uyghur tetqiqat instituti

2025-yili 15-oktebir

tehriri: d. abdurehim dolet

bu maqale xitay xelq jumhuriyiti hokumitining dolet sirtida yashawatqan uyghur diyasporasigha qaratqan sistemiliq we kop qatlamliq basturush siyasetlirini (dolet halqighan basturush)  tehlil qilidu. kishilik hoquqni kozitish teshkilati(HRW), erkinlik oyi(Freedom House), sheffild uniwersiteti we her qaysi xelqara taratqular teripidin elan qilinghan eng yengi doklat we analizlarni asas qilghan bu tetqiqatta, beyjing qollanghan taktikilarning kop xilliqi, bu taktikilarning demokratiye, pikir erkinliki we xelqara qanun olchemlirige bolghan buzghunchiliq tesiri we nishan qilinghan shexsler hemde jamaetlerge elip kelgen eghir pisxikiliq aqiwetliri chongqur muhakime qilinidu. maqalide firansiyede yashaydighan tonulghan uyghur akademik, yawropa uyghur institutining reisi dilnur reیhanning uchrighan qanuniy parakendichilik weqesi tipik misal supitide merkez qilinip, xitayning hetta gherb demokratik doletlirining yurikidimu qandaq qilip unumluk bir qorqutush herikitini elip baralaydighanliqi koz aldimizgha namayan qilinidu. bu maqalining asasliq meqsiti xitayning dolet halqighan basturushini peqet bir kishilik hoquq depsendichiliki supitide emes, belki omumyuzluk demokratik qimmet qarashlargha we sahibxan doletlerning igilik hoquqigha qilinghan biwasite tehdit dep bekitish arqiliq, xelqara jemiyetning bu yershari xarakterlik mesilige qarshi teximu unumluk we maslashqan inkasni shekillendurushi kereklikini otturigha qoyushtur.

mesilining yershariwi dairisi we analitik qurulmisi

yigirme birinchi esirning xelqara munasiwetler dinamikisi, mustebit tuzumlerning ozlirining jughrapiyelik chegraliridin halqip kontrol qilish we basturush mexanizmini berpa qilish tirishchanliqigha kunseri kop guwah bolmaqta. bu hadisining eng sistemiliq we rehimsiz ijrachiliridin biri, shubhisizki, xitay xelq jumhuriyitidur. beyjing hakimiyiti, bolupmu sherqiy turkistanda (xitayning atishi bilen shinjang uyghur aptonom rayoni) yurguzuwatqan nurghun dolet we xelqara teshkilatlar teripidin «irqiy qirghinchiliq» we «insaniyetke qarshi jinayet» dep etirap qilinghan basturush siyasitini^[1, 2], dolet sirtigha qechip jenini saqlap qelishqa urunuwatqan uyghurlarghimu tinimsizliq bilen dawamlashturmaqta. «xitayning uzun qoli» dep atalghan bu dolet halqighan basturush mexanizmi^[3, 4], reqemlik kozitishtin tartip aile ezalirini goruge elishqiche, diplomatik parakendichiliktin sahibxan doletlerning qanun sistemilirini suyiistemal qilishqiche bolghan keng we murekkep istrategiyelerni oz ichige alidu. bu maqale mezkur mexanizmning ishlishini, peyda qilghan tehditlirini we xelqara jemiyetning bu tehdit aldidiki meydanini, teqdim qilinghan menbeler sayiside tenqidiy nuqtidin bahalashni meqset qilidu. analizimiz, bu mesilining peqet xitayning bir «ichki ishi» emeslikini, eksiche yershari tinchliqi, demokratik pirinsiplar we qanunning ustunlukige tuptin xiris qilidighan bir mesile ikenlikini otturigha qoyidu.

basturushning menbesi: sherqiy turkistandiki sistemiliq zulum we medeniyet qirghinchiliqi

xitayning dolet halqighan basturush siyasetlirini toghra bir asas ustide tehlil qilalishimiz uchun, aldi bilen bu siyasetlerning menbesige, yeni sherqiy turkistandiki weziyetke diqqet aghdurushimiz zorur. beyjing hakimiyiti «terrorluqqa qarshi turush», «radikallishishning aldini elish» we «namratliqni tugitish» degenge oxshash bahanilerge oriniwelip, uyghurlar we bashqa turkiy musulman xelqlerge qarshi misli korulmigen bir assimilyatsiye we yoqitish siyasitini yurguzmekte^[5]. xelqara munasiwetler kengishi (CFR) we engiliye hokumiti qatarliq her qaysi menbelerning hojjetleshturushiche, bu siyasetler towendiki asasliq amillarni oz ichige alidu:

• jaza lagerliri: bir milyondin artuq uyghurning xalighanche «qayta terbiyelesh» namidiki jaza lagerlirida tutup turuluwatqanliqi molcherlenmekte. bu lagerlarda kishiler siyasiy menge yuyushqa, qiyin-qistaqqa, mejburiy tughmaslashturushqa we sistemiliq jinsiy zorawanliqqa uchrimaqta ^[6, 7].
• qattiq kozitish: sherqiy turkistan, dunyadiki eng ilghar kozitish texnikiliri qollinilghan bir ochuq hawa turmisige aylandurulghan. yuz tonush sistemiliri, DNA yighish, her bir bulung-puchqaqqa orunlashturulghan kameralar we aililerge orunlashturulghan xitay «uruq-tughqanlar» arqiliq kishilerning her bir qedimi kozitilmekte ^[2].
• mejburiy emgek we insan sodisi: lagerlardin qoyup berilgen yaki biwasite nishan qilinghan yuz minglighan uyghur, xitayning ichkiri olkiliridiki zawutlarda dunyawi markilar uchun mejburiy ishlitilmekte. amerika qoshma ishtatliri dolet ishliri ministirliqining 2025-yilliq insan sodisi doklatigha oxshash hojjetler, bu ehwalni zamaniwi qulluq dep teswirlep, dolet qollighan bir insan sodisi torigha isharet qilmaqta ^[8].
• medeniyet we diniy basturush: meschitlerning cheqilishi, diniy ibadetlerning cheklinishi, uyghur tilining maariptin we ammiwi sahedin chetke qeqilishi, qebristanliqlarning weyran qilinishigha oxshash qilmishlar arqiliq uyghur kimlikining asasliri yoqitishqa urunulmaqta^[7]. pasportlarning musadire qilinishi we seper erkinlikining putunley cheklinishi bolsa, rayon xelqini tashqi dunyadin putunley ayriwetmekte ^[9].

bu sistemiliq zulum, diyasporadiki uyghurlarning neme uchun paaliyetchilikke yuzlengenlikini we beyjingning neme uchun ularning awazini ochurush uchun bu qeder chekidin ashqanliqini chushinish uchun halqiliq bir bashlinish nuqtisidur. ailisi we yeqinliri bu dozaxning ichide bolghan her bir uyghur, yoshurun bir guwahchi we xitayning xelqaraliq obrazini tewriteleydighan bir aktiyordur. shunglashqa beyjing uchun sherqiy turkistandiki basturush bilen dolet sirtidiki basturush,  bir tenggining ikki yuzidur.

dolet halqighan basturushning uqum qurulmisi we xitayning roli

erkinlik oyining on yilliq sanliq melumatlarni oz ichige alghan keng dairilik tetqiqatida, dolet halqighan basturush «hokumetlerning oz zemini sirtidiki oktichiler we surgundikilerning awazini ochurush uchun qollanghan bir qatar fizikiliq we reqemlik taktikilar» dep tebir berilgen^[10]. bu taktikilar qestlep olturush we tutqun qilishtin tartip, reqemlik parakendichilik we aile ezalirini goruge tutushqiche bolghan keng bir dairini oz ichige alidu. tetqiqatta xitayning bu sahede dunyadiki eng aktip we eng ustiliq bilen heriket qilidighan aktiyor ikenliki eniq korsitilgen. sheffild uniwersitetida elip berilghan ilmiy bir tetqiqatta bolsa, xitayning uyghur diyasporasigha qaratqan basturushi «biz seni ozungdinmu yaxshi bilimiz»^[11] degen shoar bilen xulasilinidighan, intayin shexsiyleshturulgen we pisxikiliq bir urush dep supetlengen.

xitayning dolet halqighan basturush istrategiyesi, bashqa mustebit tuzumlerdin bir qanche asasliq nuqtida perqlinidu:

1. daire we kolem: xitay peqet aldinqi qatardiki paaliyetchilernila emes, belki adettiki diyaspora ezaliri, oqughuchilar, sodigerler, hetta xitay hakimiyitige qarshi hechqandaq paaliyet qilip baqmighan kishilernimu nishan qilmaqta. meqset, omumyuzluk bir qorqunch muhiti yaritish arqiliq, yoshurun halettiki her turluk oktichilikni texi tughulmastila boghup olturushtur ^[10].
2. texnikini qollinish: beyjing, WeChat qa oxshash supilar arqiliq elip berilghan reqemlik kozitish, tor hujumliri, dezinformatsiye paaliyetliri we diyaspora ezalirining alaqe torlirigha singip kirish qatarliq usullar bilen texnikini bir basturush qorali supitide qollinishta aldinqi qatarda turidu.
3. doletning bir putunluk usuli: bu heriketler peqet istixbarat organliri teripidinla emes, belki tashqi ishlar ministirliqigha qarashliq elchixanilar we konsulxanilar, birliksep xizmet bolumide oxshash partiye organliri, chet eldiki oqughuchilar we yurtdashlar jemiyetlirige oxshash tashqi korunushte puqralar qurulmisi bolghan organlar arqiliqimu elip berilmaqta. bu, basturushning her bir sahege singip kirishini kapaletlenduridighan bir putunluk usulidur ^[12].

bu qurulma dairiside, xitayning uyghur diyasporasigha qaratqan heriketliri, addiy bir parakendichilik weqesi bolushtin halqip, beyjingning yershariwi tesir dairisini kengeytish we ozining mustebit olchemlirini xelqara sistemigha tengish istrategiyesining bir qismi supitide chushinilishi kerek.

«xitayning uzun qoli» ning taktikiliri: bir kop yonilishlik qorqutush istrategiyesi

beyjingning uyghur diyasporasini nishan qilghan dolet halqighan basturush mexanizmi, bir-biri bilen bir gewdileshken nurghun taktikilardin terkib tapqan. bu taktikilar, ziyankeshlikke uchrighuchilar turushluq doletning demokratiye sewiyesi, qanunning ustunluki we xitay bilen bolghan munasiwitige asasen perqliq bolidu.

wakaliten mejburlash: aile ezalirini goruge elish

xitayning eng rehimsiz we unumluk taktikiliridin biri, diyasporadiki uyghurlarni kontrol qilish uchun sherqiy turkistandiki aile ezalirini goruge elip ishlitishidur. sheffild uniwersitetining tetqiqati we nurghun guwahliqlar, bu mexanizmning qandaq ishleydighanliqini koz aldimizgha namayan qilmaqta^[3, 11]. bu jeryan adette mundaq ishleydu: chet eldiki bir uyghur ijtimaiy taratquda sherqiy turkistandiki weziyetni tenqid qilghan bir yazma yollighanda yaki bir namayishqa qatnashqanda, qisqa waqit ichide sherqiy turkistandiki ailisidin bir telefon yaki WeChat uchuri tapshuruwalidu. bu sohbette adette bir saqchi xadimimu bolidu we aile ezaliri yighlap yaki mejburiy halda, chet eldiki tughqinidin «paaliyetlirini toxtitishini», «wetenge xainliq qilmasliqini» we «xitay hokumitige qarshi chiqmasliqini» telep qilidu. eksiche bolghanda ozlirining «terbiyelesh lageri»gha ewetilidighanliqi yaki beshigha teximu nachar ishlar kelidighanliqini ima qilidu. bu usul, ziyankeshlikke uchrighuchida ghayet zor pisxikiliq besim peyda qilidu. shexs, ozining pikir erkinliki bilen ailisining hayatiy xewpsizliki arisida qorqunchluq bir tallashqa mejburlinidu. bu peqet shexsni jimiqturupla qalmay, yene diyaspora ichide chongqur ishenchsizlik we qorqunch peyda qilish arqiliq kollektip heriketlergimu buzghunchiliq qilidu.

