tehriri: d. abdurehim dolet
2025-yili 24-oktebir
abhinandan kumar teripidin yezilip, 2025-yili 22-oktebir lowiy institutining (Lowy Institute) tor betide elan qilinghan «geopolitika we yengiliqlarni chushinish: shimal, sherq, gherb, jenub» namliq maqale, bugunki xelqara munasiwetler edebiyatida kop qollinilidighan, emma kopinche hallarda jughrapiyelik realliqtin bekrek ideologiyelik, tarixiy we kuch-qudret tonushigha asaslanghan tup geopolitikiliq uqumlarni chongqur tehlil qilidu. maqalide, «shimal-jenub» we «sherq-gherb» kebi qutuplishishlarning kelip chiqishi, tedrijiy tereqqiyati we bugunki kundiki murekkep ipadilinishliri tetqiq qilinip, bu uqumlarning emeliyette neqeder ozgirishchan we siyasiy meqsette berpa qilinghan kimlikler ikenliki koz aldimizda namayan qilinidu. kumarning tehlili, bu atalghularning peqet bir isim bolushtin halqip, doletlerning ozlirini qandaq orungha qoyushi, yershariwi tertipke bolghan koz qarashliri we tarixiy eslimilirini eks etturidighan kuchluk siyasiy wasitiler ikenlikini tekitlishi bilen zor ehmiyetke ige. bu tetqiqatta, mezkur maqalining asasliq pikirliri sherhlinip, u otturigha qoyghan analiz ramkisining bugunki murekkep geopolitikiliq realliqni chushinishtiki roli we pikriy qimmiti mulahize qilinidu.
kumar, tehlilini xelqara munasiwetlerdiki bir asasliq ziddiyetni, yeni geopolitikiliq atalghular bilen jughrapiyelik orun otturisidiki roshen mas kelmeslikni otturigha qoyush bilen bashlaydu. awstraliyening jenubiy yerim sharda turupmu «yershari jenubi» ning bir qismi hesablanmay, eksiche bir «gherb doliti» dep qobul qilinishi; mushuninggha oxshash hindistanning shimaliy yerim sharda turuqluq «yershari jenubi» ichide orun elishi qatarliq korunerlik misallar, aptorning tezisining asasliq tayanch nuqtisini teshkil qilidu. bu misallar, «shimal, jenub, sherq, gherb» qatarliq uqumlarning fizikiliq jughrapiyedin neqeder ayrilip ketkenlikini we bu uqumlarning qudret, mustemlikichilik tarixi, iqtisadiy tengsizlik we medeniyet chushenchisi qatarliq teximu abstrakt we siyasiy heriketlendurguch kuchler teripidin shekillendurulgenlikini korsitip beridu. aptor, bu nuqtida hindistan tashqi ishlar ministiri subraxmanyam jayshankarning oz dolitini bir « gherbi jenub kuchi» dep atishini, bu murekkeplik we arilashma kimlik izdesh urunushining konkret bir ipadisi supitide otturigha qoyidu. bu kirish soz, oqurmenni adetlengen kategoriyelerdin gumanlinishqa we bu sozlerning arqisigha yoshurunghan chongqur tarixiy we siyasiy qatlamlarni bayqashqa chaqiridighan kuchluk bir pikriy yip uchi bilen teminleydu.
maqalining merkizidiki uqumlarning birinchisi bolghan «yershari jenubi» ning (Global South) tarixiy kelip chiqishini tekshurgen kumar, bu atalghuning 20-esirning ozgirishchan dunya weziyiti ichide qandaq tedrijiy tereqqiy qilghanliqini tepsiliy bayan qilidu. uqumning yiltizi, firansiyelik nopusshunas alfred sawwiyning 1952-yili ne kapitalistik «birinchi dunya» gha, ne kommunistik «ikkinchi dunya» gha tewe bolmighan doletlerni teswirlesh uchun otturigha qoyghan «uchinchi dunya» (Third World) atalghusigha taqilidu. emma bu atalghuning oz ichige alghan derije perqi we kemsitish tusi, waqitning otushige egiship bashqa bir uqumlashturush ehtiyajini peyda qildi. 1960-yillarning axirida amerikiliq paaliyetchi karl oglesbiy teripidin otturigha qoyulghan «yershari jenubi» ipadisi, teximu neytral we derije perqi towenrek bir tallash supitide qobul qilindi. bu uqumning analiz ramkisi, 1980-yili brandt komiteti elan qilghan doklat bilen teximu roshenleshti. komitet, dunyani texminen 30-35° shimaliy kenglik liniyesi boyiche bay, sanaetleshken «shimal» we teximu namrat, tereqqiy qiliwatqan «jenub» dep ikkige ayrighan bir siziq sizdi. bu ayrish, qisqa waqit ichide G-77 guruppisining (bugunki kunde 134 doletni oz ichige alidu) ezaliri bilen ozara masliship, tereqqiy qiliwatqan doletlerning kollektip iqtisadiy menpeetlirini qoghdaydighan bir siyasiy supining namigha aylandi.
