resim: kona dostlarning uchrishishimu? bachelet bilen wang yi 14-oktebir korushmekte. menbe: xitay xelq jumhuriyiti tashqi ishlar ministirliqi.
b d t ning sabiq kishilik hoquq aliy komissari uyghurlargha qarita elip beriliwatqan medeniyet qirghinchiliqi mesiliside hakimiyetke yuzlinelmigen bolup, hazir x k p bilen yene bir qetim suretke chushush pursiti yaratti.
marko respinti (Marco Respinti)
2025-yili 23-oktebir, zimistan tori
2025-yili 14-oktebir, chilining sabiq sehiye ministiri we sabiq pirezidenti, adette mishel bachelet dep atalghan weronika mishel bachelet jeriya, xitay xelq jumhuriyiti bilen b d t ning jinsiy barawerlik we ayallarning hoquqini kucheytish programmisi (qisqartilip b d t ayallar teshkilati deyilidu) teripidin birlikte uyushturulghan «yershari rehberlirining ayallar ishliri uchrishishi» (2025-yili 13-14-oktebir) uchun beyjingda turuwatqan mezgilde, xitay xelq jumhuriyitining tashqi ishlar ministiri we xitay kommunistik partiyesi 20-nowetlik merkiziy komiteti siyasiy biyurosining ezasi wang yi bilen korushti.
1995-yili beyjingda otkuzulgen we zor talash-tartish qozghighan «totinchi nowetlik dunya ayallar yighini» ning 30 yilliqida, xitayning bundaq daghdughiliq nam bilen bundaq bir paaliyetni uyushturushi we otkuzushi alliqachan bir kulkilik ish. emeliyette, «bir perzentlik siyaset» ning jinayi dewrliridin tartip, bugunki kundiki diniy we milliy ziyankeshlikke uchrawatqan guruppilardiki ayallargha yurguzuluwatqan mejburiy tughmaslashturush, mejburiy toghut cheklesh, zorluq-zombuluq we basqunchiliqqa oxshash oxshashla jinayi qilmishlarghiche bolghan xitayda ayallargha qilinidighan rezil muamile hemme nersini chushendurup beridu.
emma suretler we xitay tashqi ishlar ministirliqi qollanghan ahangdin qarighanda, bachelet bilen wang yining kulumsirep qol eliship korushushi, eger putunley pajielik bolmighan bolsa, teximu eqilge sighmaydighan bir ish bolatti.
bachelet 2018-yili 1-sentebirdin 2022-yili 31-awghusqqiche birleshken doletler teshkilatining yettinchi nowetlik kishilik hoquq aliy komissari bolup ishligen. u bu wezipiside, del wezipisidin ayrilghan kuni, yeni 2022-yili 31-awghust elan qilinghan «xitay xelq jumhuriyiti sherqiy turkistan uyghur aptonom rayonidiki kishilik hoquq endishilirini bahalash» namliq kishilik hoquq aliy komissarliqi ishxanisi (OHCHR) ning doklatigha mesul idi.
oqurmenler uzun kutturulgen bu doklatning elan qilinishining sirliq halda kechikturulgenlikini eslise kerek. u axirida uyghur diasporasi we medeniy dunyaning nurghunlighan ahu-zarliri we besimliridin keyin, uning eng axirqi aptori we tuzguchisining wezipe oteshtiki eng axirqi kuni elan qilindi. shuning bilen, bu doklat emeliyette bir xil eniqsiz halette qepqaldi, uning kuchi emeliyette tugep, anda-sanda, hemde nahayiti kem uchraydighan halda neqil elinidighan, quruq geptin bashqa nerse bolmighan bir waraq qeghezge aylinip qaldi.
bu kechikturushning siyasiy sewebliri xelila eniq idi. gerche doklatta sherqiy turkistandiki - yeni yerlik gheyriy xitay ahaliler teripidin shundaq atalghan rayondiki - weziyetke qarita eghir eyibleshler bolsimu we bezi qilmishlarni ochuq-ashkara insaniyetke qarshi jinayetler dep turge ayrighan bolsimu, lekin u rayondiki yuz berish ehtimalliqi bolghan medeniyet qirghinchiliqi heqqidiki herqandaq perezdin ehtiyatchanliq bilen ozini qachuridu, shuning bilen bir waqitta bu mesile ustide herqandaq bir estayidil tekshurushning elip berilishini unumluk tosup, mesilini muddetsiz kechikturdi.