reqemlik kozitish, tehdit we tor hujumliri

texnika, xitayning dolet halqighan basturush mexanizmining asasiy tuwrukidur. uyghurlar qeyerde yashishidin qetiynezer, uzluksiz bir reqemlik kozitish astida ikenliki hessiyati bilen yashashqa mejbur. shiwetsariyediki tibet we uyghur jamaetliri ustide elip berilghan bir tetqiqat, bu ehwalning konkret misallirini korsitip beridu^[4]. tehditler adette saxta ijtimaiy taratqu hesabatliri yaki hujumgha uchrighan hesabatlar arqiliq biwasite ewetilidu. bu uchurlarda, shexsning qeyerde yashaydighanliqi, balilirining qaysi mektepte oquydighanliqigha oxshash shexsiy uchurlar hembehirlinish arqiliq, «seni her daim kozitip turimiz» degen uchur berilidu. buningdin bashqa, paaliyetchiler we akademiklarning elxet hesabatliri we elektironluq uskunilirige qarita aldamchiliq (phishing) hujumliri qilinidu. meqset, shexsiy uchurlargha erishish, alaqe torlirini ashkarilash we ularning abruyini  chushuridighan materiyallarni tepishtur ^[12].

diplomatiye ishxanilirining roli: tehdit selish we parakendichilik merkezliri

xitayning elchixaniliri we konsulxaniliri, wena ehdinamisi bilen ozlirige berilgen diplomatik cheqilalmasliqni, diyasporani kozitish, parakendichilik qilish we kontrol astida tutush uchun bir qalqan supitide ishletmekte. diplomatik xadimlar, oqughuchilar jemiyiti yaki soda kengeshlirige oxshash niqab astidiki teshkilatlar arqiliq diyaspora ichidiki oktichi awazlarni eniqlaydu. namayishlargha qatnashqanlarning suretliri tartilip, kimliki eniqlanghandin keyin sherqiy turkistandiki aililirige besim ishlitish uchun qollinilidu^[4]. pasport yengilashqa oxshash konsulxana mulazimetliri, bir tehdit qoraligha aylandurulghan. pasportini yengilatmaqchi bolghan bir uyghurdin, xitaygha qarshi paaliyetlerde bolmighanliqigha dair bir hojjetke imza qoyush, diyaspora heqqide uchur berish yaki oktichi guruppilardin yiraq turush telep qilinishi mumkin. bu teleplerni ret qilghanlarning pasportliri yengilanmaydu, bu ehwal ularni wetensiz we qanuniy jehettin ajiz haletke chushurup qoyidu ^[9].

uchinchi doletlerni wasite qilish: qayturuwetish we qanungha xilapliq qilish

xitay, bolupmu iqtisadiy we siyasiy jehettin ozige beqindi bolghan yaki qanunning ustunluki ajiz bolghan doletlerge besim ishlitish arqiliq, bu doletlerdiki uyghur panahlanghuchilarni qanunsiz yollar bilen qayturuwelishqa urunmaqta. taylandta yuz bergen weqeler bu ehwalning eng pajielik misalliridin biridur^[13]. tayland, xelqara qanunning asasliq pirinsipliridin biri bolghan «qayturmasliq» (non-refoulement) pirinsipigha qayta-qayta xilapliq qilip, yuzligen uyghur panahlanghuchini xitaygha qayturup berdi. bu kishiler xitaygha qaytqandin keyin ya ghayib boldi yaki uzun muddetlik qamaq jazasigha hokum qilindi. beyjing, bu xil doletlerni peqet qayturuwelish uchunla emes, belki diyasporani parakende qilish uchun bir wakaletchi supitidimu ishlitidu. bu doletlerdiki yerlik bixeterlik kuchliri, xitayning telipi bilen uyghurlarni soraq qilalaydu, nezerbend astigha alalaydu we seperlirini chekliyeleydu.

tipik misal analizi: dilnur reیhan weqesi we «qanun urushi» Lawfare)

xitayning dolet halqighan basturush istrategiyesining neqeder juretlik we murekkep halgha kelgenlikini chushinish uchun, firansiyede yashaydighan tonulghan uyghur akademik we paaliyetchi dilnur reیhanning uchrighan qanuniy parakendichilik weqesini^[14, 15] chongqur tehlil qilish zorur. bu weqe beyjingning emdi peqet mexpiy heriketler yaki wasitilik tehditler bilenla kupayilenmey, gherb demokratik doletlirining qanun sistemilirini bir «qoral» supitide ishlitishke bashlighanliqini korsitip beridu.

