yazghuchi: marziye sherif | 2025-yili 11-oktebir
washington :«sherqiy turkistan milliy herikiti»(ETNM) 1949-yili xitay kommunistik partiyesining sherqiy turkistangha tajawuz qilghanliqining 76 yilliqini xatirilesh uchun amerika aqsaray aldida namayish otkuzmekchi. yekshenbe kunige pilanlanghan bu paaliyet «sherqiy turkistan milliy matem kuni» ni xatirilesh uchun otkuzulidighan bolup, uningdiki meqset dunyagha uyghur diyasporasi «sherqiy turkistan» dep ataydighan we xitay xelq jumhuriyiti (PRC) ning ishghaliyiti astida dep qaraydighan shinjang aptonom rayonidiki uyghur nopusigha qarita dawamlishiwatqan irqiy qirghinchiliqni eslitishtur.
xitaydiki bir az sanliq millet bolghan uyghurlar asasen turkiy tilda sozlishidighan musulmanlar bolup, resmiy etirap qilinghan 55 az sanliq milletning biri hesablinidu. uyghurlar asasliqi 1949-yili xitay ichki urushining axirqi basquchida xitay xelq jumhuriyiti (PRC) ge qoshuwelinghan shinjang rayonida yashaydu, bu ish xitay kommunistik partiyesi teripidin «shinjangni tinch yol bilen azad qilish» dep atalghan. 1955-yili, mawning hokumranliqida, xitay xelq jumhuriyitining az sanliq milletlerni asas qilghan rayonlarni asasiy qanun jehettin aptonomiyelik rayon dep etirap qilish arqiliq siyasiy jehettin bir gewdileshturush siyasitining bir qismi supitide shinjang uyghur aptonom rayoni (XUAR) quruldi. emma, xitay xelq jumhuriyiti aptonomiye wedisidin chetnep, assimilyatsiye siyasitini yolgha qoydi, buningdiki meqset shinjang uyghur aptonom rayonini siyasiy we herbiy jehettin bir gewdileshturush idi, chunki uning istrategiyelik jughrapiyelik orni xitayning rusiye we ottura asiyagha chiqidighan derwazisi rolini oynaytti.
assimilyatsiye siyasiti xen nopusining shinjanggha kochushini ilhamlandurdi, bu axirida shinjangning nopus qurulmisining ozgirishini kelturup chiqardi. 1949-yili shinjang nopusining %90 tin koprekini teshkil qilghan uyghurlar, hazir (2020-yilliq nopus tekshurush netijisige asaslanghanda) texminen %44 ni igileydu. xenlerning kochup kelishi uyghurlarni iqtisadiy jehettin teximu chetke qaqti. uningdin bashqa, uyghurlarning medeniyet we diniy paaliyetlirining nazaret qilinishi, kontrol qilinishi we basturulushi, bolupmu nyu-yorktiki 11-sentebir weqesidin keyin kuchiyip, uyghurlarning xitay hakimiyitining yaman muamilisige bolghan naraziliqini kucheytiwetti. emma, uyghurlarning qarshiliq heriketliri (2009-yildiki urumchi weqesi, 2014-yildiki yeken qirghinchiliqida korulgendek) «terrorluq herikiti» dep qarilip, xitay qanun ijra qilghuchi organlirining rehimsizlerche basturushigha uchridi.
xitayning uyghurlargha qaratqan irqiy qirghinchiliq niyiti peqet 2017-yilila dunyaning diqqitini tartti, bu yili xitay xelq jumhuriyiti shinjangdiki «barliq bolgunchilik heriketliri we terrorchilarni» yoqitish niyitini elan qilghandin keyin, misli korulmigen terrorluqni yurguzup, bir milyondin artuq uyghurni tutqun qildi, turmilerge («qayta terbiyelesh lagerliri» dep atalghan) mejburiy solidi, hetta ziyankeshlik qildi. xitay bu basturushni ozining «esebiylikni» yoqitish herikiti dep aqlidi, buninggha asasen, tutup turush lagerliridiki «radikallashqan» uyghurlar radikalliqtin xaliylashturulup, xitay iqtisadigha tohpe qoshidighan qilinidiken.
emeliyette, xitayning eghir derijide kishilik hoquq depsendichiliki qilghanliqi ashkarilandi. «qayta terbiyelesh lagerliri» da tutup turuluwatqan uyghurlarning dolet belgiligen «namratliqtin qutuldurush» pirogrammisi boyiche emgek kuchi yotkesh sistemisigha mejburiy tartilghanliqi xewer qilindi, bu yerde ular ideologiyelik singdurmige uchrapla qalmay, insan qelipidin chiqqan sharaitta ishleshke mejburlanghan. 2020-yili awstraliye istrategiyelik siyaset institutining doklatigha asaslanghanda, 80 mingdin artuq uyghur shinjangdin yotkep ketilip, doletning «shinjanggha yardem berish» pilani boyiche zawutlargha teqsim qilinghan bolup, bu zawutlar dunyagha dangliq markilarning texminen %83 ini teminlesh zenjirining bir qismini teshkil qilidiken. shunga, dunya baziri (bolupmu aptomobil, toqumichiliq, yemek-ichmek we elektiron saheliri) biwasite yaki wasitilik halda uyghur mejburiy emgikidin nep alidu dep qarilidu, chunki ularning xitay zawutliri bilen bolghan alaqisi bar bolup, bu hazirqi zamandiki dolet qollighan bir xil qulluq tuzumidur.
