bu maqalide 1912-yilidin 1949-yilighiche bolghan ariliqta, xitay we sowet ittipaqining sherqiy turkistan (xitay menbeliride shinjang) ustidiki tesir korsitish siyasetlirini rayon xelqining milliy musteqilliq kureshliri arqiliq selishturup tehlil qilinidu. bu tetqiqatning merkiziy nuqtisi – sherqiy turkistan xelqining oz teqdirini ozi belgilesh arzusining konkret ipadisi bolghan ikki muhim siyasiy gewde: sabit damolla rehberlikidiki islahatchi islamiy-turkiy asaslargha qurulghan birinchi sherqiy turkistan islam jumhuriyiti (1933-1934) [1, 6] we elixan tore rehberlikidiki ikkinchi sherqiy turkistan jumhuriyiti (1944-1949) [3, 7]. bu ikki jumhuriyetning qurulushi, ideologiyelik qurulmisi, rehberlirining yiraqni korerliki we pajielik yiqilishi tetqiq qilinish arqiliq, sherqiy turkistan milliy herikitining xitayning merkezchil hokumranliqi bilen sowet ittipaqining geopolitikiliq menpeetperesliki arisida qandaq kozirgha aylandurulup qurbanliq qilinghanliqi tepsiliy otturigha qoyulidua[2, 4].
sunulghan barliq bolumlerde, aptorning nuqtiinezeri supitide we rayon xelqining milliy we siyasiy kimlik telipini eks etturush meqsitide izchil sherqiy turkistan uqumi asas qilindi.
achquchluq sozler: sherqiy turkistan, sabit damolla, elixan tore, sowet siyasiti, xitay siyasiti, musteqilliq kurishi, sherqiy turkistan islam jumhuriyiti, sherqiy turkistan jumhuriyiti, geopolitika.
1. kirish: chong doletler arisidiki sherqiy turkistanning geopolitikiliq orni
sherqiy turkistan 20-esirning aldinqi yerimida yawro-asiya jughrapiyesining eng halqiliq geopolitikiliq yerilish belbeghining birini teshkil qilatti. gherbte rus imperiyesining iz basari bolghan sowet ittipaqi, sherqte bolsa ajizlashqan ching sulalisidin keyin qurulghan xitay jumhuriyitining tesir dairisini kengeytish kureshlirining kesishish nuqtisi idi[1, 2]. bu rayonning nefit, altun we urangha oxshash mol we qimmetlik tebiiy bayliqlargha ige bolushidin sirt, uning heqiqiy ehmiyiti xitayning zemin putunlukining gherbtiki eng axirqi qorghini we sowet ittipaqining ottura asiyadiki musulman jumhuriyetliri uchun tengdash ideologiyelik we mudapie qelesi rolini oynaydighan ariliq belwagh bolushida idi. ziminining sitiratigiyelik orni yerliktiki muweppeqiyetlirige qarimay sherqiy turkistan xelqining milliy musteqilliq heriketlirining teqdirini, moskwa we beyjingdiki chong siyasiy qararlargha baghlap qoydi.
xitayning sherqiy turkistangha qaratqan siyasiti tarixta «shinjang olkisi» nami astida zemin putunlukini qoghdash we xitaylarni bu rayongha kochurup orunlashturush (mustemlike qilish) arqiliq yerlik turk (uyghur, qazaq, qirghiz qatarliq) kimliklirini we islam medeniyitini basturushni asas qilatti[1]. bu merkezchil we assimilyatsiyechil siyaset 1912-yilidin keyinki urushqaq beglikler we gomindang dewridimu dawamlashti. xitay uchun sherqiy turkistan milliy ghurur we zemin putunlukining simwoli bolup, bu yerdiki chong – kichik herqandaq oktichilik we musteqilliq herikiti parchilinip ketish endishisi sewebidin qobul qilghusiz idi.
buning eksiche, sowet ittipaqining sherqiy turkistangha qaratqan istrategiyesi teximu emeliyetchil we mughembirane idi. moskwa bu rayonning putunley xitayning kontrolluqigha otup ketishinimu, shundaqla oz chegraliri ichidiki mustemliketurk xelqlirining musteqilliq engida ilham qozghaydighan toluq musteqil bir doletke aylinip qelishinimu xalimaytti[2]. sowet siyasiti adette, xitayning ichki siyasitide bu rayonni bir «sodilishish koziri» supitide ishlitish, qorchaq hakimiyet qilip qurush yaki gomindanggha besim ishlitish uchun musteqilliq heriketlirini qollap, keyinche bu qollashni qayturuwelish sheklide ipadilinetti [4].