dilnur reیhan, firansiye doletlik ijtimaiy penler aliy mektipining (INaLCO) oqutquchisi we yawropa uyghur institutining qurghuchisi. u yillardin buyan sherqiy turkistandiki kishilik hoquq depsendichiliklirini ilmiy we ammiwi supilarda anglitip keliwatqan aldinqi qatardiki bir awaz. 2025-yili, xitayperesliki bilen tonulghan bir jemiyet we bu jemiyetning reisi, reیhangha qarshi «tohmet» jinayiti bilen dewa achqan. dewaning asasliq sewebi, reیhanning bu kishilerni «xitay hakimiyitining teshwiqatchiliri» degenlikidur ^[14].

bu dewa addiy bir haqaret dewasidek korunsimu, uning astidiki heriketlendurguch kuchler xitayning dolet halqighan basturush istrategiyesining yengi bir basquchigha isharet qilmaqta:

1. istrategiyelik dewalar (SLAPP): bu xil dewalar, «ammiwi ishtirakqa qarshi istrategiyelik dewa» (Strategic Lawsuit Against Public Participation – SLAPP) dep atalghan bir parakendichilik usulidur. meqset, dewada ghelibe qilishtin kore, nishan qilinghan paaliyetchi yaki muxbirni yuqiri sot xirajetliri, uzungha sozulghan qanuniy jeryanlar we pisxikiliq besim bilen hardurup, awazini ochurushtur. xitay bu usulni qollinish arqiliq tenqidiy awazlarni oz dolitining sirtida, demokratik bir doletning sot zallirida boghushqa urunmaqta.
2. qanunni wasite qilish: bu weqe beyjingning pikir erkinlikini qoghdash uchun layihelengen qanun mexanizmlirini, putunley eksiche bir meqsette, yeni pikir erkinlikini yoqitish uchun qandaq manipulyatsiye qilalaydighanliqini korsitip beridu. buni, demokratik sistemilarning oz qimmet qarashlirigha qarshi qollinilghan bir xil «qanun urushi» (lawfare) dep atash mumkin.
3. tehdit deplomatiyesi: asiyalist toridiki analizdimu korsitilginidek, bu dewa xitayning «tehdit deplomatiyesi» ning bir qismidur^[15]. beyjing bu dewa arqiliq peqet dilnur reیhanghila emes, yawropadiki barliq uyghur paaliyetchilerge we xitayni tenqid qilidighan bashqa akademiklar we muxbirlargha mundaq bir uchurni bermekte: «bixeter emessen, qanunning arqisigha yoshurunsangmu seni tapimiz we awazingni ochurimiz».

dilnur reیhanning oz maqaliside^[16] muhakime qilghan «uyghurlar az sanliqmu yaki mustemlike qilinghanlarmu?» degen soalmu bu nuqtidin ehmiyetke ige. reیhan, uyghur mesilisining addiy bir «az sanliq hoquqi» mesilisi emeslikini, eksiche xitayning sherqiy turkistanni kilassik bir mustemlikichilik logikisi bilen bashquruwatqanliqini, bayliqlirini  sumuruwatqanliqini we xelqini medeniyet jehettin yoqitishqa urunuwatqanliqini ilgiri suridu. bu mustemlikichilik idiyesi, metropolning (beyjing) mustemlikidin (sherqiy turkistan) qachqan «asiy» puqrasini dunyaning qeyeride bolushidin qetiynezer qoghlash we jazalash hoquqimiz bar dep qarishigha seweb bolmaqta. shunglashqa reیhangha echilghan dewa, peqet bir shexske qilinghan hujumla emes, belki uyghurlarning oz teqdirini ozi belgilesh we mustemlikichilikke qarshi turush hoquqigha qilinghan bir hujumdur.

insaniy bedel : pisxikiliq buzghunchiliq we «boghush unumi»

xitayning dolet halqighan basturush siyasetlirining eng weyran qilghuch aqiwetliri, nishan qilinghan shexsler we jamaetlerge elip kelgen chongqur pisxikiliq zeximdur. «xitayning uzun qolidin qorqattim»^[3] serlewhisi bilen elan qilinghan shexsiy guwahliqlar, bu zeximning derijisini koz aldimizgha namayan qilmaqta. diyasporadiki uyghurlar, uzluksiz bir qorqunch, teshwish we paranoya halitide yashimaqta. ozlirining her daim kozitiliwatqanliqi, angliniwatqanliqi we eng soyumluk kishiliri arqiliq tehditke uchrishi mumkinliki hessiyati, ularning zorur bixeterlik tuyghusini yoqqa chiqiridu.