xitay teripidin yurguzulgen medeniyet qirghinchiliqigha duchar bolghan uyghurlarning uzun kechikturulgen bu doklatqa qarita ikki asasliq inkasi boldi. ular uning kechikip elan qilinghanliqi we «qirghinchiliq» sozini ishlitishtin ozini qachurghanliqidin qattiq azablandi. shundaqtimu, waqti kelgende, ular melum derijide inkas qozghash uchun, «insaniyetke qarshi jinayetler» ni eyibleshning yetersiz, emma yenila paydiliq teripini qobul qilip, mejburiyetni pursetke aylandurdi. emma mesile shuki, bu xildiki inkaslar az we kozge korunerlik bolmidi. kishilik hoquq aliy komissarliqi ishxanisi edliye we heqiqet uchun kuchluk bir qoral bolalaytti; eksiche, uning tekisti b d t ning ghayet zor dowe hojjetlirige qoshulghan yene bir hojjet bolup qaldi.
xitay tashqi ishlar ministirliqi hazir «...xitay xelqining uzun yilliq dosti» dep atawatqan bachelet bu meghlubiyetke biwasite mesul. biraq, xitay ministirliqi mundaq deydu: «u b d t kishilik hoquq aliy komissari bolush supiti bilen wezipe otigen mezgilde, adaletni qoghdidi, xitayning tereqqiyatigha obyektip we eqliy nezer bilen qaridi, hemde ikki terep otturisidiki barawer we dostane alaqilerni ilgiri surdi.»
resim: bachelet bilen wang yining resmiy uchrishishi. menbe: xitay xelq jumhuriyiti tashqi ishlar ministirliqi
oz nowitide, bachelet, ministirliqning xewirige qarighanda, «...xitayni yershari rehberlirining ayallar ishliri uchrishishini muweppeqiyetlik otkuzgenliki bilen tebriklep, chili bilen xitay otturisidiki dostluqning uzun tarixqa ige ikenlikini bildurgen. chili xitay xelq jumhuriyiti bilen diplomatik munasiwet ornatqan tunji jenubiy amerika doliti we xitay bilen erkin soda kelishimi imzalighan tunji latin amerikisi dolitidur».
nurghun kishiler chilining 1970-yili 15-dekabir, yengidin saylanghan pirezidenti salwador giylermo allende gossens (1908-1973) ning rehberlikide xitay bilen diplomatik munasiwet ornatqanliqini untup qelishi mumkin. allende shu yili 3-sentebir wezipige olturghan idi. gerche u 1973-yili chilidiki herbiy ozgirish jeryanidiki pajielik olumi sewebidin nurghun kishiler teripidin eslinip, hormet qilinsimu, doxturluqtin siyasetke yotkelgen allende ewgenika (irqiy saplashturush) we irqiy kemsitish idiyesige ige qetiy sotsiyalist bolup, hokumiti hetta sabiq natsist germaniye jinayetchisinimu qoghdighan idi. bularning hemmisi chililiq pensiyege chiqqan akademik wiktor ernesto fariyasning 2005-yili neshr qilinghan «salwador allende: antisemitizm (yehudiylargha qarshi turush) we ewtanaziye (azabsiz olum)» namliq kitabida hojjetleshturulgen.
bu hekayining eng kishini heyran qalduridighan terepliridin biri, bacheletning ozi chilining sehiye ministiri bolup ishlewatqan mezgilde, allende teripidin layihelengen, barliq «normalsiz» puqralarni tughmaslashturushni meqset qilghan bir ewgenika qanunini yolgha qoyghanliqidur.
xitay tashqi ishlar ministirliqi uning beyjing ziyariti heqqide xulase chiqirip mundaq deydu: «mishel bachelet reis shi jinpingning insaniyet teqdiri ortaq gewdisi nishanini este ching tutup, insaniyet uchun teximu guzel kelgusini birlikte yaritish teklipige toluq qoshulidighanliqini bildurdi». bachelet bilen wang yi kulumsirep turghanda, titrewatqanlarning - peqet uyghurlarla emes – titresh uchun yeterlik sewebliri bar.