kumar, «yershari jenubi» uqumigha qaritilghan tenqidlergimu diqqet qilishtin ozini qachurmaydu. bu uqumning, hem demokratik doletlerni hem mustebit tuzumlerni, hem nefitke bay pars qoltuqidiki padishahliq tuzumdiki doletlerni hem dunyaning eng arqida qalghan iqtisadlirini oz ichige alghanliqi sewebidin analiz jehette birdeklikke ige emesliki daim tilgha elinidighan bir tenqidtur. emma aptor, bu kop xilliqqa qarimay, bu atalghuning neme uchun helihem kuchluk bir shekilde mewjutluqini saqlap keliwatqanliqini ustiliq bilen chushenduridu. «yershari jenubi» ning kuchi, jughrapiyelik yaki iqtisadiy jehettiki oxshashliqtin emes, belki ortaq bolghan mustemlikichiliktin keyinki chetke qeqilish kechurmishidin we teximu adil bir xelqara tertip izdesh arzusidin kelidu. shunglashqa bu uqum, peqet iqtisadiy bir kategoriye bolushtin halqip, hemkarliq we islahat telepliri ustige qurulghan kuchluk bir siyasiy kimliktur. bu kimlik, yershariwi bashqurush mexanizmlirida teximu kop soz hoquqigha ige bolushni xalaydighan, tarixta chetke qeqilghan doletler uchun birlikke kelturguchi bir bayraq wezipisini oteydu. bu jehettin «yershari jenubi», ontologiyelik bir realliqtin bekrek, bir siyasiy qurulushning namidur.
maqale, jenub- shimal ayrimining eksiche, teximu kop medeniyet we medeniyetler ara xarakterge ige bolghan «sherq-gherb» (East-West) ayrimining tehlilige otkende, mesilining tarixiy chongqurluqini teximu ashuridu. kumargha kore, bu ayrimning yiltizi qedimki yunan we rimgha, yeni yawropaning ozini dunyaning merkizi dep qarash chushenchisige tutishidu. latinchida gherb menisini bilduridighan «Occident» bilen sherq menisini bilduridighan «Orient» arisidiki simwolluq siziq, yawropaliqlarning ozlirini uning sirtidiki asiyaning keng we namelum tupraqliridin ayrish shekli idi. waqitning otushige egiship bu ayrim, gherbning qimmet qarashliri bilen yughurulghan bir derijiler sistemisigha aylandi: «Occident» eqil, tertip we erkinlik bilen baghlashturulsa, «Orient» sirliqliq, zorawanliq we konichiliq, eneniwilik bilen oxshash dep qaraldi. bu chushenche, ottura esir we yengi dewrning deslepki mezgilliride xiristiyan dinining sherqtiki islam imperatorluqliri aldida ozini tonushi bilen diniy bir mezmungha ige boldi. yawropa mustemlikichilikining yuksilishi bilen birge, bu dunya qarash medeniyetler ara bir derijiler sistemisigha aylandi. gherb zamaniwiliq, ilgharliq we meripetke wekillik qilsa, sherq zamandin halqighan, ghelite we ozgermes dep teswirlendi. aptor, bu nuqtida ediward seidning meshhur «orientalizm» (sherqshunasliq) uqumlashturmisigha isharet qilip, bu ramkining qandaq qilip bir idiyewi we siyasiy hokumranliq wasitisi supitide ishligenlikini ima qilidu.
