salihe sultan
menbe: «qarar» geziti | 2025 -yili 10-ayning 13-kuni
uyghur shairi tahir hamut izgilning uyghurlargha yurguzuluwatqan irqiy qirghinchiliqqa ozi shahit bolghanliqini bayan qilghan, bir qanche mukapatqa erishken kitabi «yerim kechide tutqun qilinishni kutush» «timash» neshriyati teripidin neshr qilindi. «qarar» gezitining ziyaritini qobul qilghan izgil mundaq dedi: «zulum pelestinde bolsun yaki sherqiy turkistanda bolsun, u her waqit zulumdur. uning mahiyiti ozgermeydu. xitayning sherqiy turkistandiki zulmini inkar qilishidin qechip qutulghili bolmaydu. lekin, turk we islam dunyasining xitay terepte turup bu zulumni inkar qilishi yaki sukut qilishni tallishi meni tolimu umidsizlenduridu.»
islam dunyasining uyghurlar mesilisidiki sukuti kishini umidsizlenduridu
sherqiy turkistanliq shair we yazghuchi tahir hamut izgilning 2023-yilliq amerika doletlik kitab tenqidchiliri birleshmisining «jon leonard» mukapatigha we 2024-yilliq «mor kishilik hoquq kitab» mukapatigha erishken «yerim kechide tutqun qilinishni kutush» namliq kitabi «timash» neshriyati teripidin turkchige terjime qilindi. amerikada yashawatqan yazghuchi bilen oz hayat hekayisidin ilhamlinip yazghan kitabini choridep, xitayning uyghurlargha qaratqan irqiy qirghinchiliq derijisige barghan basturushlirini, jaza lagerlirini we uyghurlarning dunyagha anglanmaywatqan azab-oqubetlirini sohbetleshtuq.
- xitayning uyghurlargha qaratqan zulmi heqqide nurghun nersilerni anglawatimiz, lekin ichkiridin guwahliq beridighanlar az. sizning «yerim kechide tutqun qilinishni kutush» namliq kitabingiz bu ehwalning kem uchraydighan misalliridin biri. sherqiy turkistanda zadi neme ishlar boluwatidu?
«yerim kechide tutqun qilinishni kutush» uyghurlargha qarita keng kolemlik tutqun qilish herikiti bashlinishning aldi-keynide sherqiy turkistandiki ehwalning qandaq ikenliki heqqidiki biwasite kozetkenlirimni bayan qilidighan we shu asasta yezilghan bir eslime kitabidur. otken on nechche yilda xitay dunyadiki ikkinchi chong iqtisadiy kuchke aylandi. shuning bilen birge, derijidin tashqiri kuch bolush arzusimu kucheydi. bolupmu «bir belbagh, bir yol» turining yolgha qoyulushi bilen, xitay hakimiyiti sherqiy turkistandiki uyghurlarni «dolet xewpsizlikige tehdit» dep bekitip, ularni bir putun millet supitide yoqitish we u zeminni ozliri uchun mengguluk we muqim bir tupraqqa aylandurush niyitini ashkarilidi. shubhisizki, xitay dunyaning buninggha sukut qilidighanliqigha, hech bolmighanda qarshi chiqalmaydighanliqigha ishinetti. mana mushundaq chong bir arqa korunush astida, uyghurlargha qarita misli korulmigen bir zulum bashlandi. bir milyondin uch milyonghiche uyghur jaza lagerlirigha qamaldi, islam dini cheklendi. uyghur tili mekteplerni asas qilghan halda kundilik turmushning nurghun saheliridin chiqiriwetildi. medeniyet qimmet qarashliri yoq qilindi. ata-anilar perzentliridin ayrildi. yash uyghur qiz-yigitliri mejburiy emgekke selindi. uyghurlarning nopusi tuyuqsiz azaydi we axirida bu zulumning bir irqiy qirghinchiliq ikenliki delillendi.
- kitabingiz neshr qilinghandin keyin xelqaraliq mukapatlargha erishti, emma shuning bilen bir waqitta ailingizge qiliniwatqan besimmu ashti. bu bir-birige zit ikki xil tuyghuni qandaq bashtin kechuruwatisiz?
kitab neshr qilinghandin keyin heqiqeten men oylimighan derijide kuchluk tesir peyda qildi. dunyagha dangliq metbuatlarda eserni maxtighan yazmilar elan qilindi. 20 ge yeqin tilgha terjime qilindi. xelqaraliq mukapatlargha erishti. lekin, men bu muweppeqiyetlerdin heqiqiy bir xushalliq hes qilalmidim. chunki, birinchidin, bu kitabta xelqimning pajiesi bayan qilinidu, ikkinchidin, ata-anam, tughqanlirim we dostlirim sherqiy turkistanda zulum astida yashawatidu. yene bir tereptin, internet alaqisi mushunchiwala tereqqiy qilghan bir dewrdimu, ularning bixeterliki uchun ular bilen hechqandaq shekilde alaqe qilalmaymen. ayalim we balilirim hazir amerikada xatirjem yashawatqan bolsimu, xuddi kitabta ayalim merhabaning eytqinidek: «jismimiz bu yerde bolsimu, rohimiz ana wetende qepqaldi.» biz texiche xitayning uyghurlargha qaratqan zulmidin qutulalmiduq. emma umidimizni yoqatmiduq. oz wetenimizde erkin yashash iradimizdin waz kechmiduq we buning uchun her daim kuresh qilimiz. mana bu, hayatimizgha mena beghishlaydighan heriketlendurguch kuchtur!