uyghurlar yene atalmish nopus kontrol qilish / aile pilani pirogrammiliri astida rehimsiz dolet tedbirlirige duch keldi. mejburiy tughmaslashturush, bala chushurush, hemlidin saqlinish halqisini saldurush qatarliq mejburlash wasitiliri arqiliq uyghur ayallirining ten musteqilliqi depsende qilindi. 2015-yilidin 2018-yilighiche bolghan ariliqta uyghur nopusining tughulush nisbitide texminen %84 lik kishini chochutidighan derijide towenlesh korulushi hemde nopus tekshurush sanliq melumatlirigha asaslanghanda tughulush nisbitining texminen %46.7 towenlishi shinjangning qanchilik muqim halda nopus qurulmisining chekinishni bashtin kechuruwatqanliqini ashkarilaydu, bu az sanliq milletler hoquqigha qarita eghir derijide kishilik hoquq depsendichilikidur.
eng echinishliq teripi shuki, xitayning xitaychilashturush siyasiti sewebidin uyghur kimliki sistemiliq halda medeniyet jehettin yoqitilmaqta. barliq mekteplerde xenzu tilini birdinbir oqutush tili qilip bekitish arqiliq, uyghur baliliri oz kimlikini untup qelish xewpige duch kelmekte. turmige tashlanghan uyghurlarning balilirimu ailisidin mejburiy ayriwetilmekte, bu yerde ulargha xitay hokumiti we kommunistik partiyege itaet qilish ideologiyesi singdurulup, pisxikiliq zeximge uchrashqa we ailisi hemde omumen uyghur kimlikidin yatlishishqa elip barmaqta.
xitaychilashturush siyasiti hetta dinghiche kengiyip, hokumet hazir diniy paaliyetlerni qattiq kontrol qilmaqta. mesilen, 2015-yildiki bir nizam islamiy yaghliq we chapanlarni chekligen, 2017-yildiki bir qanun bolsa diniy kiyim-kechek, yemek-ichmek, orp-adet we eneniwi adetlerge teximu kop cheklimilerni yolgha qoyghan, dolet bularni «esebiylikning ipadisi» dep qarighan. 2019-yili islam dinini kelgusi besh yil ichide xitaychilashturush qanuni doletning kontrolluqini tezletti, buninggha asasen, islamiy qaide-yosunlar «sotsiyalizmgha uyghun» bolushi kerek bolupla qalmay, diniy sorunlardin hazir xitay kommunistik partiyesining rehberlikige sadaqitini namayan qilish telep qilinidu. xitaychilashturush siyasiti astida minglighan meschitlerning cheqip tashlanghanliqi, meschitlerni teximu xitayche korunidighan qilish uchun islamiy neqishler we erebche yeziqlarning eliwetilgenliki xewer qilindi.
uyghur irqiy qirghinchiliqi sistemiliq, dawamlishiwatqan we kop qirliq. doletning basturushi shinjangdiki kochmen mustemlikichiliki we tughut hoquqi depsendichiliki arqiliq nopus qurulmisini ozgertishtin tartip, xitaychilashturush siyasiti arqiliq uyghur kimlikini jinayet dep qarash we mejburiy emgekke selish arqiliq medeniyetni yoqitish we dinni chekleshkiche bolghan dairini oz ichige alidu. xitay xelq jumhuriyiti jawabkarliqni ustige elishning ornigha, uyghurlargha terrorchi dep belge chaplap, ozining qilmishini inkar qilishni dawamlashturmaqta hemde elip beriwatqan irqiy qirghinchiliqini esebiylik / radikalliq / terrorluqni tizginlesh tirishchanliqi dep aqlimaqta. hazir, xitay «barliq milletlerning ortaq gullinishi we tereqqiyati... qanunchiliq yolida» degen bahane bilen az sanliq milletlerni, elwette mejburiy halda, teximu assimilyatsiye qilish uchun yengi «milletler ittipaqliqi» qanunini otturigha qoymaqta. shubhisizki, kishilik hoquqni kozitish teshkilati endishe qilghandek, bu qanun yolgha qoyulsa, hokumetning basturushini kucheytip, az sanliq milletlerge bolghan ideologiyelik kontrolni teximu chingitidu. shunglashqa, xitayning shinjangni ozige qoshuwalghanliqining 76 yili toshqan we doletning uyghurlargha qaratqan irqiy qirghinchiliq heriketliri insaniyetke qarshi jinayetke barawer bolghan bugunki kunde, dunya uyghurlar heqqide sozleshni hergiz toxtitip qoymasliqi kerek.
esli menbe:
