tehriri: d. abdurehim dolet

2025-yili 26-oktebir

bu keng kolemlik ilmiy bahalash, atlantik kengishi (Atlantic Council) teripidin 2025-yili 10-ayning 23-kuni neshr qilinghan, kiran baezning «washington neme uchun turkiyening ottura asiyadiki mewjutluqigha diqqet qilishi kerek?» («Why Washington should pay attention to Turkey’s presence in Central Asia») serlewhilik doklatining tehlilini otturigha sunidu^[1]. bu doklat, turkiye jumhuriyitining axirqi yigirme yilda ottura asiyaning geopolitik qurulmisi ichide berpa qilghan kop tereplimilik iqtisadiy, medeniy, siyasiy we herbiy mewjutluqini etrapliq tekshurup, bu ehwalning amerika qoshma ishtatlirining (amerika) rayonluq istrategiyesi uchun elip kelgen yoshurun pursetlirini tehlil qilidu. bu tetqiqat, rusiyening ukrainagha tajawuz qilishidin keyinki mezgilde, ottura karidorning yer shari teminlesh zenjiri uchun qanchilik halqiliq ehmiyetke ige bolghanliqini nezerde tutup, nato ezasi bolghan turkiyening rayonda xitay we rusiyege qarshi tengpunglashturghuchi we bashqa tallash bilen teminliguchi rolini ilmiy olchem bilen tekshurup chiqidu. bu maqale, xelqara munasiwet nezeriyeliri we rayonluq bixeterlik heriketchanliqi ramkisi ichide, mezkur doklatning asasliq bayqashlirini kengeytip, turkiyening emeliy heriketlirining ottura asiyaning aptonomiyesige bolghan tesirini, rusiyening kopiyiwatqan naraziliqini we eng muhimi, sherqiy turkistan mesilisi dairiside bu tesirning cheklimiliri we yoshurun kuchini muzakire qilishni meqset qilidu.

1. tarixiy asas we emeliy ozgirishning ikki basquchluq qurulmisi

turkiyening ottura asiyagha bolghan qiziqishi, 1991-yildin keyinki mezgilning ideologiyelik rohi bilen bashlanghan, emma bu deslepki dewr tirishchanliqliri arzu qilinghan derijidiki teshkiliy we siyasiy chongqurluqni tezlikte elip kelelmigen. turkiye, musteqilliqini tezlikte etirap qilghan turkiy jumhuriyetler bilen bolghan tunji alaqiliride, ortaq til, medeniyet we tarixiy miras ustige qurulghan «aka-inilik» rolini ustige elishqa urunghan. bu usul, turk hemkarliq we koordenatsiye idarisi (TİKA) we xelqara turk medeniyiti teshkilati ,turksoy-TURKSOY) qatarliq organlarning qurulushi bilen gewdilengen. emma, baezning doklatida alahide tekitlengendek, ottura asiyadiki yengidin musteqil bolghan yuqiri tebiqe, rusiyening yengidin hamiyliqini qobul qilishqa qiziqmighan. turkiyening iqtisadiy ajizliqi we shu mezgildiki enqere–moskwa munasiwetlirining murekkepliki bu deslepki ghayiwiy dewrning heriketchanliqini tezlikte yoqitishigha seweb bolghan. bolupmu ozbekistanda, shu dewrdiki rehber islam kerimow, turkiyening panturkistik uchurlirini radikal islamiy heriketler bilen baghlap, chongqur ishenchisizlikni yiltiz tartquzghan we munasiwetlerni tonglitip qoyghan. 1990-yillarning otturiliridin bashlap, turkiyening rayonluq roli towenlep, panturkizm nishanliri ornigha teximu jimjit, medeniy we cheklik iqtisadiy alaqiler ornitilghan.

bu ehwal, 2000-yillarning axirida rejep tayyip erdoghanning rehberlikide, geopolitik sharait ozgergen muhitta, turkiyening istrategiyelik turtke bolushi bilen tuptin ozgergen. rusiyening rayongha qaytidin herbiy we siyasiy tesir bilen qaytip kelishi, xitayning bolsa «bir belbagh, bir yol» teshebbusi (BRI) bilen iqtisadiy gigant kuch supitide meydangha chiqishi, ottura asiya doletlirini kop xillashqan tashqi siyaset yurguzushke mejburlighan. turkiye bu yengi weziyette, ideologiyelik sozlerni dawamlashturush bilen bir waqitta, emeliy paydigha merkezleshken siyasetni qollanghan. emdi merkiziy nuqta ul eslihe selinmiliri, mudapie sanaiti hemkarliqi we tijaretni kengeytish bolghan. bu emeliyetke yuzlinishning teshkiliy yuqiri pellisi, 2009-yili turk kengishining qurulushi we 2021-yili turk doletliri teshkilatigha (t d t) aylinishi bolghan. t d t, peqet medeniy supa bolup qelishning ornigha, turk meblegh selish fondi (t m s f) we qatnash ulinish pirogrammisi qatarliq konkret iqtisadiy qorallar bilen qorallanghan, kollektip siyasiy we iqtisadiy maslashturushni nishan qilghan bir qurulmigha aylanghan. bu ozgirish, turkiyening rayon doletliri bilen bolghan munasiwetlirini ozara menpeet asasida mustehkemligen we enqerening rayonda mengguluk tesirge ige bolushi uchun zemin hazirlighan.

II. turk yumshaq kuchining oqliri we cheklimiliri: chushenche we realliq

turkiyening ottura asiyadiki medeniy mewjutluqi, bir tereptin «qerindashliq» dep qobul qilinish bilen birge, yene bir tereptin eneniwi «akiliq» chushenchisining izlirini elip mangmaqta. doklatta qeyt qilinghan 2023-yilliq ottura asiya barometiri (CAB) sanliq melumatliri, qirghizistan we qazaqistanda turkiyening amerika, rusiye we xitaydin kop alqishqa erishkenlikini korsetken bolsimu, bu ijabiy chushenche arqisidiki sewebler murekkep. turk toqumichiliq mehsulatlirining supiti we turk telewiziye filimlirining omumlishishi turkiyening medeniy jelp qilish kuchini ashurmaqta. TRT ning yerlik tillardiki tarqitish pirogrammiliri yumshaq kuchning mediya tuwrukini shekillendurup, turklerni qollaydighan bayanlarning tarqilishigha tohpe qoshmaqta. emma, rusche mediya we rus medeniyitining ustunluki turk mewjutluqining medeniy sahedimu yenila ikkinchi orunda qelishigha seweb bolmaqta.

tereqqiyat yardimi (ODA) saheside korulgen ozgirish turkiyening istrategiyelik yonilish ozgertishini korsetmekte. 1990-yillardin 2018-yilghiche, turkiye qirghizistan we qazaqistanning eng chong ikki tereplik yardem teminliguchiliri qatarida turghan. emma, qazaqistan we ozbekistangha oxshash doletlerning emdi biwasite yardem bilen emes, belki meblegh selish we texnikiliq meslihet berish bilen teminleshni telep qilishi, shundaqla pars qoltuqi doletliri we yawropa ittipaqining fondlirining eshishi sewebidin, turkiye biwasite yardemdin (TİKA sanliq melumatliri arqiliq korulidu) yiraqlap, teximu kop qurulush we ul eslihe turlirige merkezleshken. bu turler adette panturkizm bayanini kucheytidighan medeniy yaki tarixiy temilarni asas qilidu, mesilen «turkologiye » bolumlirini qurushni qollaydu. emma, doklattiki bir toghra bayqash shuki, bu ilmiy tirishchanliqlar xelq ichide bek qobul qilinip ketmeydu, chunki nurghun ottura asiyaliqlar turkologiyeni yenila peqet turkiyeni tetqiq qilish dep chushinidu.

