bu maqale, xelqara munasiwetler we selishturma siyaset sahesining aldinqi qatardiki supiliridin biri bolghan «Foreign Affairs» Jurnilining 2025-yili 11-ay/12-ay sanida, 2025-yili 10-ayning 21-kuni elan qilinghan, jonatan a. zinning «xitaygha qarshi xitay: shi jinping muweppeqiyetning yaman tesirliri bilen kuresh qilmaqta» (China Against China: Xi Jinping Confronts the Downsides of Success) namliq maqalisini muhakime qilidu. zinning maqalisi, shi jinpingning hakimiyetke chiqqandin keyinki on uch yildin keyin, amerika qoshma ishtatlirining «xitay»ning yonilishini chushinish jehettiki sozulma xarakterlik qutuplashqan analizdiki qalaymiqanchiliqini merkez qilghan bolup, bu qalaymiqanchiliqning amerika qoshma ishtatlirining siyaset bekitishini qandaq shekillendurgenlikini mulahize qilmaqta. eserning asasliq telipi shuki, shi jinpingning bashqurush istrategiyesi, «xitay»ning tot on yilliq iqtisadiy bayashatliqidin kelip chiqqan chiriklik, qarar chiqirish yetersizliki we chet elge beqinish qatarliq sistemiliq ajizliqlarni tugitishke merkezleshken, yuqiri derijide merkezleshturulgen bir «qarshi islahat»tin ibaret. zin bu istrategiyening «xitay»ning geopolitik chidamchanliqini ashurghanliqini we washingtonning ozining ochuq sistemisining ozlukidin tuzitish iqtidarigha dair asasiy qanaetlirige jeng elan qilghanliqini ilgiri surushi jehettin, hazirqi xelqaraliq riqabet dinamikisini chushinish uchun halqiliq ilmiy qimmetke ige. bu tetqiqat, maqalining asasliq telipini, gherblik kozetkuchilerning xata chushenchilirini we shi jinpingning siyasetlirining uzun muddetlik netijilirini, dangliq xelqaraliq tetqiqatchilarning chongqur mulahize uslubida tekshurup chiqidu.
I. analizdiki qutuplishish we «xitay»ning bashqurush ziddiyitini tehlil qilish
zinning analizi, washingtonda shi jinpingning hakimiyitige dair hokumran orundiki ikki chektin ashqan qarashni bahalash bilen bashlinidu: shi jinping ya asasen mutleq hoquqni qolida tutqan mawning eyni ozi, yaki narazi oktichi serxillar teripidin her waqit siyasiy ozgirish bilen aghdurulush xewpi astida ikenliki. oxshash bir arisaldiliq, «xitay» iqtisadigha dairmu mewjut; «xitay» ya amerika qoshma ishtatlirini besip chushush iqtidarigha ige bayliq we texnikiliq yeterlikliki bar bir kuchluk reqib, yaki yimirilish bosughisidiki iqtisadiy bir xarabe. bu analizdiki chushenche qalaymiqanchiliqi, bolupmu 2022-yilining axirida qattiq COVID-19 cheklimilirining tuyuqsiz axirlishishidin keyin, iqtisadning molcherdiki kuchluk eslige kelishini emelge ashuralmasliqi bilen teximu chongqurlashqan. amerika qoshma ishtatlirining siyaset belgiliguchiliri, bir tereptin «xitay»ni eng chong tehdit dep bekitken bolsa, yene bir tereptin iqtisadiy qiyinchiliqlarning beyjingni soda urushida derhal teslim bolushqa mejburlaydu deydighan ziddiyetlik bir qarashni qobul qiliwalghan, bu tarixiy jehettin mawning amerika qoshma ishtatlirini «qeghez yolwas» dep atishini eslitidu. lekin «xitay»ning, 2025-yili 4-ayda amerika qoshma ishtatlirining sodini keskinleshturushige qarshi tegishlik jawab qayturushi we halqiliq siyrek elementlarni teminleshni toxtitish arqiliq bu zerbilerge berdashliq bereleydighanliqini korsitishi, washingtonning bu xata tonushini tuptin aghdurup tashlighan.