bu maqalide mana mushu ikki chong doletning qosh besimi astida bixlinip chiqqan we her biri oxshimighan ideologiyelik asaslargha ige bolghan ikki musteqil jumhuriyetning hekayisi tepsiliy bayan qilinidu. birinchi sherqiy turkistan islam jumhuriyiti islahatchi islam we panturkizmdin ilham alghan bolsa, ikkinchi sherqiy turkistan jumhuriyiti deslepte milliy birlikni asas qilghan bolsimu, qisqa waqit ichide sowet modeligha qarap yuzlengen idi. her ikki jumhuriyetning ortaq teqdiri, rehberlirining yiraqni korerliki qandaq bolushidin qetiynezer, xelqaraliq geopolitikiliq hesab-kitablarning qurbani bolushtin ibaret idi.
2. xitayning urushqaq beglikler dewri we turk milletchilikining oyghinishi (1912-1931)
jungxua mingo (1912-1927) qurulghandin keyin, yang zengshin sherqiy turkistanda bu rayonni merkiziy xitaydiki toxtawsiz ichki urush we qalaymiqanchiliqtin yiraq tutup, mustebit bir hakimiyet qurdi[1]. yang, ajiz merkiziy hokumetke namdila sadaqitini saqlap, olkini emeliyette ozining mutleq hoquqi astida bashqurdi. uning hakimiyiti qattiq herbiy intizam, reqiblirini rehimsizlerche yoqitish we ehtiyatchan diplomatik tengpungluq siyasiti ustige qurulghan bolup, bu siyaset arqiliq rusiye we xitay merkiziy hokumitini bir-birige qarshi qollinip, yerlik xaqan supitide hakimiyitini yigirme yilgha yeqin dawamlashturdi.
yangning memuriy siyasiti sherqiy turkistan xelqining siyasiy hoquqliridin putunley mehrum qildi. muhim memuriy hoquqlar xitaylargha berilip, yerlik turk musulman xelqining siyasiy hayatqa arilishishi cheklendi. bu dewrde, xitaydin xitay kochmenlirining turkumlep eqip kilip rayongha orunlashturulushimu yang teripidin righbetlendurulup, bu rayonning nopus we medeniyet qurulmisida xitaygha paydiliq ozgirish peyda qilishni meqset qilatti. iqtisadiy jehettin yang rayonning sodisini kontrol astida tutup, yerlik xelqning turmush sewiyesini towenletti.
biraq, yangning mustebit hakimiyiti turk musulman xelqining milliy engini basturalmidi. 19-esirning axirliridin bashlap osmanli imperiyesi, rusiye we hindistandiki islamiy we turkiy islahat heriketlirining tesiride yengi bir ziyaliylar sinipi meydangha keldi[5]. bolupmu qeshqer we xotenge oxshash jenubiy merkezler jedidchilik (yengiliqchiliq) idiyesi we zamaniwi turk milletchilikining bixlinish merkezlirige aylandi. bu ziyaliylar peqet xitayning zulumidin qutulushnila emes, belki maarip, medeniyet we dinda islahat elip berip, zamaniwi, musteqil bir sherqiy turkistan doliti qurushni arzu qilatti. bu eqliy oyghinish kelgusidiki musteqilliq heriketlirining ideologiyelik asasini shekillendurdi.
yang zengshinning 1928-yili suyiqest bilen olturulushidin keyin uning ornigha chiqqan jin shuren, ilgiriki emeldargha qarighanda teximu qabiliyetsiz we teximu ighwager bir rehber idi[1]. jinning eng halqiliq siyasiy xataliqi, sherqiy turkistandiki aptonomiyesini saqlap kelgen , birdinbir feodal qurulma bolghan qumul xanliqini bikar qilishqa urunushi bolup, bu 1931-yili keng kolemlik qumul dihqanlar qozghilingini kelturup chiqardi. bu qozghilang xitay hakimiyitige qarshi sherqiy turkistan miqyasida yeyilidighan chong kolemlik musulmanlar qarshiliq herikitining bashlinishi supitide tarixqa yezildi.
qozghilangning meghlubiyiti qumul qozghilangchilirini gensudiki kuchluk xitay musulmani (tungan) urush begi ma jungyingdin yardem sorashqa mejburlidi[1]. ma jungyingning sherqiy turkistangha yardemge kirishide, deslepte musteqilliq terepdari turk qozghilangchiliri bilen birliship heriket qilghandek korungen bolsimu, ma ning heqiqiy meqsiti sherqiy turkistanda ozining rayonluq hakimiyitini qurush idi. ma ning tungan qoshunliri rayonning jenubigha kengiyip, hem jin shurenning qoshunlirigha, hem yerlik turk musulman xelqige qarshi urush elip berip, milliy we diniy ziddiyetlerni teximu chongqurlashturdi.
