uyghur tetqiqat merkizi, xitayning xelqara sehnide diniy keng qorsaqliq obrazini yaritiwatqan bir peytte, dolet ichide uyghur musulmanliri we bashqa guruppilargha qarshi «hazirqi zaman tarixidiki eng wehshiy diniy zulum heriketlirining biri»ni yurguzuwatqanliqini pash qilidighan bir doklatni elan qildi.

«qarar» gezitidin bushra aqdashning xewirige asaslanghanda, uyghur tetqiqat merkizi (CUS) xitay kommunistik partiyesining (x k p) diniy siyasetliridiki ziddiyetlerni pash qilidighan yengi bir doklatni elan qilghan.

«xitayning dingha qaratqan ikki yuzlimichiliki: xitay xelq jumhuriyitining diniy siyasetliridiki ziddiyetlerni ashkarilash» namliq bu doklatta, xitay kommunistik partiyesining hazirqi zaman tarixidiki eng wehshiy diniy zulum heriketlirining birini yurguzuwetip, xelqara sehnide qandaq qilip saxta bir diniy keng qorsaqliq obrazini yaritiwatqanliqi koz aldimizda namayan qilinghan.

doklatta beyjingning xelqarada terghib qiliwatqan dinlar ara inaqliq sozi bilen uyghur musulmanliri, tibetler, xiristiyanlar we bashqa etiqad guruppilirigha qarshi dolet ichide yurguzuwatqan basturush realliqi otturisidiki kishini heyran qalduridighan ziddiyet tepsiliy bayan qilinghan.

keng dairilik kontrol qilish we assimilyatsiye sistemisi yolgha qoyulmaqta

doklatqa asaslanghanda, xitay dairiliri xelqaraliq sorunlarda meschitler, halal bazarlar we islamiy jemiyetlerning mewjutluqini misal qilish arqiliq, xitayni daim diniy erkinlikning qoghdighuchisi supitide teswirlimekte. emma doklatta, xitay hokumitining oxshash bir waqitta sherqiy turkistanda we uning sirtida keng dairilik kontrol qilish we assimilyatsiye sistemisini yolgha qoyuwatqanliqi ashkarilanghan.

bu basturush dairiside, ramizan eyida roza tutush, diniy kiyimlerni kiyish yaki meschitke berish qatarliq islamiy paaliyetler qattiq cheklenmekte yaki jinayet hesablanmaqta. minglighan meschit we mazarlarning cheqip tashlanghanliqi tilgha elinghan doklatta, milyonlighan uyghurning «ashqunluqqa qarshi turush» bahanisi bilen atalmish «qayta terbiyelesh» lagerlirida tutup turuluwatqanliqi qeyt qilinghan.

dinni geosiyasiy qoral supitide ishlitish

bu tetqiqatta, dolet ichidiki basturushtin halqip, beyjingning dinni geosiyasiy qoral supitide qandaq ishlitiwatqanliqi tehlil qilinghan. doklatta, xitayning «bir belbagh, bir yol» teshebbusi (BRI) we bashqa diplomatik supilar arqiliq musulmanlar kop sanliqni igileydighan doletler bilen bolghan munasiwitini kucheytkenliki otturigha qoyulghan. bu jeryanda xitayning, musulman dunyasidiki hokumetler we teshkilatlardin sukutni yaki jinayetke sherik bolushni kapaletke ige qilish uchun, ammiwi pikirni oz menpeetige maslashturup bashqurghanliqi otturigha chiqqan.

xitay istrategiyelik sheriklik munasiwetliri, dolet kontrolluqidiki taratqular we diniy organlar bilen tallap turup alaqe qilish arqiliq, xelqaraliq tenqidni bashqa yonilishke burash we ozining mustebit siyasetlirini qanunlashturush uchun layihelengen bir keng qorsaqliq xam xiyalini eks etturmekte.

uyghur tetqiqat merkizi jiddiy agahlandurdi: bu aldamchiliq exlaq olchemlirige buzghunchiliq qilmaqta

uyghur tetqiqat merkizining ijraiye mudiri abdulhekim idris, xitayning din mesilisidiki pozitsiyesining «xeterlik bir qosh oyun» ikenlikini bildurup, mundaq dedi:

«xitay hokumiti bir tereptin meschitlerni cheqip, imamlarni oylirige nezerbend qiliwatqan bir peytte, yene bir tereptin chet eldiki meschitlerge iane qilidu we ozini musulmanlarning dosti qilip korsitish uchun dinlar ara diyaloglarni otkuzidu. bu aldamchiliq zulumgha uchrighuchilarni haqaretligenlikla bolup qalmastin, belki diniy erkinlikke ait dunyawi exlaq olchemlirigimu buzghunchiliq qilmaqta. bolupmu musulman dunyasi bu adaletsizlikke sukut qilmasliqi kerek.»

doklat, demokratik hokumetler, xelqara teshkilatlar we puqralar jemiyitini beyjingning qosh olchimini ashkarilashqa we xitay kompartiyesini diplomatik, qanuniy we iqtisadiy tedbirler arqiliq jawabkarliqqa tartishqa chaqiridighan teklipler bilen axirlashqan.

doklatta, uyghur musulmanliri, tibetler, xitaydiki xiristiyanlar we falungong meshiq qilghuchilarni oz ichige alghan zulumgha uchrawatqan jamaetler bilen hemdert bolush we xitaydin ozi qoghdaydighanliqini ilgiri surgen pirinsiplargha emel qilishni telep qilishning jiddiy ehtiyaj ikenliki tekitlengen.