bu ehwal, zinni gherbning siyasiy sistemesigha dair asasiy bir qarashni soraq qilishqa ittiridu: yepiq, liberal bolmighan sistemilarning (sowetlerge oxshash) axirida meghlubiyetke mehkum bolidighanliqi we ochuq sistemilarning ozlukidin tuzitish iqtidarining ustun dep qanaet qilinidu. zin, chaqchaq qilip eytqanda, shi jinping hokumranliqidiki «xitay»ning ochuqluq bolmighan siyasiy qurulmisining — yeni emeldarlarni xataliq otkuzushtin bekrek, ehwalni yoshurushqa righbetlendurulidighan bir qurulmining — ajizliqlirini semimiy etirap qilish we ularni tuzitish jehette, amerikaning janliq we maslishishchan dep qaralghan sistemisidinmu mahir ikenlikini ilgiri surmekte. bu, amerika qoshma ishtatlirining peqet geopolitik kuchigila emes, belki ochuq munazire we soraq qilishning ozini tuzitishchan bir sistemining asasiy pirinsipi dep qaraydighan ana chushenchigimu jiddiy bir nezeriyewiy jeng elan qilmaqta. zinning qarishiche, shi jinping «xitay»ning eng roshen ajizliqlirining, qiriq yilliq tez iqtisadiy eshishning yaman tesirliri, bolupmu chiriklik, qarar chiqirish jeryanliridiki astiliq we chet elge, bolupmu amerika qoshma ishtatliri iqtisadigha bolghan beqinish ikenlikige diagnoz qoyghan we bu ajizliqlarni tugitish uchun zor bayliqlarni seperwer qilghan. soda urushigha qarshi korsitilgen qarshiliq, shi jinpingning chidamchanliq istrategiyesining ishligenlikining eng kuchluk ispatidur.
II. islahat dewrining axirlishishi we leninchi yadrosigha qaytish: «qarshi islahat»ning ideologiyelik asasi
shi jinpingning rehberlikke koturulushi, awwal nurghun kozetkuchiler uchun deng shyawpingning «islahat we echiwetish» turini, xu jintaw dewridiki toxtap qelishtin qutulduridighan bir purset dep qaralghanidi. shi jinpingning bayashat dengiz boyidiki olkilerde xizmet qilghan bolushi, uni bazarni asas qilghan siyasetlerni qollinidighan liberal xahishliq bir islahatchidek korsetken. lekin zinning analizi, bu peytning emeliyette islahat dewrining axirlashqanliqini xewer bergenlikini otturigha qoymaqta. shi jinping, xuning kollektip rehberlik endizisining, qarar chiqirish jeryanlirini palech halgha kelturgenlikini we jyang zeminning sadiq ademliri bilen qorshalghanliqi uchun heqiqiy kontrolni teminliyelmigenlikini bayqighan. bu bashqurush ajizliqi, chiriklikning saqchi we armiyesini oz ichige alghan partiyening hayatiy menbelirige singip kirishige seweb bolghan.
shi jinpingning nuqtisidin eytqanda, deng teripidin miras qaldurulghan we hoquqni yuqiri derijilik rehberler arisida tarqatqan kelengsiz kollektip rehberlik sistemisi, partiyening asasiy keselliklirining menbesi idi. hoquqning tarqilishi partiye intizamini boshitiwetken, chet elge echiwetish bolsa liberal qimmet qarashlar sheklide kommunistik etiqadqa tehdit salidighan ideologiyelik ajizliqlarni peyda qilghanidi. eng muhimi, amerika qoshma ishtatliri iqtisadigha bolghan eshiwatqan beqinish, 2018-yildin keyinki soda cheklimiliri bilen konkretlashqan geopolitik bir xeterge aylanghanidi. bu arqa korunushte shi jinpingning inkasi, peqet mesililerning alametlirini dawalashla emes, belki liberallishishni putunley tetur yonilishke burash arqiliq asasiy kesellikni dawalash bolghan. bu jeryanni akademik karl minzner bir «qarshi islahat» dep atighan. bu degenlik, partiyeni inqilab yaki islahat uchun emes, belki «xitay»ning geopolitik ornini kucheytidighan pen – texnika, sanaet we herbiy ustunlukke yetish uchun intizamliq bir seperge teyyarlaydighan, siyasiy we ijtimaiy kontrolning leninchi yadrosigha qaytish degenlikke toghra kelidu. gherblik kozetkuchiler bu qaytishni, «xitay»ni hazirqi kuchluk ornigha ige qilghan sinaqtin otken bir toghra yolni tashliwetkenliki uchun xeterlik dep qarisaqmu, shi jinpingning heriketliri, «xitay»ning ilgirilishige tosqunluq qiliwatqan asasiy mesililerning (ichki chiriklik we asasliq reqib amerika qoshma ishtatlirigha tayinip qelish) chongqur tonulushigha asaslanghan. shi jinping, eshiwatqan iqtisadiy echiwetishni telep qilish ornigha, otmushtiki islahatlardin kelip chiqqan tehditlerge qarshi doletning chidamchanliqini ashurushqa merkezleshken we qolidiki chong siyasiy kuchni bu nishangha yuzlendurgen.
III. bayashatliqning patologiyesi: oy-muluk boshluqining partlishi we qurulmiliq xeterni bashqurush
«xitay»ning hazirqi tuzulmiwi palechlikining tegide, tez eshish we bayashatliq peyda qilghan patologiyelik ehwallar yatmaqta. mawdin keyin kelgen rehberler, kommunizmdinmu waz kechmey bazar iqtisadigha otushte bir yol xeritisige mohtaj idi; bu ehwal, echiwetish bilen chekinish arisida on yildin artuq dawamlashqan bir temtiresh dewrini peyda qildi. deng shyawpingning 1989-yildin keyinki hoquqni merkezleshturush we bazar islahatini janlandurush herikiti, nahayiti zor iqtisadiy eshishni elip keldi we tinch bir rehberlik warisliq enenisining ajiz asaslirini saldi. lekin bu muqimliq we eshish, shuning bilen bir waqitta chiriklikni, tengsizlikni we bashqurushtiki qurulmiliq kashililarnimu bille elip keldi.
bu qurulmiliq kashililarning eng gewdilik misali oy-muluk sahesidur. 1990-yillarning axirida mulukning sodilishishi, tarixtiki eng zor kolemlik oy-muluk eqimigha yol achti. yerlik hokumetler, sheher yerlirining igisi bolush supiti bilen, kirimlirini tengpunglashturush uchun yer setishqa heddidin ziyade beqinidighan halgha keldi. xuning 2005-yili dehqanchiliq bejini bikar qilishi, bu beqinishni teximu chongqurlashturdi. shekillengen ghayet zor oy-muluk boshluqi, «xitay» dolet bayliqining muhim bir qismini baghlap turghachqa, shi jinpingdin burunqi hechqandaq rehber siyasiy inkastin eyminip bu eshishni toxtitishqa juret qilalmidi.
shi jinpingning 2020-yili muluk tereqqiyatchilirining qerz elishigha cheklime qoyush arqiliq boshluqni partlitish qarari, bu patologiyelerni tuptin hel qilish iradisining eng roshen ispatidur. bu heriket, muluk setish nisbitini omumiy dolet ishlepchiqirish qimmiti (GSYİH) ichide kasatlashturghan we yengi qurulushlarni %70 nisbette azaytqan. bazardiki yimirilish, istemalchilarning ishenchisini ajizlashturup iqtisadiy eshishni towenlitishige qarimay, shi jinping, ishship ketken bir sahening uzun muddetlik sistemiliq chiqimliridin endishe qilip bazarni yenila izchil qollap-quwwetligen. zinning tekitliginidek, bu shi jinpingning liberal otmushtikileridin miras qalghan qalaymiqanchiliqni, derhalliq iqtisadiy chiqimi neme bolushidin qetiynezer tazilashni aldinqi orungha qoyghanliqini korsetmekte. bu xildiki radikal heriketler ichkiride naraziliq peyda qilghan bolsimu, shi jinpingning bu inkaslarni siyasiy meghlubiyetni bashtin kechurmey otkuzuwetelishi, merkezleshturulgen hoquqining mustehkemlikini ispatlaydu.