bu ehwal peyda qilghan asasliq aqiwetler towendikiche:

• aile baghlinishining uzulushi: nurghun uyghur, sherqiy turkistandiki ailisini qoghdash uchun ular bilen barliq alaqini uzushke mejbur bolidu. yillap ata-anisi, qerindashliri yaki baliliridin xewer alalmighan kishiler, hem yeqinlirining aqiwiti toghrisida bir eniqsizliq ichide yashaydu, hem chongqur bir yalghuzluq we gunahkarliq tuyghusini hes qilidu.
• jamaet ichide ishenchsizlik: xitayning diyaspora ichige jasuslarni singdurush istrategiyesi, jamaet ichidiki ishenchnimu weyran qilmaqta. kimning xitay doliti uchun ishleydighanliqi namelum bolghachqa, kishiler eng yeqin dostliri yaki tughqanlirighimu guman bilen qarashqa bashlaydu. bu ehwal, diyasporaning kollektip hemkarliq we teshkillinish iqtidarigha eghir derijide ziyan salidu.
• «boghush unumi» (Chilling Effect): eng muhim aqiwetlerdin biri «boghush unumi»dur. dilnur reیhangha oxshash batur paaliyetchiler qarshiliq korsitishni dawamlashtursimu, nurghun adettiki uyghurlar wetende qalghan ailisige ziyan yetishidin qorqup, sukutke chomidu. namayishlargha qatnashmaydu, ijtimaiy taratqularda yazma yollimaydu, hetta oz arisidimu siyasiy mesililer toghrisida sozleshtin qorqidu. bu sukut, xitayning del ozi arzu qilghan nersidur. chunki bu, sherqiy turkistandiki irqiy qirghinchiliqning xelqara jamaetchilikke anglitilishini kapaletlenduridighan eng muhim yollardin birining tosulup qelishi degenliktur.

bu pisxikiliq urush, shexslerning peqet siyasiy paaliyetlirinila emes, belki rohiy saghlamliqi, ijtimaiy munasiwetliri we yengi bir hayatqa maslishish jeryanlirinimu weyran qilmaqta. ozlirini erkin dep qarighan doletlerdimu, korunmes bir turmining temi ichide yashashni dawamlashturidu.

xelqara inkaslar we yetersizlikler

xitayning dolet halqighan basturush paaliyetliri, xelqara jemiyetning kuntertipige kunseri koprek kirmekte. amerika qoshma ishtatliri, engiliye, kanada we yawropa ittipaqigha oxshash aktiyorlar, sherqiy turkistandiki irqiy qirghinchiliq we kishilik hoquq depsendichiliklirini eyibleydighan bayanatlarni elan qilip, bezi xitay emeldarliri we organlirigha qarita embargo yurguzdi^[7]. engiliye ^[7] we amerika qoshma ishtatlirining^[8] elan qilghan resmiy doklatliri, bu doletlerning mesilidin xewerdar ikenlikini we delil-ispatlarni toplawatqanliqini korsitidu.

biraq, bu inkaslar xitayning bu xil qapyurek siyasetlirini toxtitishta asasen degudek yetersiz qeliwatidu. buning bir qanche asasliq sewebi bar:

1. iqtisadiy beqindiliq: nurghun dolet xitay bilen bolghan chongqur iqtisadiy munasiwetliri seweblik beyjinggha qarshi qattiq bir meydanda turushtin ozini tartidu. kishilik hoquq sozi adette soda menpeetlirining sayisida qelip kelmekte.
2. maslishish kemchilliki: mustebit tuzumler dolet halqighan basturush mesiliside bir-biri bilen hemkarlishiwatqan bir peytte, demokratik doletler bu tehditke qarshi ortaq we maslashqan bir istrategiye tuzushte qiynalmaqta. her bir dolet mesilini ozining ichki bixeterlik mesilisi dep qarashqa mayil.
3. qanuniy boshluqlar: SLAPP dewalirigha oxshash yengi ewlad tehditler aldida, hazirqi qanuniy ramkilar yetersiz qeliwatidu. demokratik doletlerning oz qanun sistemilirining bu shekilde suyiistemal qilinishining aldini alidighan yengi qanun-belgilimilerge ehtiyaji bar.
4. xelqara organlarning ajizliqi: xitay, b d t gha oxshash xelqara supilarda iqtisadiy we siyasiy kuchini ishlitip, sherqiy turkistandiki weziyetni muzakire qilishqa urunghan tirishchanliqlarni tosup, ozige ittipaqdash doletler arqiliq qollashqa erishmekte. xelqara jinayi ishlar saqchi teshkilati (INTERPOL) gha oxshash organlarnimu oktichilerni tutush uchun suyiistemal qilishqa urunghanliqi hojjetleshturulgen ^[12].