bu medeniy we iqtisadiy yumshaq kuch heriketliri, ottura asiyaning siyasiy yuqiri qatlimidimu oxshash bolmighan inkaslarni peyda qildi. ozbekistanning rayon birlishishini (yeni «ottura asiya» idiyesini) turkiyedin ustun tutushi, rayonluq kimlikning milliy dolet menpeetliri we jughrapiyelik ehtiyajlardin kelgenlikini korsetmekte. undin bashqa, t d t ning shimaliy qibris turk jumhuriyitini (sh q t j) kozetkuchi eza supitide qobul qilish qarari, qazaqistan we ozbekistanda zor sezgurluk peyda qilghan, bu doletler derhal yawropa ittipaqi bilen bolghan alaqilirini kucheytish uchun qibris jumhuriyitige bash elchi teyinlesh arqiliq turkiyening siyasiy tesirining emeliy chegralirini eniq belgiligen. ottura asiya doletliri enqerening sezgurlukini chushensimu, ozlirining igilik hoquqi we xelqarada etirap qilinishining xewpke uchrishini xalimaydu.

III. t d t we teshkiliy birlishish: geopolitik qoral supitide teshkilatning qed koturushi

turk doletliri teshkilatining (t d t) ozgirishi turkiyening ottura asiya siyasitidiki eng konkret teshkiliy muweppeqiyitini ipadileydu. qurulushida teximu kop medeniy hemkarliqni aldinqi orungha qoyghan bu teshkilat, 2021-yildiki qayta qurulmidin keyin, rayonluq tijaret, tamoJna jeryanlirini olchemleshturush, apet yardimi (puqralarni qoghdash mexanizmi) we eng muhimi, ul eslihe meblighi bilen teminleshke merkezleshken. turk meblegh selish fondi (t m s f) we qatnash ulinish pirogrammisigha oxshash mexanizmilar arqiliq, t d t, xitayning «bir belbagh, bir yol» teshebbusi (BRI) bilen yawropaning tirans-kaspiy xelqara qatnash liniyesi (TITR) turlirini qollaydighan achquchluq qoralgha aylanghan. turkiye, bu yer shari ul eslihe turlirige biwasite qatnashqanning ornigha, t d t arqiliq bu jeryanlarni maslashturushta aktip rol ustige almaqta.

emma, t d t ning geopolitik orni, bolupmu bixeterlik saheside, nazuk tengpungluqni telep qilidu. bu teshkilatqa, rusiyening rehberlikidiki kollektip bixeterlik shertnamisi teshkilati (k b sh t) ning nizamnamisidiki biwasite qarshi kelidighan herbiy ittipaq supitide eniqlima berilmigen. shundaqtimu, axirqi gabala bashliqlar yighinida ezerbeyjan pirezidenti ilham eliyewning ortaq herbiy manewir otkuzush chaqiriqi we qazaqistan pirezidenti qasim-jomart toqayewning tor bixeterliki kengishi qurush teklipi, t d t ning barghanseri bixeterlik hemkarliqigha qarap yoniliwatqanliqini korsetmekte. turkiyening nato ezaliqi, bu bixeterlik hemkarliqida enqereni rayon uchun gherb dunyasigha «kowruk» supitide orunlashturup, nato ning rayondiki mewjutluqini wasitilik halda kucheytmekte. bu ehwal, ottura asiya doletliri uchun mudapieni kop xillashturush we rusiyege bolghan bir tereplimilik beqinishtin qutulush izdinishi jehettin halqiliq chiqish nuqtisi bilen teminleydu.