IV. chidamchanliqni asas qilghan siyasetler we geopolitikiliq qayta qurulma
siyaset ilimining klassik nezeriyeliride, oligarxik tuzumler hoquqning tarqilishini (merkezdin qachurush) yaki merkezlishishini (merkezge mayilliq) teminleydighan kuchler arisida tewrinish korsitidu. «xitay»ning kollektip rehberlik dewri, merkezdin qachurush kuchlirining ustunlukke ige bolghan, xu hokumitini ajizlashturghan bir basquch idi. shunga, hoquqning shi jinpingning qolida merkezleshturulushi, partiyening unumluk bashqurush iqtidarini qayta tiklesh uchun roshen bir tuzitish bolup otturigha chiqqan. shi jinping, bu merkezleshturulgen hoquqni, «xitay»ning iqtisadiy we siyasiy chidamchanliqini ashurush uchun qurulmiliq islahatlargha yuzlendurgen.
A. merkezleshturushning wasitiliri: armiye we bixeterlik apparatining kontrol qilinishi
shi jinping, merkezleshturush istrategiyesining merkizige, 2012-yili bashlighan chiriklikke qarshi turush herikitini qoyghan. bu heriket, armiye we bixeterlik apparatini itaet qildurush uchun qollinilghan, kuchluk emeldarlar we ularning torliri tazilanghan, hetta ularning ornigha teyinligen warislirimu bezide bitchit qilinghan. bu, peqet chiriklikni azaytipla qalmay, shuning bilen bir waqitta rehberlerni eniqsizliq ichide tutush arqiliq shi jinpinggha toluq itaet qilishini kapaletlendurgen. shi jinping, ichki bixeterlikni we armiyeni keng qolluq bilen meblegh bilen teminleshni dawamlashturush bilen bir waqitta, bolupmu kozitish we basturush iqtidarlirini ashurush uchun tereqqiy qilghan texnikilardin paydilinishni kucheytken. partiyening ichki materiyali hesablinidighan «9-nomurluq hojjet» bilen gherb qimmet qarashlirining xeterlirige diqqet tartilghan, bumu puqralar jemiyitining basturulghan bir dewrning ideologiyelik asasini teyyarlighan. bu qedemler, islahat dewride otturigha chiqqan chet elning buzghunchiliqigha qarshi «xitay»ni qoghdashni meqset qilghan.
B. «qosh aylinish» istrategiyesi we iqtisadiy qoraldin qutulush tirishchanliqi
islahat we echiwetishning elip kelgen eng chong ajizliqliridin biri bolghan chet el iqtisadlirigha beqinishni azaytish, shi jinpingning aldinqi orungha qoyulghan kuntertipidur. 2020-yili otturigha qoyulghan «qosh aylinish» (dual circulation) istrategiyesi, «xitay» iqtisadining kop qismini ichki bazarlar (ichki aylinish) etrapida qurulmilashturushni nishan qilghan bolsa, yer shari xarakterlik soda we meblegh selishni (tashqi aylinish) ilgiri surushni dawamlashturghan. bu istrategiyening asasliq nishani, «xitay»ning ghayet zor ichki bazirini bir qalqan supitide ishlitip chet elge bolghan beqinishni eng towen chekke chushurush we shuning bilen bir waqitta dunyaning «xitay» iqtisadigha bolghan beqinishni ashurushtin ibaret.
2025-yilining beshidiki qisqa soda urushi, «xitay»ning bu istrategiyening bir qismi supitide amerika qoshma ishtatlirining tamoJna bejigha qarshi ozini kucheytkenlikini korsetken. shi jinping, amerika qoshma ishtatliri tamoJna bejining tesirini eng towen chekke chushurush uchun eng towen derijide qollap, qimmet bahaliq righbetlendurushlerdin saqlanghan. teximu muhimi, beyjing, amerika qoshma ishtatliri ishlepchiqirish sanaiti ehtiyajliq bolghan siyrek tupraq elementlirigha oxshash muhim materiyallardiki washingtonning «xitay»gha bolghan beqinishini qoralgha aylandurush maharitige erishken. shi jinpingning yuqiri texnikiliq ishlepchiqirishqa we sanaet sahelirige bayliq yotkesh arqiliq chidamchanliqni ashurushqa yuzlengen bu nuqtiliq iqtisadiy siyasiti unumluk bolghan; Bloomberg ning analizigha asaslanghanda, «xitay», 13 halqiliq texnikining 12 side yer shari boyiche aldinqi qatarda yaki riqabetchidur.