xulasiligende, xelqara jemiyetning inkasi, xitayning sistemiliq we yershari kolimidiki basturush heriketliri aldida parche – purat, asta we unumsiz qeliwatidu. bu ehwal beyjingni teximu jasaretlendurup, basturushning chegralirini teximu kengeytishige sharait yaritip bermekte.

xulase: igilik hoquq, demokratiye we omumiy qimmet qarashlargha qaritilghan bir tehdit

xitayning uyghur diyasporasigha qaratqan dolet halqighan basturushi, peqet bir milletke qaritilghan kishilik hoquq depsendichiliki emes. bu, yigirme birinchi esirning asasliq xelqara olchemlirige, demokratik pirinsiplargha we her bir shexs ige bolghan asasliq erkinliklerge qilinghan biwasite bir hujumdur. bir doletning bashqa igilik hoquqluq doletlerning zemini ichide, u doletlerning qanunliri we qimmet qarashlirini kozge ilmay turup oz puqralirigha (yaki sabiq puqralirini) tehdit selishi, parakende qilishi we awazini ochurushke urunushi, westfaliye igilik hoquq chushenchisining tuptin tewritilishi degenliktur.

dilnur reیhan weqesimu korsitip berginidek, bu tehdit emdi peqet tayland yaki misirgha oxshash doletler bilenla cheklenmeydu, firansiye, shiweytsariye, amerika qoshma ishtatlirigha oxshash demokratiyening boshuki sanalghan doletlerning yurikidimu ozini namayan qilmaqta. beyjing, «ichki ishlargha arilashmasliq» pirinsipini oz heriketliri uchun bir qalqan supitide ishlitiwatqan halda, ozi eng tajawuzchil bir shekilde bashqa doletlerning ichki ishlirigha arilishiwatidu.

bu yershari xarakterlik tehdit aldida xelqara jemiyetning besishi kerek bolghan qedemler eniq:

• maslashqan embargolar: dolet halqighan basturush heriketlirige qatnashqan xitay emeldarliri, organliri we texnika shirketlirige qarshi kop doletlik we nishanliq embargolar yurguzulushi kerek.
• diyasporani qoghdash: sahibxan doletler oz zeminida yashawatqan uyghur we bashqa oktichi guruppilarning bixeterlikini kapaletlendurush uchun teximu aktip bolushi, tehditlerge estayidil muamile qilishi we jinayetchilerni tekshurup sotlishi kerek. diplomatik cheqilalmasliqni suyiestimal qilghan xitay deplomatliri «qarshi elinmaydighan shexs» dep elan qilinishi kerek.
• qanuniy mudapie mexanizmliri: SLAPP qa oxshash istrategiyelik dewalargha qarshi qanuniy qoghdashlar kucheytilishi, paaliyetchiler we akademiklargha qanuniy yardem berilishi kerek.
• xelqara xewerdarliqni ashurush: xitayning dolet halqighan basturush taktikiliri we sherqiy turkistandiki irqiy qirghinchiliq heqqide jamaetchilik we siyaset belgiliguchilerning xewerdarliqini ashurushqa yuzlengen tirishchanliqlar qollinishi kerek.
• xelqara organlarni islah qilish: xelqara jinayi ishlar saqchi teshkilati (INTERPOL) gha oxshash organlarning mustebit tuzumler teripidin suyiistimal qilinishining aldini alidighan mexanizmlar kucheytilishi kerek.

xitayning uzun qoligha qarshi elip berilidighan kuresh, peqet uyghurlarning erkinlik kurishila emes, belki qanunning ustunluki, pikir erkinliki we demokratik turmush usuligha ishinidighan barliq jemiyetlerning ortaq kurishidur. bu kureshte namayan qilinidighan qetiylik, yigirme birinchi esirde dunya tertipining mustebit bir kelgusige qarap yuzlinidighanliqini yaki erkinlik qimmet qarashliri qoghdilidighan bir kelgusige qarap tereqqiy qilidighanliqini belgileydu.

