uyghur tetqiqat instituti
2025-yili 9-oktebir
2025-yili 25-sentebir firansiyening nopuzluq axbarat supisida elan qilinghan lea polwerini (Léa Polverini) we robin tutenges (Robin Tutenges) imzaliq «xitay, qazaqistan we qirghizistan arisida, ‹yengi yipek yoli›da teqdirige tashliwetilgen uyghurlar» namliq bu maqale xitayning «bir belbagh, bir yol» teshebbusining jelpkar iqtisadiy wedilirige yoshurunghan wehshiy realliqni — yeni sherqiy turkistandiki uyghurlargha qaritilghan irqiy qirghinchiliq we uning tesirining ottura asiyagha kengiyiwatqan chegra halqighan besim siyasitini chongqur we kop qatlamliq analiz qilghan. maqale xitayning iqtisadiy kengeymichilikining qoshna doletlerning siyasiy iradisini qandaq boghup, ularni insaniyetke qarshi jinayetler aldida sukut qilishqa, hetta hemkarlishishqa mejburlawatqanliqini janliq insaniy hekayiler, konkret misallar we mutexessislerning analizi arqiliq pash qilidu. bu eserning qimmiti shuki, u «yengi yipek yoli»ning peqet bir iqtisadiy tur emes, belki beyjingning oz hokumranliq endizisini eksport qilidighan, rayonluq tesir dairisini kengeytidighan we oktichilerni chegra halqip basturidighan bir istrategiyelik qoral ikenlikini otturigha qoyup, mesilining tup mahiyitini eniq korsitip beridu.
maqale qirghizistan paytexti bishkekning chetidiki, ottura asiyaning eng chong baziri bolghan «dordoy»din bashlinidu. hemme yerni qaplighan «CHINA» markiliq konteynerlar, kirilche lozunkilar astida setiliwatqan xitay malliri, hetta qirghizlarning eneniwi «qalpaq»liriningmu sherqiy turkistanda erzan bahada ishlepchiqirilishi xitayning rayongha singip kirgen iqtisadiy tesirini koz aldimizgha kelturidu. aptorlar bu menzire arqiliq bir muhim nuqtini roshenleshturidu: bu yerde sherqiy turkistan peqet bir «qimmetlik soda hemrahi» supitide tilgha elinidu. torugart eghizining ochuq bolushi minglighan sodigerning jan tomurigha baghlanghan. lekin, shu yollarni boylap jaylashqan onlighan jaza lageri we u yerdiki milyonlighan insanning peryadi hechkimge anglanmaydu. bu del «yengi yipek yoli»ning bir-birige zit ikki yuzini — bir tereptin iqtisadiy gullinish wedisi, yene bir tereptin insaniy qimmetlerning depsende qilinishini kuchluk simwollashturidu. maqalide otturigha qoyulghinidek, bu ghayet zor tur sherqiy turkistanning istrategiyelik ornini mislisiz derijide yuqiri koturdi. bu zemin xitay uchun bir tereptin ottura asiya we yawropa bazirigha echilghan derwaza, yene bir tereptin karbon-su birikmilirige bay muhim rayon bolush supiti bilen, beyjing hakimiyitining her qandaq bedel tolep bolsimu, uni mustehkem kontrol qilish nishanining merkizige aylandi. bu bedel bir putun milletning mewjutluqigha tehdit salidighan irqiy qirghinchiliq we chegra halqighan basturushtur.
aptorlar xitay hokumitining 2014-yilidin buyan sherqiy turkistanda yolgha qoyghan mislisiz dolet terrorizmini tepsiliy bayan qilidu. bir milyondin artuq uyghur, qazaq, qirghiz we bashqa musulman milletlerning «qayta terbiyelesh» namidiki jaza lagerlirigha we turmilerge tashlanghanliqi, buning rayon musulmanlirining her onidin birige toghra kelidighanliqini otturigha qoyidu. beyjing hakimiyiti uchun bu kishilerning mewjutluqining ozila doletning kimlik birliki we iqtisadiy menpeetige «tehdit» dep qarilidu. «bolgunchilik», «terrorluq» degendek aldinala oydurulghan eyibleshler arqiliq, her qandaq musteqilliq, rayonchiliq yaki addiy erkinlikke bolghan intilish wehshiylik bilen basturulup, qorqutulghan, boysundurulghan we umidsizlengen bir ewlad yaritilmaqta. maqale bu basturushning mahiyitini echip berip, uning peqet «qayta terbiyelesh» emes, belki rohiy we jismaniy qiynashtin tartip olumgiche bolghan bir sistemiliq jinayet ikenlikini, bolupmu birleshme xewer agentliqi we germaniyelik insanshunas adrian zenz teripidin ashkarilanghan mejburiy tughmaslashturush we tughutni cheklesh deloliridin keyin, nurghun mutexessislerning buni «irqiy qirghinchiliq» dep atashqa bashlighanliqini eskertidu. bu, mesilining xelqaraliq qanun neziridiki eghirliqini namayan qilidu.