kumar, bu qedimki medeniyetler ara ayrimning 20-esirning otturilirida soghuq munasiwetler urushi lughiti ichide qandaq qaytidin ipadilengenlikini tehlil qilidu. winston cherchilning 1946-yili tilgha alghan «tomur perde» si(Iron Curtain), emeliyette bu qedimki sherq-gherb tesewwurining dawami idi, emma bu qetim kapitalizm bilen kommunizm otturisidiki ideologiyelik kuresh pirizmisidin eks etturulgenidi. soghuq munasiwetler urushi dewride sherq-gherb ayrimi ideologiyelik bir xarakterge ige bolghan bolsa, shimal-jenub ayrimi iqtisadiy bir kimlikke aylinip, bu ikki oq bir-biri bilen teng waqitta ishleshke bashlidi. soghuq munasiwetler urushining axirlishishining sherq-gherb ayrimini, yersharilishish we iqtisadiy jehettiki ozara beqindiliqning bolsa jenub- shimal ayrimini xireleshturidighanliqi heqqide kuchluk bir koz qarash mewjut idi. emma kumar, her ikki oqning bugunki xelqara munasiwetlerde ustunlukini saqlap, hetta yengi shekiller astida qaytidin janlanghanliqini ilgiri suridu. yawropa ittipaqi we natoning kengiyishi, rusiyening qaytidin bir kuch supitide sehnige chiqishi we xitayning yuksilishi, qedimki medeniyet we ideologiyelik chegralarni yengi qaplar astida qaytidin tirildurdi. «liberal gherb» we «yuksiliwatqan sherq» degenge oxshash ipadiler, soghuq munasiwetler urushi dewridiki soz bayliqining eks sadasini yetkuzmekte. iqtisadiy kuch qismen asiyagha yotkelgen bolsimu, siyasiy we teshkiliy hokumranliq helihem shimaliy atlantik okyanda merkezleshken halette turmaqta. bu ehwal, bir waqitlarda chetke qeqilghan yershari jenubi doletlirining emdilikte yershariwi bashqurushta kuntertip belgiliguchi aktiyorlar supitide etirap qilinish telipini teximu jarangliq bir shekilde otturigha qoyushigha seweb bolmaqta.
kumarning tehlilining eng yengiliq yaratquchi we ilhambexsh qismi, bugunki dunya weziyitide otturigha chiqqan «arilashma kimlikler» (hybrid identities) we bu kimliklerning jenub- shimal we sherq-gherb oqliri boyiche qandaq qaytidin qurulghanliqini tehlil qilghan bolumidur. aptorgha kore, 20-esirning alahidiliki bolghan ikki qutupluq (binaries), ornini teximu ozgirishchan we bir-biri bilen gireliship ketken kimliklerge boshitip berdi. bu nuqtidin alghanda, hindistanning ozini bir « gherbi jenup kuchi» (South-Western power) supitide orunlashturushi, bu yengi dewrning rohini eks etturidighan mukemmel bir ornektur. tashqi ishlar ministiri jayshankarning bu ipadisi arqiliq, yershari siyasitini helihem sherq-gherb qutuplishishi arqiliq chushinishke dawam qiliwatqan gherb tepekkur merkezlirige bir jawab qayturghanliqini bildurgen kumar, bu atalghuning hindistanning qosh rolini tekitlesh meqsiti barliqini otturigha qoyidu: hindistan bir tereptin yershari jenubining yetekchi awazi (jenub kimliki), yene bir tereptin bolsa gherbning kunseri kuchiyiwatqan bir sherikidur (gherb kimliki). bu xildiki bekitish we arilashma ozini ipadilesh shekli, gerche resmiy sozlemlerde hazirche az uchrisimu, doletlerning addiy kategoriyelerge qandaq qarshi chiqiwatqanliqini we ozlirige xas istrategiyelik aptonomiye sahelirini yaritishqa tirishiwatqanliqini korsitip beridu.
xulasiligende, abhinandan kumarning maqalisi, geopolitikiliq tehlillerde kop qollinidighan asasliq uqumlarning jughrapiyelik bir belgidin kop artuq menige ige ikenlikini otturigha qoyghan bir tetqiqattur. bu uqumlar, bir doletning ideologiyelik yonilishliri, tarixiy kechurmishliri we bugunki dunya weziyitidiki ornining bir birikmisi supitide otturigha chiqmaqta. kumarning tehlili, bu atalghularning tarixiy tedrijiy tereqqiyatini bilishning, bugunki murekkep we kop qatlamliq xelqara munasiwetler torini teximu yaxshi chushinish uchun zorur bolghan bir analiz ramkisini teminleydighanliqini korsitip beridu. «yershari jenubi» ning siyasiy bir qurulush supitide yuksilishi, sherq-gherb ayrimining medeniyet we ideologiyelik qatlamlirining qaytidin janlinishi we hindistangha oxshash yuksiliwatqan kuchlerning qobul qilghan arilashma kimlikliri, 21-esir geopolitikisining turaqliq we ikki qutupluqqa asaslanghan kona paradigmalar bilen chushinilmeydighanliqining eng eniq ispatidur. shunga, kumarning bu esiri, peqet akademiklar uchunla emes, belki shuning bilen bir waqitta siyasetchiler, diplomatlar we muxbirlar uchunmu qeliplashqan chegralardin halqip, dunyaning yengi kuch xeritisini oqush uchun halqiliq bir idiyewi kompas bolush supitige ige.
menbe:
[1] Kumar, Abhinandan. (2025, 22 Ekim). Geopolitics and making sense of the NEWS: North, East, West, South. The Interpreter, Lowy Institute. Alınan yer: https://www.lowyinstitute.org/the-interpreter/geopolitics-and-making-sense-news-north-east-west-south