C. tashqi siyaset paradigmasining tedrijiy tereqqiyati
shi jinping, dengning ehtiyatchan «kuchini yoshurup, purset kutush» (hide and bide) siyasitini tashlap, «korsitish we heriketke otush» (show and go) dep xarakterlendurush mumkin bolghan teximu dadil bir usulgha otken. bu ozgirish, 2008-yildiki yer shari xarakterlik kirizistin keyinki gherb rehberlikidiki iqtisadiy endizilerning meghlubiyitige dair «xitay»da eshiwatqan chushenchidin kelip chiqqan. «xitay»ning kirizisni gherbtin yaxshiraq otkuzushi, xitay kommunistik partiyesi rehberlirining teximu roshen yer shari xarakterlik rol ustige elish waqtining kelgenlikige bolghan ishenchisini kucheytken. shi jinping, birinchi dewride jenubiy xitay dengizidiki telipini tajawuzchil usulda ilgiri surush arqiliq milletchi kimlikini kucheytken. bu, uninggha armiyediki qomandanlarni birterep qilghanda siyasiy qoghdash bilen teminligen we diplomatiye lazim bolghanda ichki tenqidlerge qarshi bir zemin orunlashturghan. bu, shuning bilen bir waqitta shi jinpingning «xitay»ning buyuk dolet ornini qobul qilish waqtining kelgenlikige dair semimiy ishenchisinimu ekis etturidu, chunki shi jinping, siyasiy hayati islahat dewride bashlanghan we mawdin keyinki yillarning mesililirige shahit bolghan tunji «xitay» rehbiridur.
V. hoquqni shexsiyleshturushning tuzulmiwi xeterliri: warisliq we oginish iqtidari
shi jinpingning miras alghan mesililerni hel qilghanda peyda qilghan eng chong mesilisi, mawdin keyinki dewrning eng chong muweppeqiyiti bolghan, hoquqning tinch otunup berish jeryanining tuzumlishishini yoqitishidur. shi jinping, reislik mudditi cheklimilirini bikar qilghan we waris yetishturush mexanizmlirini ishlimeydighan halgha kelturgen. bu ehwal, hakimmutleq tuzumlerning eng chong ajizliqi bolghan warisliq kirizisni qozghash ehtimalliqini ozige mujessem qilghan. sowet ittipaqi bu tepishmaqni ezeldin hel qilalmighan, ya rehberler wezipe otewatqan mezgilde olgen yaki yighishturulghan yaki sistema (gorbachefqa oxshash) yimirilgen. shi jinpingning duch kelgen asasiy qiyinchiliqi, warislirini, wezipidin ayrilghandin keyin hayat qalalaydighan derijide kucheytish, lekin wezipe otewatqanda ozige tehdit selip qalmaydighan derijide kucheytmeslik arisidiki nazuk tengpungluqni saqlashtin ibaret.
lekin zin, bu warisliq qiyinchiliqining xitay kommunistik partiyesining yimirilishini kelturup chiqirish ehtimalliqining towen ikenlikini, chunki partiyening medeniyet zor inqilabi we tyenenmendek keng kolemlik kirizislardin saq qalghanliqini belgilimekte. asasliq endishe, hoquqning shexsiyleshturulushining partiyening oginish iqtidarini palech qiliwetemdu-yoq? shu. xitay kommunistik partiyesining «chong sekrep ilgirilesh»ke oxshash pajielik xataliqlar otmushi bolsimu, mawdin keyinki dewrde, adette oxshash xataliqni ikki qetim sadir qilmaydighan unumluk bir oginish orgini ikenlikini ispatlighan. trampning tunji soda urushida teyyarliqsiz qalghan partiye, 2025-yildiki ikkinchi soda urushida teyyarliqi puxta qarshi tedbirler bilen jawab qayturghan.
