turkistan taymz-istanbul, 2025-yili 4-noyabir: turkiyediki chong qanallarning biri bolghan CNN Türk muxbiri bushra arslantash we kameraman janer emre qinaji turkiyediki xitay elchixanisining alahide teklipi bilen 2025-yili 26-oktebirde sherqiy turkistanning paytexti urumchini ziyaret qildi. qanalning ziyaret netijiside elan qilinghan doklati, medeniyet qirghinchiliqi eyibleshliri bilen kuntertiptiki ornini saqlap keliwatqan rayondiki zorawanliq bilen bashquruluwatqan realliqni koz aldimizda namayan qilip berdi.
turk dunyasi we islam hemkarliq teshkilatining diplomatik besimni kucheytishi telep qiliniwatqan bir peytte, CNN Türk guruppisining kozitishliri, hokumetning resmiy bayanliri bilen emeliy ehwal otturisidiki chongqur perqni gewdilendurdi. xitay emeldarliri bu ziyaretni «ochuq-ashkara sohbetlishish pursiti» dep atighan bolsimu, muxbirlar yerlik uyghur xelqi bilen heqiqiy alaqe qilish mumkin emestek derijide qattiq kontrol qilinghan bir muhitqa duch keldi.
resmiy ziyaret jeryanida, rayonning bay medeniyiti hayatiy kuchke tolghan ussullar, mol dastixanlar we renggareng kiyimler arqiliq namayan qilindi. emma, muxbirning uyghurlar bilen turkche, inglizche yaki terjime epliri arqiliq turmush sharaiti heqqide sohbetlishish urunushliri sukut yaki siliq kulumsiresh bilen jawabsiz qaldi. buning eksiche, yerlik xelq kamera aldida yemek-ichmek we kiyim-kechek heqqide sozleshke mayil bolup, bu ularning sezgur mesililer heqqide gep qilish, eghiz echishtin eyminidighanliqini korsitip berdi.
putun ziyaret qattiq nazaret astida elip berildi. xewer guruppisi her waqit kem degende uch kamera teripidin suretke elindi, bularning ichide keyinche yerlik taratqularning xadimliri ikenliki eniqlanghan kishilermu bar idi. doklatta pikir bayan qilghan Jurnalist taha qilinch sherqiy turkistanni «intayin eghir qorshaw astida» dep teswirlidi hemde rayonning hemmila yerini nurghun saqchi we bixeterlik kameralirining qaplap turuwatqanliqini tekitlidi.
qanalning kamerasigha chushup qalghan urumchining xoten kechlik baziridiki pichaqlarning arghamcha bilen baghlanghan korunushini xitay emeldarliri bixeterlik ehtiyajidin yolgha qoyulghan tedbir dep izahlidi.
doklatta yene rayonning «aptonom» salahiyitigimu soal qoyulup, 1955-yilidin buyan qanuniy jehette shundaq atalghan bolsimu, emeliyette sherqiy turkistanning merkiziy hokumet we xitay kompartiyesining toluq kontrolluqi astida ikenlikini otturigha qoydi.
diniy erkinlik mesiliside, sherqiy turkistan islam institutining emeldarliri 400 oqughuchining etiqadini erkin emelge ashuralaydighanliqini we putturgenlerning hemmisi degudek imam bolidighanliqini ilgiri surdi.
emma, ular oqughuchilarning «zamaniwi korunush» uchun belgilik qaidilerge emel qilishi kereklikini, saqal qoyushning mesile emeslikini bildurdi. bashqa sayahet xatiriliride tilgha elinghan bezi meschitlerge pasport bilen kirish we yashlarning meschitlerde korunmeslikige oxshash cheklimiler heqqide soralghanda, sayahet yetekchisi eniqsiz jawablarni berdi. u namaz waqti kelgende kishilerning meschitke baridighanliqini, emma 18 yashtin towenlerning qatnishalishi yaki qatnishalmasliqi toghrisida «melumati yoqluqi»ni eytti. u yene ayallarning meschitte namaz oqughinini hech kormigenlikini, chunki ularning kopinche oyde namaz oquydighanliqini bildurdi.
CNN Türk ning doklatida koz qarashlirini bayan qilghan turkiye yeditepe uniwersiteti oqutquchisi dotsent doktor furqan kaya, qanalning kozitishlirini b d t kishilik hoquq kengishining doklatigha oxshash xelqaraliq eyibleshler bilen munasiwetleshturup chushendurdi.
doktor kaya qanalda pikirini dawamlashturup, uyghurlarning qayta terbiyelesh lagerlirida mejburiy assimilyatsiye, kollektip tutqun qilish we qiyin-qistaqqa uchrawatqanliqini otturigha qoydi.
xitay hokumiti siyasetlirini terrorluq we esebiylikke qarshi kuresh uchun zorur dep aqlisimu, mutexessisler bu heriketlerning «kop qatlamliq medeniyet qirghinchiliqi» gha barawer ikenlikini otturigha qoymaqta. guruppigha hokumetning keng kolemlik terrorluqqa qarshi turush herikitining 2016-yili axirliship, rayongha tinchliq we gullinish elip kelgenlikini korsitidighan «sherqiy turkistan terrorluq we esebiylikke qarshi kuresh korgezmisi» korsitildi.
doktor kaya CNN Türk ekrani arqiliq xelqara jemiyetni, bolupmu turkiye we islam dunyasini xitaygha diplomatik besim ishlitishke chaqirish bilen axirlashti we tarixta hechqandaq bir hakimiyetning bir milletning medeniyiti, dini we tilini putunley basturushta muweppeqiyet qazinalmighanliqini tekitlep otti.