maqalining eng kuchluk tereplirining biri, uning chegra halqighan qorqunch we sukutning kishilerning kundilik turmushigha qandaq singip ketkenlikini janliq hekayiler arqiliq teswirligenlikidur. qirghizistanda yashaydighan burhan isimlik bir uyghur yigitning qeshqerdiki taghisi bilen WeChat arqiliq sohbetlishishi buning tipik misali. taghisining sohbette ehwalning nazukluqini tilgha elishtin ozini qachurushi, hetta islamiy salam bolghan «essalamu eleykum» deyishtin saqlinishi, xitayning nazaret sistemisining kishilerning eng shexsiy boshluqighiche qandaq besip kirgenlikini korsitip beridu. bir eghiz «xata» sozning putun ailini lagergha ekirip tashlaydighanliqini bilgen kishiler uchun, hawarayi we soda heqqide sozlishish birdinbir bixeter yolgha aylanghan. qiziqarliq yeri, taghisining sodisining yeqinqi yillarda yaxshi boluwatqanliqi, bolupmu qeshqerdin ottura asiyagha aptomobil eksportining kucheygenliki bayan qilinidu. bu xitay hokumitining bir tereptin qattiq basturushni yolgha qoysa, yene bir tereptin kishilerni iqtisadiy paaliyetler bilen «aldap», ularning diqqitini siyasiy mesililerdin yiraqlashturushqa urunuwatqanliqini korsitidu. lekin, her kuni hal-ehwal sorashqa kelidighan saqchilarning ziyariti bu «iqtisadiy gullinish»ning qandaq bedeller ustige qurulghanliqini her deqiqe eskertip turidu.
maqalide ottura asiya doletlirining, bolupmu qirghizistan we qazaqistanning bu mesilidiki pozitsiyesi we siyasiti selishturma halda chongqur muhakime qilinidu. qirghizistan — iqtisadiy jehette xitaygha eghir derijide beqinidighan (dolet tashqi qerzining 40%i xitaygha tewe), siyasiy jehette istibdatliqqa yuzlengen bir dolet bolush supiti bilen, uyghur mesiliside putunley beyjingning iradisige teslim bolghan. hetta ozlirining lagerlarda yetiwatqan qirghiz puqraliri uchunmu awaz chiqiralmighan bir hokumetning uyghurlarni qoghdishi tesewwurghimu sighmaydu. sabiq pirezident soronbay jenbekowning «bu xitayning ichki ishi» degen sozi qirghizistan hokumitining bu mesilidiki resmiy doktirinasigha aylanghan. teximu epsuslinarliq yeri, inisi lagergha qamalghan qirghiz parlament ezasi adil junus uluningmu keyinche xitay kompartiyesining teshwiqat geziti bolghan «xelq geziti»de lagerlarni «terbiyelesh merkezliri» dep maxtishi xitayning siyasiy besim we menpeet yemchuki arqiliq kishilerni oz yeqinlirigha xiyanet qilishqa mejburlaydighanliqini korsitidu. bir yerlik paaliyetchi eytqandek, «bu kichik doletning xitaylarni biaram qilishqa qurbi yetmeydu».
qazaqistanning ehwali biraz perqliq. iqtisadiy jehette qirghizistandin kop kuchluk, mol karbon-su birikmiliri bayliqigha ige qazaqistanda puqralar jemiyiti bir qeder aktip. bolupmu serikjan bilash teripidin qurulghan «atajurt» kishilik hoquq teshkilatining tirishchanliqi bilen, xitayning xelqaraliq sot mehkimilerde jawabkarliqqa tartilishidin ensireydighanliqidin paydilinip, minglighan qazaqistanliqning lagerlardin qutulup chiqishigha muweppeq bolunghan. bu gerche cheklik bolsimu, puqralar jemiyitining aktip herikitining netije bereleydighanliqini korsitidu. emma, bu ikki dolettimu kishilik hoquq paaliyetchilirining xitay we yerlik hokumetlerning qosh besimigha uchrawatqanliqi, tehdit, tutqun qilinish we parchilinish qatarliq xewplerge duch keliwatqanliqi bu kureshning neqeder xeterlik ikenlikini ispatlaydu.
