turkistan taymiz, istanbul - 16-oktebir 2025: turkiyelik tonulghan Jurnalist we yazghuchi taha qilinch, xitay hokumitining qattiq nazariti astidiki sherqiy turkistangha yoshurun ziyaret elip berip, uyghurlar duch keliwatqan eghir besim we kishini chochutidighan heqiqetlerni oz ichige alghan «yoqap ketken jughrapiyening izidin - sherqiy turkistan sayahet xatirisi» namliq kitabini neshr qildurdi. serbestiyet gezitige bergen mexsus ziyaritide, u ozining bu kitabi seweblik beyjing hokumitining diplomatik besimigha uchrighanliqini ashkarilidi.
ziyaritining tepsilatini ortaqlashqan taha qilinch, otken yili 6-ayda qazaqistan chegrasi arqiliq sherqiy turkistangha kirgenlikini we sekkiz kunluk bu musapining xitay hokumitining kontrolluqidiki teshwiqat xarakterlik ziyaretlerdin tuptin perqlinidighanliqini eskertti. uning meqsiti xelqara jemiyet «irqiy qirghinchiliq» dep eyiblewatqan besim siyasetlirining neq meydandiki ispatlirini toplash we uyghur xelqining heqiqiy ehwalini dunyagha anglitish idi.
taha qilinchning ashkarilishiche, rayondiki diniy besimning eng roshen ipadiliridin biri meschitlerning weziyitide gewdilengen. uning bayan qilishiche, xitayning teshwiqatlirida «echiwetilgen» dep korsitilgen nurghun meschitler emeliyette muzey, haraqxana, qehwexana, hetta mehmanxanilargha ozgertiwetilgen. u mundaq dedi: «qeshqerdiki tarixiy heytgah meschitining ichide namaz oquydighan jaylargha cheklime lentisi tartilip, putunley muzeygha aylandurulghan. men bir meschit hoylisida yashanghan uyghurlarning xitay bayriqi astida doletke sadaqet qesimi berishke mejburlanghanliqigha shahit boldum».
ziyaret jeryanida, taha qilinch uyghurlarning kundilik turmushidiki qattiq nazaret we qorqunch keypiyatini chongqur hes qilghanliqini bildurdi. sekkiz kunluk musapide birer qetimmu ezan awazi anglimighanliqini, namaz waqtida meschitlerge kirmekchi bolghanda herxil bahaniler bilen tosqunluqqa uchrighanliqini tilgha aldi. bolupmu yarkent qatarliq sheherlerde yash we ottura yashliq erlerning korunmesliki, kochilarda peqet ayallar, balilar we yashanghanlarningla uchrishishi «yighiwelish lagerliri» heqqidiki delillerni teximu kucheytqen. uyghur aililiridiki pichaq qatarliq aile buyumlirigha QR kodi ornitilip, her bir pichaqning aile nopusigha tizimlanghanliqi, sheher kochilirining her 10-15 metirda bir yuqiri eniqliqtiki kameralar bilen tolghanliqi, hetta tashyollarning biwasite saqchixanilarning ichidin otidighanliqi qatarliq ehwallar rayondiki besimning derijisini korsitip beridu.
uyghurlarning tashqi dunya bilen bolghan alaqisining putunley uzuwetilgenlikini tekitligen qilinch, ularning hetta addiy bir salamgha jawab qayturushtinmu qorqidighanliqini bayan qildi. u turkiye tashqi ishlar ministiri hakan fidanning ziyaritide bir uyghur anining «essalamueleykum» degen salamgha «weeleykum essalam» dep jawab qayturushqa petinalmay, peqet «yaxshimusiz» dep jawab bergenlikini misal qilip, buning rayondiki pisxikiliq besimning neqeder eghirliqini korsitip beridighanliqini eskertti.
xulasiligende, taha qilinchning bu kitabi, xitayning teshwiqatlirigha kuchluk reddiye berip, sherqiy turkistandiki uyghur xelqi duch keliwatqan eghir besim, medeniyet qirghinchiliqi we insaniyetke qarshi jinayetler heqqide neq meydandin elinghan janliq we muhim bir guwahliq supitide zor ehmiyetke ige.