IV. iqtisadiy riqabet sahesi we ottura karidorning istrategiyelik qimmiti

turkiyening ottura asiyadiki iqtisadiy izi, texminen 4,000 turk karxanisining qurulush, toqumichiliq we mehmansaray tijariti qatarliq sahelerdiki paaliyetliri bilen gewdilenmekte. ozbekistanning 2017-yildiki yeqinlishishidin keyin turk shirketlirining sani tez ashqan, qirghizistanda bolsa turkiye, nechche yildin buyanqi eng chong uch biwasite chet el meblegh salghuchisining biri bolup kelmekte. turk banka sahesining mewjutluqi (demir bankisi, ziraet bankisi) we turk shirketlirining gherb meblighi bilen bolghan kuchluk alaqiliri ulargha rayonda muhim riqabet ewzellikini bermekte. turk shirketliri, yerlik bazar sharaitigha ikkilengen gherb shirketliri uchun kop hallarda wasitichilik rolini oynap, AmChams (amerika soda-sanaet omekliri) gha oxshash supilarda rayonluq diyalogni ilgiri surmekte.

emma, turkiyening iqtisadiy mewjutluqi, rayonning geopolitik ehmiyitining eshishi bilen kucheygen pars qoltuqi riqabitige duch kelmekte. seudi erebistan we ereb birleshme xelipilikige merkezleshken shirketler, bolupmu energiye we sayahet saheliride, turk shirketliri burundin kuchluk bolghan sahelerge keng kolemlik meblegh selish arqiliq kirmekte. bu riqabet, turkiyeni iqtisadiy istrategiyelirini energiye we qatnash saheliride teximu chongqurlashturushqa ittirmekte.

energiyeni kop xillashturush enqerening ottura asiya istrategiyesining asasini teshkil qilidu. qazaqistan we turkmenistanning zor hidrokarbon zapisi, turkiyening rus energiyesige bolghan beqinishchanliqini azaytish we ozini energiye merkizi supitide orunlashturush nishanigha xizmet qilmaqta. rusiyening ukrainagha tajawuz qilishi, kaspiy dengizi arqiliq gherbke nefit we tebiiy gaz eqimini teminleydighan baku-teflis-jeyhan (BTC) we tirans-anadolu tebiiy gaz turuba yoli (TANAP) turlirining ehmiyitini ashurdi. qazaqistanning nefit eksportini CPC arqiliq rusiyege emes, belki BTC gha yotkesh qarari we turkmenistanning TANAP arqiliq gaz eksport qilish uchun dawam qiliwatqan sohbetliri, turkiyening bu istrategiyelik nishanigha yetish yoshurun kuchini yuqiri koturmekte. bu karidorlar, peqet iqtisadiy jehettinla emes, belki ottura asiya doletlirining rusiye we xitaygha qarshi tijaret yollirini kop xillashturush tirishchanliqliri uchun siyasiy tesir kuchinimu teminleydu.

V. bixeterlik alaqilirining chongqurlishishi we rusiye bilen bolghan munasiwetlerning murekkep qurulmisi

turkiyening ottura asiyadiki bixeterlik istrategiyesi, axirqi on yilda mudapie sanaitining tez tereqqiy qilishi tupeylidin merkiziy orungha otti. turk uchquchisiz dironliri (İHA) anka, aqinji we t b (TB) qatarliq turliri ottura asiya doletlirining rusiyedin kelgen herbiy yardemdiki boshluqlarni toldurush we mudapiesini kop xillashturush uchun tallighan mehsulatliri bolup qaldi. qazaqistan bilen mudapie sanaiti hemkarliqi, 2011-yili qurulghan «qazaqistan-aselsan inJenerliq» (KAE) igha oxshash sherik karxanilar bilen chongqurlashti. ozbekistan we qirghizistan bilenmu herbiy we texnikiliq hemkarliq kelishimliri imzalanghan, qirghizistan-turkiye munasiwetliri «omumiy istrategiyelik sheriklik» sewiyesige koturulgen. bu hemkarliq qoral setishtin halqip, axbarat hembehrilesh we ortaq manewirlarnimu oz ichige alidu.

