tepekkurni mustemlikichilik asaritidin qutuldurush xitay bilen sherqiy turkistan otturisidiki mustemlikilik munasiwitini etirap qilishtin bashlinidu
yazghuchi (firansuzche): [Filip Noubel] / terjime (inglizche): [Laura]
esli nusxisi 2025-yili 8-oktebirde ,terjimisi 23-oktebir Global Voices torida elan qilinghan
uyghurlar — ottura asiyagha yerlik, turkiy tilliq, xitayda yashawatqan bir millet bolup, ularning eghir ehwali uzundin buyan xelqara jamaetchilikining diqqitidin chette qelip kelgen idi. qandaqla bolmisun, 2020-yilidin buyan, bir qanche dolet uyghur qirghinchiliqini etirap qildi, bu ehwal kishilerning uyghurlar sherqiy turkistan, beyjing hokumiti bolsa shinjang dep ataydighan bu rayongha bolghan qarishini ozgertti.
bugunki kunde, yawropadiki uyghur diasporasining wezipilirining biri — jamaet we taratqularning diqqitini uyghurlargha qaritilghan kishilik hoquq depsendichilikige merkezleshturush. buning ichide, bezide xitay dairiliri bilen hemkarliship, bu jamaet ezalirini xitaygha qayturup beridighan we ular dGerhal turmige tashlinidighan musapirlarni qobul qilghuchi doletlermu bar. 2025-yili 2-ayda taylandning qiriqche uyghurni xitaygha qayturup bergenliki buning eng yengi misalidur.
«yershari awazi» uyghur diasporasining, bolupmu yawropada duch keliwatqan xirislirini teximu yaxshi chushinish uchun, yawropada yashawatqan uyghur jemiyetshunas dilnur reیhan bilen elxet arqiliq sohbet elip bardi. dilnur reیhan [yawropa uyghur inistituti] ning qurghuchisi we reisi, shundaqla chex penler akademiyesi sherqshunasliq inistitutining tetqiqatchisi.
filip nobel: sizning we bashqilarning tirishchanliqi bilen, 2021-yilidin bashlap yawropadiki herqaysi doletler uyghur qirghinchiliqini etirap qilishqa bashlidi. bugun yene bir muhim burulush nuqtisi: pariJda yawropa uyghur inistitutining echilishi. neme uchun bu shunche muhim bir peyt?
doktor dilnur reیhan : yawropa uyghur inistituti 2019-yilining beshida, biz 2009-yili qurghan firansiyediki uyghur oqughuchilar jemiyiti (oghuz) ning ornigha qurulghan. men shunche uzun waqittin beri pariJda bir binagha, bir sorungha, perzentlirimiz uchun bir uyghur mektipige, bir uyghur merkizige ige bolushni arzu qilip kelgen idim. biz degudek putunley pidaiylar we ianiler arqiliq paaliyet qilidighan bir ammiwi teshkilat. pariJning merkizide jamaitimiz uchun bir binani ijarige elish «mumkin bolmaydighan bir wezipe» ge oxshaytti. shunglashqa bu tur nurghun kishilerge hemishe emelge ashmas bir chushtek tuyulatti. xuddi firansiye parlamentining uyghur qirghinchiliqini etirap qilishi uchun elip barghan paaliyitimizdek, uni bashlighan waqtimizda hechkim bizning muweppeqiyitimizge ishenmigen idi, emma axirida biz buni emelge ashurduq. her ikki tur uchun, biz ularni emelge ashurushta polattek irade we yengilmes qeyserlikimizdin bashqa hechqandaq wastimiz bolmighan bir chush bilen ish bashlighan iduq.
filip nobel: mustemlikichilik asaritidin qutulush — azabliq, emma zorur bir jeryan bolup, u mustemlike astidiki xelqlergimu tesir korsitidu. mustemlikichilik asaritidin qutulush, atiliq tuzumidiki xirislar we sukut medeniyiti qatarliq mesililer muhajirettiki uyghur jamaitige tesir korsitemdu?
