doktor dilnur reyhan, firansiyediki dangliq uyghur alime we paaliyetchi, yawropa uyghur institutining reisi, 2020-yili 13-oktebir. © 2020 Michael Bunel via Reuters Connect
firansiye dairiliri dilnur reyhangha qaratqan eyiblishini qayturuwelishi kerek
yalqun uluyol: xitay ishliri bolumi tetqiqatchisi
benediket Jannerod: firansiye ishliri direktori
10-ayning 13-kuni, pariJ sheher etrapigha jaylashqan bir sot mehkimisi doktor dilnur reyhanning «bashqilarning mulkige ziyan selish» bilen eyiblengen jinayi ishlar delosini sot qilishni bashlaydu.
xitayning pariJda turushluq elchixanisidiki uch neper xadim reyhanning 2022-yili 9-ayda pariJ sheher etrapida otkuzulgen bir muzika festiwalida xitay hokumitige qarshi elip berilghan namayishqa qatnashqanliqi uchun, uning ustidin erz sunghan. melum bolushiche, u shu qetimliq paaliyette elchixanining bir lozunkisigha qizil boyaq chachqan bolup, bu bir dewagerning ayighini tazilash uchun 25 yawro xejlishige sewebchi bolghan.
xitay hokumiti eslide reyhanni «mal-mulukke ziyan selish» we «irqchiliq xarakterlik hujum qilish» (bu eyiblesh keyinche qayturuwelinghan) bilen eyibligen. emeliyette, reyhan xitay hokumitining sherqiy turkistandiki uyghurlargha qaratqan zulumigha ochuq-ashkara naraziliq bildurgen bolup, bu zulumlar keng kolemlik xalighanche tutqun qilish we turmige tashlash, qiyin-qistaq, mejburiy ghayib qilish, keng kolemlik kozitish, medeniyet we diniy ziyankeshlik, aililerni parchilash we mejburiy emgekke selishni oz ichige alidu. «kishilik hoquqni kozitish teshkilati» qatarliq nurghun teshkilatlar bu ziyankeshlik heriketlirining bezilirini insaniyetke qarshi jinayet shekillenduridu, dep qaraydu.
dilnur reyhan 3-aydiki sotta mundaq degen: «xitay elchixanisining meqsiti deloda utush yaki utturush emes, belki manga rohiy we iqtisadiy jehette ziyan yetkuzush arqiliq, mening tenqidiy awazimni boghushtur. firansiye sot mehkimisining qilishqa tegishlik ishi meni eyiblesh emes, belki meni xitayning tehditidin qoghdap, awazimning boghulup qelishining aldini elishtur».
teptish mehkimisi 2023-yili deslepte xitay hokumitining erzi yuzisidin dewa achmasliqni qarar qilghanidi. lekin, shi jinpingning 2024-yili 5-ayda firansiyede dolet ishliri ziyaritide bolushi we yuzligen uyghur, tibet we bashqa kishilerning naraziliqigha uchrishidin bir ay keyin, teptish mehkimisi qayta naraziliq erzi sunush arqiliq bu deloni qaytidin bashlidi. sot eslide 2025-yili 3-ayda echilidighan qilip bekitilgen bolsimu, emma xitay elchixanisining hechqandaq adwokat yaki xadim ewetmesliki sewebidin 10-aygha kechikturuldi.
yeqinqi yillardin buyan, xitay hokumitining chet ellerdiki tenqidchilerge we muhajirettiki xitaylargha qaratqan parakendichiliki kuchiyip, dolet chegrasidin halqighan bu xil ziyankeshlik herikiti «dolet halqighan basturush» dep atalmaqta. mesilen, bu yil 7-ayda xitay dairiliri oqughuchi jang yadini «doletni parchilashqa qutratquluq qilish» tek eghir jinayet bilen eyiblep qolgha aldi, buning birdinbir sewebi uning pariJda oquwatqan mezgilide tibet kishilik hoquqini qollighanliqi idi.
firansiye xelqi xitay we kishilik hoquqqa dexli-teruz qiliwatqan bashqa hokumetlerge tinch shekilde naraziliq bildurelishi, hemde bu sewebtin eyiblinishtin ensirimesliki kerek. firansiye dairiliri dilnur reyhangha qaratqan eyiblishini qayturuwelip, diqqitini xitayning kishilik hoquq xatirisige merkezleshturushi lazim.