emma, bu chongqurlishiwatqan bixeterlik alaqiliri, ottura asiyada yenila shubhisiz herbiy we siyasiy hokumranliq ornatqan rusiye uchun jiddiy mesile peyda qilmaqta. rusiye, turkiye nato ezasi bolsimu, uni gherbning mewjutluqi dep qarimaydu, bu ikki dolet otturisidiki emeliyetchilikke sharait yaritip beridu. undin bashqa, 2022-yildin keyin ashqan turkiye-rusiye iqtisadiy ozara beqinishchanliqi (turkiyening rus nefit we gazining muhim setiwalghuchisi bolushi), moskwaning enqerening rayonluq heriketlirige qattiq inkas qayturushini qiyinlashturmaqta. turkiye, rusiyening hokumranliqigha biwasite tehdit selishning ornigha, rayongha iqtisadiy we siyasiy aptonomiye berish arqiliq yumshaq cheklerni sizmaqta we bu heriketchanliq enqereni rusiyedin melum derijide qoghdash bilen teminleydu.

buning bilen birge, rusiyediki naraziliq barghanseri eshiwatidu. 2023-yili 4-ayda sizip chiqirilghan rusiyening ichki hojjitide ottura asiya doletlirining «rusiyesiz» birlishish yolini izdiniwatqanliqi toghrisida agahlandurulghan we t d t ning bu xahishning bir korsetkuchisi ikenliki tekitlengen. ottura asiyaning latin elipbesige otushi we rus tilining ornigha ingliz tilining ikkinchi til supitide yuqiri koturulushidek oxshash medeniy ozgirishlermu kiremil sariyida endishe peyda qilghan. rusiye, buninggha qarshi kiril elipbesini we «chong altay» bayanini ilgiri suridighan qarshi xizmetlerni bashlap, t d t ning panturkizm asasigha qarshi kulturel tengpungluq peyda qilishqa urunmaqta. bu ehwal, turkiyening rayondiki arzulirining rusiyening bixeterlik we tesir dairisige qaritilghan cheklimiler ichide heriket qilishqa mejbur bolghanliqini korsetmekte.

VI. turkmenistan amili: alahide munasiwet we istrategiyelik purset

ottura asiyaning eng tenha we biterep doliti bolghan turkmenistan bilen turkiye otturisidiki munasiwet, ozgiche chongqurluqqa ige. dunyadiki beshinchi chong tebiiy gaz zapisigha ige bolsimu, turkmenistan bilen ehmiyetlik alaqe ornitishta qiynalghan gherbke selishturghanda, turkiye «bir millet, ikki dolet» sozi bilen yiltiz tartqan alahide erishish dairisige ige. bu munasiwetning asasini, 1990-yillardin buyan dawam qiliwatqan turk qurulush shirketliri we energiye hemkarliqliri teshkil qilidu. turk shirketliri, turkmenbashidiki chong port turliri we arqa dagh eqliy iqtidarliq shehirining qurulushini oz ichige alghan halda, musteqilliqtin buyan 50 milyard dollardin artuq turni ustige alghan.

turkmenistanning ottura karidorgha toluq qatnishishi, bu turge emeliyetchanliqi we yawropa energiye bixeterliki jehettin istrategiyelik kuch teminleydu. turkmenistanning qatnishishi, ozbekistan we qirghizistanning qazaqistan yetkuzush yollirigha bolghan beqinishchanliqini azaytidu hemde kaspiy dengizi portliridiki qistangchiliqni peseytidu. turkiye, turkmenistan bilen tebiiy gaz almashturush kelishimi tuzup, turkmen bayliqlirini tereqqiy qildurushqa sheriklik teklip qilish arqiliq, bu istrategiyelik yoshurun kuchni eng yuqiri chekke yetkuzushke tirishmaqta. turkmenistanning yeqinqi mezgilde gaz eksport qilghuchi doletler munbirige qatnishishni oylashqanliqi we qara dengiz qatnash karidori kelishimliri imzalishi, bu tenha doletning tashqi dunyagha echilish signallirini kucheytmekte. turkiye bilen bolghan bu alahide munasiwet, amerika we gherb uchun, turkmenistanning bayliqlirigha we istrategiyelik ornigha erishish uchun bir ishik rolini oynishi mumkin, chunki gherbning xususiy soda sahesi turkmenistanda hazirmu ishenchke erishken turk shirketliri bilen hemkarlishishqa teximu qiziqidu.