maqale «yengi yipek yoli»ning peqet iqtisadiy hemkarliq emes, belki xitayning siyasiy tesirini kengeytish we ozining hakimiyet endizisini eksport qilish qorali ikenlikini kiwebek lawal uniwersitetining pirofessori frederik lasserning koz qarashliri arqiliq teximu chongqurlashturidu. lasserning analiziche, xitay bu turler arqiliq rayondiki doletlerning ozige bolghan beqindiliqini kucheytidu. uning ustige, sherqiy turkistan arqiliq otidighan tomur yol, tashyol qatarliq ul-eslihelerning qurulushi bir tereptin mal toshushqa qolayliq yaratsa, yene bir tereptin zorur tepilghanda esker we herbiy eslihelerni tez yotkeshke imkaniyet yaritidu. shundaqla, bu turlerge egiship koplep kelidighan xitay kochmenliri rayonning demografik terkibini ozgertip, yerlik xelqni assimilyatsiye qilish we kontrol qilishning muhim wasitisige aylinidu. lasser eytqandek, «xitay merkiziy hokumiti shinjangni yaxshi kontrol qilalmasliqtin ensireydu, shunga ‹yengi yipek yoli›ning bu meqsetke yetishtiki bir pishang supitide layihelengenlikini perez qilishqa bolidu». bu, «yengi yipek yoli»ning iqtisadiy hemkarliq niqabi astidiki bir yengi mustemlikichilik istrategiyesi ikenlikini ashkarilaydu.
maqalining axirqi qismida chegradiki kishini chochutidighan weqeler bayan qilinip, xitayning chegra halqighan basturushining neqeder rehimsiz we qanunsiz ikenliki otturigha qoyulghan. qorghas chegra ponkitidiki «neytral rayon»da yuz bergen weqe buning eng janliq delili. sherqiy turkistandin qechip chiqip, qazaqistan puqraliqigha otken mirgul isimlik bir ayal sherqiy turkistanda qalghan singlisi bilen korushush uchun bu rayongha kelgende, yuz tonush kamerasi teripidin bayqilip, xitay saqchilirining qoghlishigha uchraydu. gerche u qazaqistan puqrasi bolsimu, xitayning sanliq melumat ambirida u yenila bir «jinayetchi». bu weqe xitayning xelqaraliq qanunlargha we bashqa doletlerning igilik hoquqigha hormet qilmaydighanliqini, ozi «tehdit» dep qarighan her qandaq shexsni dunyaning qeyiride bolmisun, basturushqa urunidighanliqini korsitip beridu. qorghas bir tereptin «yengi yipek yoli»ning shan-shewkitini namayan qilidighan bir korgezme derizisi bolsa, yene bir tereptin yuqiri texnikiliq nazaret we tutqun qilish rayonigha aylanghan. bu ziddiyet xitayning qoshna doletlerge qaratqan siyasitining mahiyetlik ikki yuzlimichilikini toluq ashkarilaydu: bir tereptin «hemkarliq» we «ortaq menpeet»ni teshwiq qilsa, yene bir tereptin ularning puqralirini ularning territoriyesige yeqin jayda qoghlap tutidu. bu, «atajurt» paaliyetchisi karima abduraxmanowa eytqandek, «xitayning qazaqistangha qarita qanchilik kuchke ige ikenlikini tesewwur qilalamsiz?».
xulaside lea polwerini we robin tutengesning bu maqalisi «yengi yipek yoli» teshebbusining iqtisadiy parlaqliqi arqisigha yoshurunghan chongqur insaniy pajieni, siyasiy hiyle-neyrenglerni we geopolitikiliq riqabetlerni intayin tesirlik we delil-ispatliq halda pash qilghan. u xitayning iqtisadiy kuchini siyasiy besim qoraligha aylandurup, ottura asiya doletlirini ozining irqiy qirghinchiliq siyasitige qandaq sherik qiliwatqanliqini ochuq korsitip beridu. maqale uyghurlarning peqet xitayning zulumi astida qalmighanliqini, belki ozliri bilen oxshash medeniyet we tarixiy yiltizgha ige bolghan qoshna xelqlerning hokumetliri teripidinmu teqdirge tashlap qoyulghanliqini achchiq realliq bilen otturigha qoyidu. bu eser xelqara jemiyetke, bolupmu gherb doletlirige xitayning iqtisadiy hemkarliq wedilirining arqisidiki heqiqiy meqsetlerni tonup yetish we bu insaniyetke qarshi jinayetler aldida sukut qilmasliq heqqide jiddiy agahlandurush signali beridu. «yengi yipek yoli»diki her bir konteyner, her bir qurulush turining milyonlighan bigunah insanning azab-oqubiti we yash tokushi bedilige kelgen bolushi mumkinlikini eslitidu.