«pelestinde bolsun, sherqiy turkistanda bolsun, zulumning mahiyiti ozgermeydu»
- sizche, dunyaning texiche korushni xalimaywatqan eng roshen heqiqet neme?
«zulumning ishiki echilsa, qayta yepilmaydu» degen bir soz bar. insaniyet bir putun gewdige aylanghan bugunki kunde, zulum peqet yuz bergen xelq yaki rayon bilenla cheklinip qalmaydu. meningche dunya bu heqiqetni korelmeywatidu. zulum pelestinde bolsun, arakanda yaki sherqiy turkistanda bolsun, u her waqit zulumdur. uning mahiyiti ozgermeydu.
- yillarning otushige egiship besimning kuchiyishi bilen uyghurlarning kundilik turmushida eng kop qaysi erkinlik yoqaldi?
meningche, uyghurlar mehrum qalghan eng chong erkinlik diniy etiqad erkinlikidur. hazir kishiler normal ibadet qilalmaydu. oyliride diniy kitablarni saqliyalmaydu. «allah» degen sozni tilgha alalmaydu. bir-biri bilen salamlashqanda «essalamu eleykum» deyelmeydu. halal bilen haramni perqlendurushke juret qilalmaydu. balilirigha «muhemmed, ibrahim, aishe, patime» degendek isimlarni qoyalmaydu. halbuki, bu cheklimiler uyghurlar islam dinini qobul qilghandin keyinki ming yilliq hayatida esla korulup baqmighanidi. putkul islam dunyasini ozining arqa hoylisi dep qaraydighan xitay, uyghurlarning islam etiqadini mana mushu derijide ayagh-asti qilmaqta. ishning eng qiziqarliq yeri shuki, xitay asasiy qanuni we aptonom rayon qanunida diniy erkinlikning qoghdilidighanliqigha eniq kapalet berilgen. buningdin bashqa, uyghur tilining yoqilishimu intayin tez surette dawamlashmaqta.
- kitab dawamida hes qildurghan «sukut» tuyghusi diqqetni tartidu. sherqiy turkistan xelqi sukutke mehkum qilindimu?
shundaq, hazir sherqiy turkistan xelqi zulum aldida sukut qilishqa mejbur. emma men qarshiliqning dawamlishiwatqanliqigha ishinimen. lekin, biz alaqining degudek putunley kontrol astida tutuluwatqan bir muhitta buning tepsilatlirini bilelmeymiz. 11-sentebir weqeliridin keyin, xitay hokumiti uyghurlarni xelqara terrorluqqa baghlap jazalash uchun, uyghurlarning qarshiliq heriketlirini mubalighileshturup we burmilap dunyagha yaman korsitishke tirishti. hetta bezi terrorluq heriketlirini ozliri orunlashturdi. lekin, 2017-yildiki chong tutqundin keyin, bolupmu bezi gherb doletlirining xitay hokumitining uyghurlargha qaratqan zulmini irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayet dep etirap qilishidin keyin, xitay sherqiy turkistanda yuz bergen qarshiliqlarni derhal basturush we bu heqtiki uchurlarni qetiy tosush yolini tutti. shunga hazir uyghurlarning qarshiliqigha dair delil xarakterlik xewerlerni angliyalmaymiz, peqet sukutnila korimiz.
uyghurlar bilen turkler qerindashtur
- xelqara jemiyet bu zulumni toxtitishta neme uchun bu qeder unumsiz qaldi? qaysi qedem besilmay turup weziyet ozgermeydu?
xelqara jemiyet keng kolemlik bir birlik sep hasil qilip sherqiy turkistandiki irqiy qirghinchiliqni toxtitalmighan bolsimu, amerika hokumiti, bezi gherb doletlirining parlamentliri we b d t kishilik hoquq komiteti xitayning uyghurlargha qaratqan zulmini irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayet dep etirap qildi. london uyghur sotimu bu diyagnozni delilleydighan bir qarar chiqardi. amerikada uyghurlargha alaqidar qanunlar testiqlandi, xitaydiki irqiy qirghinchiliqqa chetishliq organ we shexslerge jaza elan qilindi yaki cheklimiler qoyuldi. nurghun xelqaraliq kishilik hoquq teshkilatliri, paaliyetchiler, siyasiyonlar we tetqiqatchilar sherqiy turkistandiki zulumgha qarshi inkas qayturdi. meningche, buning netijiside xitayning uyghurlargha qaratqan zulmining teximu kuchiyip ketishi melum derijide tosuldi. uyghurlarning xitay oylighandek igisiz emesliki ispatlandi we eng muhimi, xitaygha irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayet degen tamgha besildi. meningche bular kichik muweppeqiyetler emes. lekin, epsuslinarliq yeri shuki, bu muweppeqiyetler sherqiy turkistan xelqining mislisiz eghir bedel tolishini telep qildi we bu bedel helihem toliniwatidu.