VII. doklatta yeterlik tekshurulmigen tereplerge nezer

kiran baezning doklati turkiyening ottura asiyadiki tesirini kop tereplimilik halda tekshurup chiqqan bolsimu, ilmiy bahalash nuqtisidin qarighanda, bezi nazuk we halqiliq nuqtilarni yeterlik derijide chongqur tekshurmigen. bu kemchiliklerning aldinqi qatarida, rayonning tor we telegraf ul eslihesidiki tesir talishish kurishining tepsilati turidu. rusiye we xitay ottura asiyada peqet herbiy jabduqlar bilenla emes, belki tor kozitish we alaqe ul eslihesi (mesilen, xuawey we rus telegraf gigantliri) arqiliqmu chongqur kontrolni qolgha kelturgen. turkiyening bu sahediki mewjutluqi, peqet t d t ichidiki tor bixeterliki kengeshlirige chaqiriq qilish sewiyeside qelip, emeliyette gherbke mas kelidighan telegraf olchemlirini rayongha qanchilik derijide singdureleydighanliqi eniq emes.

ikkinchidin, doklat, medeniyet we panturkizmni ipadileydighan sozlerning cheklimilirini qeyt qilghan bilen, bu sozning ottura asiyadiki islamiy oyghinish mezmunidiki ornini yeterlik tekshurmigen. turkiyening diyanet paaliyetliri 1990-yillarda endishe peyda qilghan bolsimu, bugunki kunde seudi erebistan, iran, hetta yerlik radikal guruppilarning diniy tesiri aldida, turkiye diyanetning roli qanchilik derijide ozgertish kuchige ige? turkiyening layik we sunniy kimliki rayondiki mezhep we siyasiy islam eqimliri aldida qandaq bir tengpungluqni saqlimaqta? bu medeniyet toqunush sahesini tepsiliy tehlil qilish turkiyening yumshaq kuchining heqiqiy tesir dairisini teximu yaxshi korsiteleytti.

uchinchi we eng muhim kemchiliki shuki, doklat turkiyening eshiwatqan rayonluq kuchining xitayning sistemiliq zulumi astidiki uyghurlar we sherqiy turkistan mesilisi uchun nemini ipadileydu? degen soal heqqide azraqmu toxtalmighan. turkiyening rayondiki mewjutluqini xitay we rusiyege qarshi tengpunglashturghuchi amil supitide orunlashturushi, enqereni beyjinggha qarshi qattiq pozitsiye tutushta qiyin qistaq ichige qoymaqta. bu istrategiyelik jimjitliq, doklatning merkezliship tekshurmigen, emma turkiyening geopolitik ornining ideologiyelik we insaniy olchemlirini belgileydighan halqiliq tema.

VIII. washington uchun siyaset yekunliri we ottura asiyaning aptonomiyesi

turkiyening ottura asiyadiki kuchiyiwatqan tesiri, amerikaning siyasetchiliri teripidin, enqere bilen bolghan keng kolemlik ixtilaplargha qarimay, ijabiy tereqqiyat dep qarilishi kerek. amerikaning ottura asiyadiki nishanliri (energiye bixeterlikini kapaletke ige qilish, xitay we rusiyege tallash sunush, rayonluq muqimliqni ilgiri surush) nezerde tutulghanda, turkiyening paaliyetliri amerika menpeetlirini erzan tennerq bilen ilgiri surush yoshurun kuchini elip kelidu. turkiye rayonda yiltiz tartqan, ishenchlik we gherb bilen hemkarlishalaydighan bir aktiyor.

