xitayning tutush buyruqi sewebidin marakeshte qolgha elinip, tot yilgha yeqin turmide yatqan uyghur paaliyetchisi idris hesen, ayali zeynure hesenning yillarche dawamlashqan xelqaraliq kurishi netijiside qoyup berilip, axiri kanadada ailisi bilen jem boldi. bu jeryan bir ailining pajieliq ayrilishi, bir ayalning qeyser iradisi we xelqara jemiyetning diqqitini qozghighan bir dramigha aylandi.
bu weqe 2021-yili 7-ayda idris hesenning turkiyedin marakeshke barghanda, kasablanka ayrodromida xitayning xelqara jinayi ishlar saqchi teshkilati (Interpol) arqiliq chiqarghan «qizil bashliq uqturushi» seweblik tutup qelinishi bilen bashlanghan. uninggha xitaygha qayturulush xewpi barliqi eytilghan. idrisning tuyuqsiz ghayib bolushi we keyinki qisqighine telefoni zeynure uchun uzun we japaliq kuresh musapisining bashlanghanliqidin derek beretti.
idris we zeynure eslide xitayning shinjang(sherqiy turkistan-t)diki uyghurlargha qaratqan keng kolemlik basturush siyasitidin qechip, 2010-yillarda turkiyege kelip orunlashqanidi. ular istanbulda yengi turmush bashlap, uch perzentlik bolghan. idris uyghur medeniyitini qoghdash we teshwiq qilish bilen shughullinidighan paaliyetchi idi. emma xitayning chegra halqighan basturushi ularning tinch turmushigha xatime berdi.
yoldishi qolgha elinghandin keyin, zeynure shinjangdiki ailisidin kelgen besimliq telefongha duch keldi. ata-anisi dairilerning tehditi astida uninggha «jim turush»ni, «xitaygha qarshi hechqandaq soz qilmasliq»ni «nesihet» qilghan. zeynure xanim mundaq deydu: «ular (xitay hokumiti) meni sozleshke, heqiqetni dunyagha ashkarilashqa mejbur qildi. chunki men yoldishimni qutquzushum kerek idi».
buning bilen ilgiri ijtimaiy taratqu hesabati bolmighan bu ayal putun kuchi bilen yoldishini qutquzush herikitige ozini atidi. u balilirini bashlap istanbuldiki marakesh elchixanisi aldida namayish qildi, ijtimaiy taratqularda yoldishining ehwalini toxtimay anglitip turdi. uning bu pidakarliqi xelqaradiki kishilik hoquq teshkilatliri we taratqularning diqqitini tartti.
kishilik hoquq teshkilatlirining arilishishi bilen xelqara jinayi ishlar saqchi teshkilati idris hesenge chiqarghan qizil renglik uqturushni bikar qilghan bolsimu, marakesh soti xitayning kuchluk diplomatik besimi astida uni yenila xitaygha qayturup berish heqqide hokum chiqardi. keyin birleshken doletler teshkilati (b d t) bu ishqa ariliship, idrisning xitaygha qayturulsa qiyin-qistaqqa uchrash xewpi barliqini agahlandurup, uning qoyup berilishini telep qildi.
ishning hel qilghuch burulushi 2025-yili amerika hokumitining aktip arilishishi bilen yuz berdi. yengidin wezipige olturghan amerika dolet ishliri ministiri marko rubioning xitayning uyghurlargha qaratqan siyasitini «irqiy qirghinchiliq» dep eyiblishi we bu mesilige kongul bolushi idrisning teqdirige umid elip keldi. amerika hokumitining diplomatik tirishchanliqi arqiliq, marakesh hokumiti axiri idris hesenni qoyup berishke qoshuldi.
2025-yili 2-ayning 14-kuni, idris amerikiliq emeldarlarning hemrahliqida bixeter halda washingtongha yetip bardi. emma ailining toluq jem bolushi uchun yene yette ay saqlashqa toghra keldi. axirida kanada hokumiti bu ailige mengguluk olturaqlishish wizisi berip, ularning bir yerge jem bolushigha sharait yaratti.
9-ayning 24-kuni, zeynure uch perzenti bilen istanbuldin uchup, toronto ayrodromida tot yildin buyan korushelmigen yoldishi bilen didarlashti.
zeynure xanim hayajanlanghan halda mundaq dedi: «uni korgen haman barliq endishilirim yoqaldi. bunche yil qorqunch we endishe ichide yashiduq. eng adaletsizi shuki, eger siz uyghur bolsingiz, hechqandaq sewebsiz qolgha elinip, qachan qoyup berilidighanliqingizni bilmeyla qelishingiz mumkin. balilirim peqet dadisini qayta korushni we uni quchaqlashnila arzu qilatti.
(menbe: The Guardian)