- uyghur turkliri bilen qerindash bolghan turkiye turklirige nemilerni demekchisiz?
uyghurlar bilen turkler qerindashtur. bu heqiqetni hech nerse ozgertelmeydu. men turkiye heqqide daim mundaq bir ehwalni oylaymen: bir kishi yiraqtiki mezlum bir tughqinining zulumgha uchrawatqanliqini bilse we uni zulumdin qutuldurushqa kuchi yetmise neme qilishi kerek? u kishi u tughqinigha qolidin kelishiche yardem qilishi we uning bilen bille ikenlikini jakarliyalishi kerek. kem degende uninggha bolghan kongul bolushi we ghemxorluqini ipadilep, uninggha qimmet beridighanliqini ochuq eytalishi kerek. meningche, bu shundaqla eng towen derijidiki insaniyliqtur.
insaniyet wijdanigha sunulghan bir sinaq
- xitayni asas qilghan bezi chembirekler uyghurlar duch keliwatqan zulumni inkar qiliwatidu. sizche bu inkar qilish qaysi sozlemler bilen elip beriliwatidu?
xitayning sherqiy turkistandiki zulmini inkar qilishidin qechip qutulghili bolmaydu. lekin, turk we islam dunyasining xitay terepte turup bu zulumni inkar qilishi yaki sukut qilishni tallishi meni tolimu umidsizlenduridu. gerche ularning xitaydin kelidighan menpeetliri uchun shundaq qiliwatqanliqini bilsemmu, sherqiy turkistandiki zulumning insaniyet wijdanigha sunulghan bir sinaq ikenlikige, hokumetler uchun iqtisadiy menpeet bilen birge heqqaniyet we adaletningmu muhim ikenlikige ishinimen. uning ustige, qerindashliq we dindashliq rishtimiz arimizda turuptu.
surgunde nurghun yazghuchi we shairlirimiz bar
- uyghur sheiriyiti we edebiyatining bu dewrdiki roli neme? sheir yenila bir qarshiliq korsitish shekli bolalamdu?
sherqiy turkistanda uyghur edebiyati xuddi u yerdiki insanlardek zulum astida. normal bir edebiyattin soz echish mumkin emes. shunga hazir uning bir qarshiliqqa aylinishi intayin qiyin. lekin men yazghuchi we shairlarning esil eserlerni yezishni dawamlashturuwatqanliqigha ishinimen. kem degende uyghurche eser yezishning ozila milliy medeniyitimizni dawamlashturushning muhim yolliridin biri. surgunde bir turkum uyghur yazghuchi we shairliri bar. ular yezishni dawamlashturuwatidu we yazghan eserliri kunseri dunyaning diqqitini tartmaqta. turk oqurmenlerning bu eserlerge qiziqishini umid qilimen.
xelqim besimlargha qarimay medeniyitige ige chiqiwatidu
- bugunki kunde sherqiy turkistanda adettiki bir insanning hayati qandaq? bir kunini teswirlep bersingiz, oqurmenlirimizni qaysi tepsilatlar eng heyran qalduratti?
hazir sherqiy turkistanda adettiki bir uyghur puqrasining hayati, kundilik turmushi uchun kereklik bolghan asasliq ehtiyajlirini qamdash we jaza lagerlirigha tashlinishtin qutulush uchun tirishish bilen otidu. gunahsiz turup xitay hokumiti teripidin jazalinish qorqunchi putun jemiyetning omumiy rohiy halitige ornishiwalghan. bixeterlik kameraliri hemme bulung-puchqaqni qaplighan, saqchilarning kishilerni erzimes bahaniler bilen tutqun qilishi adettiki ishqa aylanghan, hokumet kishilerni bir-birini pash qilishqa mejburlash yaki righbetlendurush degendek eng rehimsiz usullar bilen jemiyet ustidiki kontrolluqni eng yuqiri chekke yetkuzgen. uyghurlargha qarita ishenchsizlik, kemsitish we chetke qeqish siyasetliri ochuq-ashkara yurguzuluwatidu. mushundaq bir muhitta, kishilerning jismaniy we rohiy jehettin saghlam qelishi we kundilik turmushini dawamlashturalishining ozila chong bir bextke aylandi. sherqiy turkistandiki uyghurlar, insanning eqlige sighmaydighan bu zulum astida metanet bilen yashawatidu, oz medeniyitini dawamlashturuwatidu we her turluk imkaniyetlerdin paydilinip zulumgha qarshi qarshiliq korsitiwatidu.