bu mezmunda, doklatta teklip qilinghan siyasiy heriketler, ottura asiyaning aptonomiyesini eng yuqiri chekke yetkuzushni meqset qilghan emeliy qedemler supitide qobul qilinishi kerek. birinchidin, amerika t d t gha toluq eza bolmastin, yol we iqtisadiy mesililerde maslashturush uchun, gheyriy resmiy yaki texnikiliq sewiyede alaqe ornitishi istrategiyelik bir ehtiyaj. t d t, ottura karidorning halqiliq aktiyorlirini (turkiye we ezerbeyjanni) oz ichige alghan birdin-bir rayonluq supa. alahide elchi teyinlesh, t d t ning teshkiliy jehettin etirap qilinishini kelturup chiqarmastin, diyalog ishiklirini ochuq tutup bereleydu.

ikkinchidin, amerika turkiye, jenubiy koreye we yaponiyege oxshash rayonda kuchluk alaqisi bar chong ittipaqdashliri bilen daimiy kop tereplik diyalog supisini qurushi kerek. bu xildiki maslashturush, rayonluq siyasetlerning birleshturulushige yardem beridu we ottura asiyaning aptonomiyesini qollaydighan gherb usulini ilgiri suridu. uchinchidin, amerikaning dehqanchiliq, su bashqurush we bayliq xeritisini sizishqa oxshash sahelerde, ozining texnikisining ustunlukidin paydilinip, turk we bashqa sheriklerning rehberlikidiki yardem pirogrammilirigha nishanliq texnikiliq mutexessislerni teminleshni teklip qilish kerek. bu, amerika texnikisi we bilimliridin paydilinip eng az tennerx bilen tereqqiyat netijilirini qolgha kelturushni kapaletke ige qilidu.

totinchidin, halqiliq qatnash we energiye ul eslihe turlirige (ottura karidor) az sanliq pay bilen wasitilik meblegh selish, xewplerni azaytish bilen birge amerikaning iqtisadiy nishanlirini ilgiri sureleydu. bu meblegh selish istrategiyesi, turk shirketlirige oxshash ishenchlik wasitichilerni ishlitishni oz ichige alidu we shu arqiliq rayonluq siyasiy murekkepliklerdin saqlinishni telep qilidu. axirida amerikaning, turkiyening turkmenistan bilen bolghan alahide munasiwitidin paydilinip, bu tenha doletke gherbning xususiylar soda sahesining erishish dairisini ashurushi halqiliq ehmiyetke igidur. turkiyening jumhurreisi erdoghanning hamedow jemeti otturisidiki shexsiy alaqiliri, turkmenistanning energiye we qatnash saheliride gherbke teximu kop echilishi uchun diplomatik yol bilen teminliyeleydu.

xulase: turkiyening eshiwatqan tesiri we sherqiy turkistan tengqisliqi

turkiye, otken yigirme yilda, ottura asiyada, rusiye we xitaygha oxshash qoshna chong doletlerning sayisi astida qalghan bolsimu, diqqetke sazawer iqtisadiy, medeniy we bixeterlik tuwrukini berpa qildi. bugunki kunde, yuqiri derijilik alaqiler asasen ozara emeliy menpeetni asas qilghan halda yurushturulsimu, turk doletliri teshkilatining (t d t) kuchiyishi we medeniyet alaqilirining kopiyishi bilen, keyinki ewladlar otturisidiki rishtilerning peqet emeliyetchan, menpeetchil munasiwetlerdin halqighan bir chongqurluqqa yetishi molcherlenmekte. amerika qoshma ishtatliri uchun, turkiyening mewjutluqi ottura asiyaning aptonomiyesini kucheytish we gherbning istrategiyelik nishanlirigha yetishige yardem berish yoshurun kuchini ozige mujessemleshturgen muhim hemkarliq pursiti hesablinidu.