shi jinpingning merkezleshturulgen kontrol sistemisi, hoquqning shexsiyleshturulushige qarimay, hazirghiche zorur bolghanda yonilishni ozgertish iqtidarini korsetken. inqilabiy bir rehberning oghli bolush supiti bilen shi jinpingning, etrapidiki hemme ademning uninggha anglatmaqchi bolghanlirini eytishqa ilhamlandurushini ichki turtke bilen chushinishi, uning ozi ishengen we tonughan emeldarlarni partiyening eng yuqiri qatlamlirigha orunlashturushi bilen netijilengen. bu sirdashlar, hoquqigha jeng elan qilmay heqiqetni mexpiy yollar bilen yetkuzeleydu. teximu kopi, shi jinpingning peyda qilghan xeterlik siyasiy keypiyat, hakimmutleq rehberler daim qollinidighan bir mexanizmini — qol astidikiler arisidiki ishenchisizlikni ishlitip her xil menbelerdin kelgen uchurni her tereptin dengsesh, toghra uchurgha erishish — teminliyeleydu. bu, sistemining ozlukidin tuzitish mexanizmining, gherbtikidin perqliq, leninchi bir arqa korunushte mewjutluqini saqlap kelgenlikini korsetmekte.
VI. amerikaning iqtidarsizliqi we istrategiyelik ishench krizis
shi jinpingning qarshi islahatigha bolghan ishenchisi, amerika qoshma ishtatlirining asasiy bashqurush funksiyelirinimu orundiyalmasliq yetersizliki bilen teximu mustehkemlenmekte. zin, tramp hokumitiningmu shi jinpinggha oxshash ijraiye hoquqini merkezleshturush we shexsiyleshturush tirishchanliqlirigha diqqet tartip, amerika qoshma ishtatliridiki kontrolsiz ijraiye hoquqining, yigirminchi esirde latin amerikani bashqurghan xelqchilerning jumhuriyetlirini eslitidighanliqini korsetmekte. lekin halqiliq perqi shuki, trampning turi, amerika qoshma ishtatliri sistemisining layihesidin ayrilghan bolsa, shi jinpingning kuchini mustehkemlishi, yuqiri derijilik rehberni cheklesh ornigha hoquq beridighan xitay kommunistik partiyesining tijaret DNA si bilen bir xil bolghan. netijide tramp, amerika qoshma ishtatlirining iqtidarini ajizlashturidighan siyaset muqimsizliqini peyda qilghan bolsa, shi jinpingning merkezleshturushi «xitay»ning chidamchanliqini quwwetlendurgen.
«xitay» emeldarliri we analizchiliri, amerika qoshma ishtatlirining chirikleshken we chekiniwatqanliqigha dair qarashlirini ispatlaydighan mol delil menbelirige igidur. wang xuning, 1980-yillarning axirida yazghan «amerikagha qarshi amerika» (America Against America) namliq kitabida, amerika qoshma ishtatliridiki «kirizisning yoshurun eqimini» we amerikaning yekke shexschilikining chiritkuchi tesirlirini bayqighanidi. shi jinpingmu bu endishilerde wang bilen ortaq we gherb ellirini «materiyalizm we rohiy namratliqqa oxshash sozulma xarakterlik keselliklerdin» qiynalghan dep qaraydu.
amerika qoshma ishtatlirining 9/11 din keyinki iraq urushini yaxshi bashquralmasliqi, 2008-yildiki pul muamile kirizisdiki pul muamile sahesini qutquzup ziyankeshlikke uchrighuchilargha biperwaliq qilish arqiliq tengsizlikni ashurushi we COVID-19 yuqumi mezgilide arilishishni buzushi, «xitay»liq kozetkuchiler uchun amerika qoshma ishtatlirining chekiniwatqanliqigha dair delillerni teminlimekte. «xitay» dolet mediyasi, amerika qoshma ishtatlirigha «hokumranliq jiddiychiliki» degen diagnoz qoymaqta we xal brandisqa oxshash amerikaliq mutepekkurlarning yuqiri pellige yetken bir kuchning shiddetlik yollar bilen hujum qilidighanliqini teshebbus qilghan tezislirining eksiche, endishe qiliwatqanning we ornini saqlap qelish uchun her bir yolni ishlitishke teyyar turghanning washington ikenliki degen xulasige kelmekte.
