sema yarar
dunyaning tot bulungida insan heqliri, erkinlik we barawerlikler tilgha elinmaqta. xelqara teshkilatlar atalmish adalet we insaniyetning qoghdighuchiliri paaliyetlerni elip barmaqta. biraq, epsuski, bu sozlerning sadasi sherqiy turkistanning chegralirigha yetip baralmaywatmaqta. chunki u yerde insaniyet sukutning sayisi astida sistemiliq halda yoqitilmaqta.
buningdin bir qanche yil ilgiri nuzugum jemiyitining reisi munewwer uyghur xanimni ziyaret qilghaniduq. kommunist xitay hakimiyitining musulman xelqqe yurguzuwatqan zulumini birinchi shexsning tilidin anglash pursitige erishkeniduq. uning bayanliri insanning qenini muzlitidighan derijide idi. bu zulumning axirlishishini umid qilghaniduq, emma epsuski, u helihem dawamlashmaqta.
sherqiy turkistan...
islam medeniyitining chongqur yiltiz tartqan bir qismi bolghan bu zemin xitayning polat mushti astida eziliwatidu. uyghurlar, qazaqlar we bashqa musulman xelqler kimliki, etiqadi we medeniyitidin mehrum qilinmaqchi boluwatidu. kommunist xitay hakimiyiti 2014-yilidin buyan, bu rayondiki musulmanlargha qarshi insaniyet tarixidiki eng qarangghu we eng rehimsiz sehipilerning birini yazmaqta.
«kespiy terbiyelesh merkezliri» nami astida paaliyet elip beriwatqan yighiwelish lagerlirida bir milyondin artuq uyghur tutqunda turmaqta. hechqandaq sotlash jeryanisiz, ozini aqlash hoquqi berilmestin, peqetla musulman bolghanliqi uchun... bu, ikkinchi dunya urushidin buyan bir milliy-diniy topluqqa qarshi elip berilghan eng keng kolemlik tutqun qilish herikitidur.
lagerlardiki qiyin-qistaq, mejburiy assimilyatsiye, menge yuyush siyasetliri we jinsiy zorawanliqqa dair eyibleshler xelqara doklatlarda qayta-qayta tilgha elindi. ayallargha mejburiy toghut cheklesh tedbirliri qollinilmaqta, minglighan ayallar tughmaslashturulmaqta. mejburiy bala chushurush deloliri hazir adettiki bir xewerge aylinip qaldi. yengi tughulghan bowaqlar bolsa ata-anisidin ayriwelinip, «xitay kimliki» bilen yughurulush uchun yataqliq mekteplerge ewetilmekte.
etiqadi boyiche yashashni xalaydighanlargha qiliniwatqan besim teswirligusizdur. roza tutush cheklengen, namaz oqush xeterlik, hetta saqal qoyushmu jinayet hesablinidu. meschitler cheqilmaqta, qebre tashliri weyran qilinmaqta. etiqadini qoghdashqa urunghan her bir shexs «radikal» yaki «bolgunchi» degen qalpaq bilen jazalanmaqta. bu peqet namdiki bir bixeterlik siyasiti emes, belki ashkara elip beriliwatqan bir medeniyet qirghinchiliqidur.
xitayda bu ishlar yuz beriwatqanda, dunya epsuski, hech ish qilmaywatidu. xelqara jemiyetning mutleq kop qismi bu insaniyetke qarshi jinayet aldida sukut qilmaqta. neme uchun? chunki bu bir wijdan mesilisi emes, belki menpeet mesilisidur. xitayning iqtisadiy kuchi dunya sodisining yurikide soqup turghanliqi uchun, nurghun doletler bu zulumni kormeske selishni tallimaqta. insan heqliri heqqidiki soz-ibariler soda kelishimliri we iqtisadiy menpeetlerning astida ezilip yoqimaqta. bu sukut xitayning zulumini qanuniylashturmaqta; teximu kop azab-oqubet we yash-alemlerge yol echip bermekte.
turkiye nuqtisidin eytqanda, weziyet teximu sezgur. chunki sherqiy turkistan bizning tariximizning, etiqadimizning, medeniyet miraslirimizning ayrilmas bir qismidur. u yerde zulumgha uchrawatqanlar, eziliwatqanlar bizning otmushimizning bir parchisidur. biraq, biz hem kopinche hallarda diplomatik tengpungluqni dep sukut qiliwatimiz. halbuki, sukut qilish zulumning teripide turghanliqtur. uyghurning peryadi musulmanlarning wijdanida eks sada tapmighuche, bu zulum toxtap qalmaydu.
bir jemiyetning kimlikini, tilini, dinini, medeniyitini nishan qilish peqet bir xelqnila emes, putkul insaniyetni yoqitish demektur. chunki insaniyet, perqlerning birlikte mewjut bolup turushi bilen ehmiyetke erishidu. xitay uyghurlarni «bir tiplashturush» pilanining qurbanigha aylandurush bilen bir waqitta, emeliyette insaniyetning eng asasliq qimmet qarashlirini boghuzlimaqta.
mejburiy assimilyatsiye peqet medeniyet qirghinchiliqila emes, belki bir meniwi qirghinchiliqtur.
bugun sherqiy turkistanda balilar ata-anisiz, anilar perzentsiz, dadilar kishen astida. tillar boghulmaqta, dualar cheklenmekte, kimlikler yoqitilmaqta. epsuski, ularni hechkim anglimaydu, ular ya awazini anglitalmighachqa, yaki dunya ularni anglashni xalimighachqa shundaq.
bu zulumni emdi korunglar. sherqiy turkistanda yuz beriwatqan ishlar peqet bir xelqningla emes, putkul insaniyetningmu siniqidur. u yerde yuz beriwatqan zulumgha sukut qilghan her bir kishi bu jinayetning bir qismidur.
soda munasiwetliri, energiye kelishimliri, istrategiyelik hemkarliqlar... bularning hechqaysisi bir balining koz yeshidin, bir anining peryadidin qimmetlik emestur.
dunya sukut qilghanseri, xitay teximu ezweylimekte. emma biz sukut qilmasliqimiz kerek. chunki tarix, sukut qilghanlarnimu sotlaydu.
menbe: https://dogruhaber.com.tr/dogu-turkistan-gercegi