menbeler (paydilanmilar):

[1] World Without Genocide. (2025). “Genocide of the Uyghurs in Western China: ‘I Was Feared, China’s Long Arm Reaches Uyghurs’”. William Mitchell College of Law. Erişim adresi: https://worldwithoutgenocide.org/genocides-and-conflicts/genocide-of-the-uyghurs-in-western-china/i-was-feared-chinas-long-arm-reaches-uyghurs

[2] Council on Foreign Relations (CFR). (2025). “China’s Repression of Uyghurs in Xinjiang”. Erişim adresi: https://www.cfr.org/backgrounder/china-xinjiang-uyghurs-muslims-repression-genocide-human-rights

[3] World Without Genocide. (2025). a.g.e.

[4] swissinfo.ch. (2025). “Tibetans and Uyghurs in Switzerland fear ‘long arm’ of China”. Erişim adresi: https://www.swissinfo.ch/eng/swiss-diplomacy/tibetans-and-uyghurs-in-switzerland-fear-long-arm-of-china/88885304

[5] Human Rights Watch (HRW). (5 Eylül 2025). “China’s Cover-Ups Don’t Hide Unending Abuse for Uyghurs”. Erişim adresi: https://www.hrw.org/news/2025/09/05/chinas-cover-ups-dont-hide-unending-abuse-for-uyghurs

[6] The Hill. (2025). “Uyghur detention in Xinjiang is an ongoing atrocity”. Erişim adresi: https://thehill.com/opinion/international/5486415-uyghur-detention-xinjiang-abuses/

[7] Gov.uk. (Temmuz 2022). “Country Policy and Information Note: Muslims (including Uyghurs) in Xinjiang, China”. Erişim adresi: https://www.gov.uk/government/publications/china-country-policy-and-information-notes/country-policy-and-information-note-muslims-including-uyghurs-in-xinjiang-july-2022-accessible

[8] U.S. Department of State. (2025). “2025 Trafficking in Persons Report: China”. Erişim adresi: https://www.state.gov/reports/2025-trafficking-in-persons-report/

[9] Human Rights Watch (HRW). (3 Şubat 2025). “China: Travel for Uyghurs Heavily Restricted”. Erişim adresi: https://www.hrw.org/news/2025/02/03/china-travel-uyghurs-heavily-restricted

[10] Freedom House. (2025). “Ten Findings from Ten Years of Data on Transnational Repression”. Erişim adresi: https://freedomhouse.org/article/ten-findings-ten-years-data-transnational-repression

[11] Nyrola, E., & Tobin, D. (2024). “‘We know you better than you know yourself’: China’s transnational repression of the Uyghur diaspora”. University of Sheffield. Erişim adresi: https://sheffield.ac.uk/las/research/east-asia/we-know-you-better-you-know-yourself-chinas-transnational-repression-uyghur-diaspora

[12] International Consortium of Investigative Journalists (ICIJ). (2025). “About the China Targets Investigation”. Erişim adresi: https://www.icij.org/investigations/china-targets/about-china-targets-investigation/

[13] Human Rights Watch (HRW). (18 Mart 2025). “Thailand: Raise Uyghur Abuses on Xinjiang Visit”. Erişim adresi: https://www.hrw.org/news/2025/03/18/thailand-raise-uyghur-abuses-xinjiang-visit

[14] Human Rights Watch (HRW). (9 Ekim 2025). “Uyghur Scholar-Activist Faces Charges in France for Criticizing Beijing”. Erişim adresi: https://www.hrw.org/news/2025/10/09/uyghur-scholar-activist-faces-charges-in-france-for-criticizing-beijing

[15] Asialyst. (11 Ekim 2025). “L’universitaire ouïghoure face à la diplomatie d’intimidation chinoise”. Erişim adresi: https://asialyst.com/fr/2025/10/11/universitaire-ouighoure-face-diplomatie-intimidation-chinoise/

[16] Reyhan, Dilnur. (2025). “Les Ouïghours, minorité ou colonisés?”. Esprit. Erişim adresi: https://esprit.presse.fr/article/dilnur-reyhan/les-ouighours-minorite-ou-colonises-46015