zin, jorj kennanning soghuq munasiwetler urushining beshida amerika qoshma ishtatlirining ozining sistemisigha bolghan ishenchisini yoqitish endishisini eslitip, bugunki kundiki qiyinchiliqning del eksiche ikenlikini ilgiri suridu: amerika qoshma ishtatlirining ozining sistemisigha bolghan azayghan ishenchisi, «xitay» bilen bolghan riqabetni yoqitishning netijisi emes, belki sewebi bolushi mumkin. eksiche, shi jinpingning qarshi islahati – ichki tazilashlar we oy-muluk yimirilishini oz ichige alidu – «xitay»da bir ishench kirizisni peyda qilmighan. shi jinping, texnikiliq ilgirileshler sheklide konkret netijilerni korsitelewatqanliqi uchun ishenchke erishken we muqimsiz bir siyasiy sistemining dawalghushliri bilen meshghul bolmighanliqi uchun sewr qilishqa juret qilalmaqta. amerika qoshma ishtatliridiki emeldarlarning «xitay» heqqide soghuq munasiwetler urushi uslubidiki sozlemlerni ishlitishige qarimay, mudapie sanaiti asasini yengilash yaki teminlesh zenjirlirini kucheytish qatarliq qiyin we qimmetlik wezipilerni ustige elishni xalimighanliqi, amerika qoshma ishtatlirining «eksiche rozwelt» istrategiyesini yurguzgenlikini korsetmekte: amerikaning kuchi heqqide yuqiri awazda jar selish, lekin qoldiki kaltekning barghanseri kichiklep qelishi. netijide, shi jinpingni toghra oqush, emeliyette amerika qoshma ishtatlirining ozini tuzitish iradisining we iqtidarining bir siniqigha aylanghan.
VII. nezerdin saqit qilinghan halqiliq amillar: nopus, «bir belwagh, bir yol» pul muamilisi we muhit
zinning maqalisi, shi jinpingning chidamchanliq istrategiyesini analiz qilishta ozgichilik korsetsimu, «xitay»ning uzun muddetlik muqimliqigha tehdit salidighan bir qisim qurulmiliq qiyinchiliqlarni teximu keng kolemde qolgha alghan bolsa teximu muwapiq bolatti:
nopus kirizisning eshish yoshurun kuchige tesiri: zin iqtisadiy ajizliqlarni oy-muluk sahesige baghlighan bolsa, «xitay»ning tez towenlewatqan tughut nisbiti we qeriwatqan nopusi sewebidin duch kelgen ishchi kuchining muqerrer aziyishi we eshiwatqan ijtimaiy kapalet yukliri, shi jinpingning texnikiliq ustunluk nishanlirini chiqimliq bir shekilde chekleydu. nopus kirizisini, muweppeqiyetler peyda qilghan bir yaman tesir bolushtin bekrek, iqtisadiy eshish endizisining jawabkarchanliqigha tuptin tehdit salidighan bir tashqi mejburlash dep bir terep qilish lazim. uzun muddetlik chidamchanliq istrategiyeside, bu amilning chiqimliri, yuqiri texnikiliq meblegh selishlarning yoshurun paydiliridin eship ketishi mumkin.
«bir belwagh, bir yol» teshebbusi (b b y)ning pul muamile xeterliri: shi jinpingning chet elge beqinishni azaytish tirishchanliqliri «qosh aylinish» bilen bir terep qilinghan bolsa, «xitay»ning yer shari xarakterlik tesir kuchige erishishining asasiy wasitisi bolghan b b y ning pul muamile xeterliri yeterlik tekshurulmigen. bolupmu yeqinqi yillarda nurghun sherik doletlerde yuz bergen qerz kirizisliri we bu qerzlerning «xitay» dolet bankiliri ustidiki alaqidar yukliri, «tashqi aylinish»ning chiqimini we xetirini muhim derijide ashurghan. shi jinpingning istrategiyesining bir qismi bolghan yer shari xarakterlik tesir kuchini ashurush tirishchanliqi, ozi bilen bille sistemiliq pul muamile muqimsizliq xeterlirini elip kelidu.
