keir starmer bilen shi jinping biraziliyening riode Janeyro shehiride otkuzulgen G20 bashliqlar yighinida. suret: istefan russo / PA
emgekchiler partiyesining xitaygha bolghan pozitsiyesining yumshishi, jasusluq jinayitining bikar qilinishi we kishilik hoquq munaziriliri arisida, uyghurlarning hoquqni qoghdighuchi guruhlar we paaliyetchilerning endishisini qozghidi.
«turkistan waqti geziti», 2025-yili 10-oktebir - engliye emgekchiler partiyesi hokumitining yeqinda xitaygha bolghan pozitsiyesini yumshitishi, taj jinayi ishlar bashqarmisi beyjing uchun jasusluq qilghan dep eyiblengen ikki kishige qaritilghan jasusluq jinayitini bikar qilghandin keyin, kishilik hoquqni qoghdighuchilar we uyghur diasporasining yengi endishisini qozghidi. gerche jamaetke qarita eyibname elan qilish idarisi yeterlik delil yoqluqini bayan qilghan bolsimu, bu heriket bash ministir keir starmer hokumitining xitay bilen teximu keskin bolmighan, teximu sodigha yuzlengen munasiwetni izdigenlikining yene bir ishariti dep chushinildi.
«The Guardian» (2025-yili 10-oktebir)ning xewirige qarighanda, emgekchiler partiyesining yuqiri derijilik emeldarliri beyjing bilen «diyalog qayta berpa qilish»ni izdimekte bolup, meblegh selish we kilimat hemkarliqigha ehmiyet berish bilen birge, xitayni «sistemiliq tehdit» dep belge qilidighan tillarni ishlitishtin saqlindiiken. bu xitaydiki kishilik hoquq depsendichiliki, bolupmu uyghurlargha qilinghan muamile heqqide tekitlengen ilgiriki soz-ibarilerdin ozini qachurush bolup hesablinidu.
uyghur jamaiti we teshebbus guruhliri iqtisadiy emeliyetchanliq exlaqiy mesuliyetni qaplimasliqi kereklikini agahlandurmaqta. bu rayon hazirmu uyghurlar we bashqa turkiy musulman jamaetlirini keng kolemlik tutqun qilish, mejburiy emgek kuchi ishlitish we medeniyet jehettin basturush qatarliq mesililerde xelqaraliq endishining merkizi bolup qalmaqta.
heyet ezaliri 2021-yili 6-ayning 4-kuni uyghurlar sot mehkimisining tunji kunidiki anglash yighinigha qatnashti. tolga akmen / AFP / getti resimliri
2021-yili, londonda otkuzulgen we engliyelik adwokat ser geoffrey nays reislik qilghan musteqil xelq sot mehkimisi - uyghur sot mehkimisi xitay hokumitining uyghurlargha qarshi qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayet otkuzgenliki toghrisida xulase chiqardi. gerche qanuniy kuchke ige bolmisimu, uning bayanati muhim exlaqiy nopuzgha ige bolup, xelqaraliq teshkilatlar we parlamentlar teripidin keng kolemde neqil kelturuldi.
shu yili amerika qoshma ishtatliri dolet ishliri mehkimisi resmiy halda xitayning uyghurlargha qarshi heriketlirini qirghinchiliq dep elan qildi. engliye parlamenti yawropadiki bir qanche parlament bilen birlikte oxshash mezmundiki qararlarni maqullidi. bu etirap qilishlar kuchluk ulge tiklep, bezilerning endishisini qozghidi, yeni emgekchiler partiyesining teximu tinch diplomatik usuli buni ajizlashturuwetishi mumkin.
engliyediki uyghur jamaiti ichide, teshebbuschilar beyjingni tenqid qilishni yumshitishning jawabkarliqni ajizlashturuwetish xewpi barliqini agahlandurmaqta. londongha jaylashqan bir paaliyetchi: «demokratik hokumetler qirghinchiliqni tilgha elishtin chekingen her qetimda, bu sel qarash ishariti beridu» dedi. tehlilchiler starmer hokumitining kishilik hoquq bilen iqtisadiy realliqni tengpunglashturushqa urunuwatqanliqini otturigha qoydi, emma tenqidchiler sukut qilish basturushni normallashturuwetish xewpini agahlandurmaqta.
gerche bikar qilinghan jasusluq delosining kishilik hoquq bilen biwasite munasiwiti bolmisimu, u simwolluq halda engliyening beyjinggha bolghan pozitsiyesining sowughanliqini eks etturidu. kozetkuchiler yene buning amerika qoshma ishtatliri qatarliq ittipaqdashlar bilen bolghan yer shari kishilik hoquq teshebbusliridiki maslishishni murekkepleshturuwetishi mumkinlikinimu otturigha qoydi.
uyghurlarning hoquqini qollighuchilar uchun, exlaqiy izchilliq intayin muhim. emgekchiler partiyesi engliyening xitay bilen bolghan munasiwitini qayta eniqlashqa urunghanda, emeliy alaqining dunya miqyasida uyghurlarning hoquqini qoghdashqa qetiy kapaletlik qilish bilen bir waqitta mewjut bolup turalamdu-yoq? bu emeliy sinaq bolidu.
menbe: «The Guardian», «emgekchiler partiyesining xitaygha bolghan pozitsiyesining yumshishi bikar qilinghan jasusluq delosi arqiliq kucheytildi», 2025-yili 10-oktebir.