doktor dilnur reyhan: uzun muddetlik mustemlikichilik hokumranliqi astida azab chekken xelqler we milletlerde melum shekildiki kollektip alahidilikler shekillinidu, mesilen, oz jamaitige we ozining kollektip kelgusige bolghan ishenchisini yoqitish, hayat qelish istrategiyeliri we oz ichige chekinish, oz jamaitige munasiwetlik teshebbuslargha yaki mustemlikichi hakimiyet teripidin «gumanliq» dep qaralghan teshebbuslargha qatnishishtin qorqush, daimliq ishenchsizlik... buningdin bashqa, xitayning uyghur diasporasigha qaratqan dolet halqighan basturushi intayin keng tarqalghan we rehimsizdur, bu ehwal diaspora ezaliri arisidiki ishenchsizlik we qorqunchni teximu kucheytmekte. bu qorqunch medeniyiti bir sukut medeniyitini shekillenduridu. bundaq bir sharaitta, diasporani bir ortaq tur uchun kollektip halda seperwer qilish ajayip tes. 75 yil xitay kommunistik partiyesining kochmen mustemlikichilik siyasiti we uningdinmu ilgiriri manju we xitaylarning kilassik mustemlikichiliki astida yashash, uyghur apparatlirining ozgiche bir atiliq tuzumi olchimini shekillendurdi.
filip nobel: xitayning uyghurlar heqqidiki bayanlirini, jumlidin xitay diasporasi ichidiki bayanlarni mustemlikichilik asaritidin qutuldurushqa kelsek, bu heqte neme deyeleysiz?
doktor dilnur reyhan: xitay-uyghur munasiwitining mustemlikilik mahiyiti xitay jamaetchilikige, hetta xitay diasporasidikilergimu tonush emes. hazirghiche, uyghur qirghinchiliqi bashlanghandin buyan xitay diasporasining kop qismi eng yaxshi degendimu sukut qilip keliwatqan bir peytte, xitay oktichiliri kommunistik siyasetning wehshiylikige qarshi soz qilghan bolsimu, lekin mustemlikilik munasiwitini etirap qilmaydu, uni qesten halda addiy kishilik hoquq we «az sanliq milletler hoquqi» mesilisige qisqartip chushenduridu. bir xelqni «az sanliq millet» derijisige chushurup qoyush mustemlikichilikni mueyyenleshturush we qanunlashturushning bir yolidur. lekin, tup mesilini hel qilish uchun, biz uning yiltizi bolghan xitayning uyghur zeminidiki mustemlikichilikini hel qilishimiz kerek. tepekkurni mustemlikichilik asaritidin qutuldurush xitay bilen sherqiy turkistan otturisidiki mustemlikilik munasiwitini etirap qilishtin bashlinidu.
yawropa uyghur inistitutida, tepekkurni mustemlikichilik asaritidin qutuldurush xizmiti peqet xitay tilliq jamaetchilikkila emes, belki uyghur diasporasighimu qaritilghan. bu meqsette, biz hazir uyghurche, inglizche we firansuzche programmilar bilen bir qatarda, xitay diasporasidiki ilghar yashlarni nishan qilghan, bolupmu xitaychini asas qilghan kop tilliq tor taratqu turini tereqqiy qilduruwatimiz.
filip nobel: siz yene muhajirettiki uyghur yashliri bilenmu bille ishleysiz. ularning asasliq xirisliri nemilerdin ibaret? ularning kimlikini qandaq teswirleysiz?
doktor dilnur reyhan: diasporada osup yetilgen yash ewlad bizge zor umid beghishlaydu. ular ilghar, ayalchi (feminist) we insanperwer yashlardur. ular uyghur tarixini oginishni xalaydu, ozliri yashawatqan doletlerning tilidin bashqa bir qanche tilda rawan sozliyeleydu, her qaysi sahelerde oquwatidu we ozliri yashawatqan doletlerdiki we oz dewridiki yashlar bilen zich baghlanghan. ular diasporadiki paaliyetchilikni oz doletlirining, bolupmu gherbtiki apparatlar bilen baghlashni arzu qilidu; ular teximu yengiliq yaritishchan we teximu iqtidarliq.
2024-yili, yawropa uyghur inistituti tunji qetimliq xelqaraliq uyghur yashliri laikliq qurultiyini uyushturup, dunyaning herqaysi jayliridin yuzge yeqin uyghur yashni pariJgha bir yerge jem qilip, bir hepte boyiche mustemlikichilik, feminizm, irqchiliqqa qarshi turush we senet paaliyetchiliki (artivism) qatarliq temilarda muzakire elip bardi. shuningdin keyin, bu yashlar kichikrek kolemde bir qanche qetim mushuninggha oxshash yighilishlarni uyushturup, diaspora ichide paaliyetchilikning yengi yollirini ijad qilishqa tirishiwatidu. ular yene mustemlikichilik we mustemlikichilik asaritidin qutulush mesilisige teximu sezgur qaraydu.