muhit chiqimliri: shi jinpingning texnika we ishlepchiqirish sahelirige zor kolemde bayliq yotkishi, bolupmu yeshil energiye qatarliq sahelerde baha urushlirini kelturup chiqiridighan bir iqtidar eshinchiliqini peyda qilghan. lekin, omumiy iqtisadiy chidamchanliq dairiside, bu tez sanaet eshishining «xitay»ning eghir muhit bulghinish mesilisige qandaq tesir korsetkenliki we uzun muddetlik muhit mesilisining xitay kommunistik partiyesining qanuniyliqi we iqtisadiy chiqimliri ustidiki tesirliri nezerdin saqit qilinghan. muhit mesilisi, peqet iqtisadiyla emes, shuning bilen bir waqitta siyasiy chidamchanliqningmu bir terkibiy qismidur.
xulase
jonatan a. zinning «xitaygha qarshi xitay» namliq maqalisi, shi jinpingning «xitay»ni uqumlashturushta bir burulush nuqtisini sunmaqta. shi jinpingning siyasetliri, addiy bir ideologiyelik chekinish yaki shexsiy kuch arzusi dep emes, belki «xitay»ning ghayet zor iqtisadiy muweppeqiyitining tebiiy yaman tesirliri bolghan sistemiliq ajizliqlargha qarshi berilgen angliq we metodik bir inkas dep qarilishi kerek. bu «qarshi islahat», partiyeni leninchi intizamgha qayturushni, iqtisadiy beqinishlarni azaytishni we yuqiri texnikiliq ishlepchiqirishqa merkezlishish arqiliq doletning chidamchanliqini ashurushni meqset qilmaqta. zin tekitligen asasiy ziddiyet, amerika qoshma ishtatlirining siyasetlirining ichki siyasiy iqtidarsizliq sewebidin bitereplik we ozgirishchanliqni peyda qilghan bolsa, shi jinpingning hakimmutleq merkezleshturushining «xitay»ning istrategiyelik ornini intizamliq bir shekilde kucheytishidur. washingtondiki analizdiki qalaymiqanchiliq we sistemiliq ozige ishench kirizisi, shi jinpingning uzun muddetlik sewrchanliq we metodologiye bilen elip beriwatqan turini chushinishke tosalghu bolmaqta. «xitay», ozining xataliqliridin sawaq elish iqtidarini saqlap kelgen bolsa, amerika qoshma ishtatlirining ozi ichidiki bolunushler we tuzulmiwi tosalghular, yer shari xarakterlik riqabettiki heqiqiy ajizliq menbesini shekillendurmekte. shunga, shi jinpingni toghra oqush, emeliyette amerika qoshma ishtatlirining ozini tuzitish iradisining we iqtidarining bir siniqigha aylanghan.
izahatlar:
karl minzner, «bir dewrning axiri: xitay partiye-dolitining oginish iqtidarini qandaq yoqatqanliqi» namliq esiride, dengdin keyinki «xitay»diki tuzumlishishning chirishini we shi jinpingning leninchi kontrol mexanizmlirigha qaytishini tetqiq qilidu.
xitay kommunistik partiyesi teripidin 2013-yili tarqitilghan we gherbning asasiy qanunluq demokratiye, puqralar jemiyiti we omumiy qimmet qarashlargha oxshash uqumlirining «xitay»ni buzghunchiliq bilen tehdit salidighan ideologiyelik xeterler ikenliki toghrisida partiye kadirlirini agahlandurghan «9-nomurluq hojjet».
Bloomberg ning 13 halqiliq texnika sahesidiki «xitay»ning yer shari xarakterlik riqabet kuchini analiz qilghan tetqiqati.
hakimmutleq tuzumlerde ishenchlik uchur eqimini teminlesh uchun rehberlerning, qol astidikiler arisidiki ishenchisizlikni bashqurush we her xil doklatlarni ozara tekshurush (uch bulunglash) arqiliq heqiqetke erishish mexanizmi.
menbe:
Czin, J. A. (2025). China Against China: Xi Jinping Confronts the Downsides of Success. Foreign Affairs, Kasım/Aralık 2025. (Yayınlanma Tarihi: 21 Ekim 2025).