lekin, bu kuchiyiwatqan tesirning turkiyening turk dunyasining eng nazuk mesilisi bolghan sherqiy turkistan we uyghurlargha tutqan pozitsiyesi bilen bahalinishi, enqerening geopolitik ikkilinishlirini otturigha qoymaqta. ottura asiyada xitayning iqtisadiy tesiri we rusiyening bixeterlik sahesidiki ustunlukige qarshi tengpunglashturghuchi rol oynashni nishan qilghan turkiye, bu jeryanda rayon doletliri (qazaqistan, ozbekistan) bilen bolghan alaqilirini chongqurlashturushqa mejbur. turkiyening ottura asiyadiki tesir dairisini kengeytishi, xitay uchun uch asasliq istrategiyelik endishini kelturup chiqarmaqta: birinchidin, enqerening kuchiyishi turkiyening uyghur mesilisi we sherqiy turkistan zeminigha diplomatik yaki insaniy yollar bilen arilashmaqchi bolush yoshurun kuchini elip kelidu. ikkinchidin, enqerening rayondiki turkiy qewmler bilen hemkarliqni kucheytishi, xitaymu achquchluq rol oynaydighan shangxey hemkarliq teshkilatining (sh h t) rayonluq tesirini ajizlashturush xewpini tughduridu. uchinchidin, bu rayonluq kengiyish xitayning yer shari xarakterlik chong turi bolghan «yengi yipek yoli » turining («bi belbagh we bir yol teshebbusi» ning) ottura asiyadin turkiyegiche sozulghan muhim bir sahede (ottura karidorda) emelge eshishigha tosqunluq qilishi mumkin. bu doletler (ottura asiya doletliri) bolsa xitaygha bolghan eghir derijidiki iqtisadiy beqinishliri we beyjingning siyasiy besimliri sewebidin, uyghur mesiliside diplomatik sukutni tallimaqta. turkiyening ottura asiyada kuchiyishi, ottura karidor we iqtisadiy hemkarliq saheliride xitay bilen alaqe qilishini qechip qutulghili bolmaydighan mesilige aylandurup qoyidu.

turkiyening ottura asiyadiki kuchiyiwatqan tesiri, biwasite menpeet yetkuzushtin bekrek, insaniy endishiler toghrisida sukut qilish xewpinimu bille elip kelidu. enqerening rayonluq kuchining eshishi, bolupmu beyjingning istrategiyelik menpeetlirige (yengi yipek yoli turining emelge eshishi we shangxey hemkarliq teshkilatining putunluki) yuzlengen yoshurun tehdit dep qarilish ehtimali bolghachqa, xitayni ghidiqlimasliq yonilishide teximu ehtiyatchan tashqi siyaset yurguzushini telep qilishi mumkin. chunki, ottura asiyadiki iqtisadiy netijilirini nezerdin saqit qilip xeterge tewekkul qilish, turkiyening ozining geopolitik nishanlirigha ziyan salidu. shunglashqa, turkiyening uyghurlar uchun yetkuzeleydighan eng chong yoshurun paydisi, diplomatik jehette, gherb bilen masliship, xitayni biwasite nishan qilmighan, emma medeniy we insaniy heqlerge merkezleshken soz-ibarini turaqliq halda dawamlashturushi we uyghur diyasporasi uchun nispiy bixeter bash panah bolushni dawamlashturushidur. turkiyening rayonluq eghirliqi ashqanseri, enqerening insaniy mesililerde teximu kop xeterge tewekkul qilish iqtidari nezeriye jehettin ashidu, lekin bu, xitay we ottura asiyadiki emeliy menpeetler aldida dawamliq sinilidighan bir tallash. shu sewebtin, turkiyening ottura asiyadiki orni, geopolitik purset bolush bilen birge, ideologiyelik we insaniy mesuliyet jehettinmu dawamliq sinaq meydanidur.

menbe doklat:

Baez, Kiran. «Why Washington should pay attention to Turkey’s presence in Central Asia.» Atlantic Council, 23 Ekim 2025. https://www.atlanticcouncil.org/in-depth-research-reports/report/why-washington-should-pay-attention-to-turkeys-presence-in-central-asia/