jin shurenning qozghilangni basturalmasliqi we ma jungyingning kontrol qilghili bolmaydighan derijide kuchiyishi sherqiy turkistanda putunley qalaymiqan weziyet peyda qildi. bu qalaymiqanchiliq moskwa uchun rayongha ochuq-ashkara herbiy mudaxile qilish we sherqiy turkistanni ozining tesir dairisige elish pursitini yaratti [2]. tungan tehditining kuchiyishi we jin shuren hakimiyitining amalsiz qelishi sowet ittipaqining jin shurenni qollash qararini chiqirishigha we qizil armiye qisimlirining ma jungyingni sherqiy turkistandin chiqiriwetish uchun herbiy heriket bashlishigha seweb boldi.
3. birinchi sherqiy turkistan jumhuriyiti we sabit damollaning pajiesi (1933-1934)
1933-yili, qumul qozghilingi peyda qilghan qalaymiqanchiliq ichide, sherqiy turkistanning jenubida milliy heriket eng konkret siyasiy sheklige ige boldi. tungan we xitay kuchliri peyda qilghan kontrolsiz boshluqta, qeshqerde 1933-yili 12-noyabirda «sherqiy turkistan islam jumhuriyiti» quruldi[1, 6]. bu gewde peqet rayon xarakterlik bir qozghilangnila emes, belki zamaniwi bir milliy dolet qurush ghayisinimu namayan qilatti.
jumhuriyetning qurghuchisi we ideologiyelik rehbiri bash ministirliq wezipisini otigen sabit damolla idi[6]. sabit damolla zamaniwi maarip terbiyesi korgen, islahatchi we panturkist bir ziyaliy idi. uning misirdiki ezher uniwersitetida alghan telim-terbiyesi uninggha peqet islam ilminila emes, belki zamaniwi dolet qurulmisi we millet-dolet pelsepesinimu ogetken idi. uning yiraqni korerliki, musteqil sherqiy turkistanning ottura asiyadiki bashqa turk xelqlirige ilham menbesi bolidighan, sherietni asas qilghan, emma shuning bilen birge zamaniwi maarip, ilim-pen we texnikigha ochuq, demokratik (meslihetke asaslanghan) bir hakimiyet bilen tiklinip dewr surushini kozleytti.
sabit damolla we sepdashliri sherqiy turkistan islam jumhuriyitini qurushta asasiy qanun layihesini teyyarlighan, dolet bayriqi (kok asman ustige aq hilal ay we yultuz) we dolet sheirini qobul qilghan idi. buehwal , heriketning peqet bir herbiy qozghilang emes, belki chongqur siyasiy we medeniyet asaslirigha ige, xelqaraliq qanuniy orungha erishishni kozligen bir dolet qurush urunushi ikenlikini korsitetti. emma jumhuriyet peqet bir qanche ayla yashiyalidi. ichki guruhwazliq kureshliri, bayliq yetishmeslik we tungan kuchlirining hujumliri jumhuriyetni ajizlashturdi [5].
sherqiy turkistan islam jumhuriyitining yiqilishigha seweb bolghan eng muhim amil sowet ittipaqining biwasite we wasitilik mudaxilisi boldi. moskwa sabit damolla rehberlikidiki islamiy we turk milletchiliki huligha qurulghan jumhuriyetning ozining ottura asiya jumhuriyetlirige ideologiyelik «yuqush» elip kelishidin we chegra bixeterlikige tehdit elip kelishidin qattiq endishe qildi[2]. sherqiy turkistan islam jumhuriyitining mewjutluqi stalinning xitay bilen qurmaqchi bolghan siyasiy tengpungluqini buzuwetetti.
shu sewebtin, sowet ittipaqi xitay general-gubernatori jin shurenning ornigha chiqqan sheng shiseyni toluq herbiy, iqtisadiy we eshya yardimi bilen qollidi. 1934-yili qizil armiye qisimliri sheng shiseyning armiyesige qoshulup, sherqiy turkistandiki tungan we turk milletchi kuchlirige qarshi aktip urush qildi[1]. sabit damollaning jumhuriyiti sowet qollishidiki bu birleshme kuchke taqabil turalmay, 1934-yilining bashlirida qeshqerning ishghal qilinishi bilen yiqildi.
sherqiy turkistan islam jumhuriyiti yiqilghandin keyin, sabit damolla sheng shiseyning qoshunliri teripidin qolgha elindi. uning aqiwiti sherqiy turkistandiki milletchilik kurishining pajielik simwoligha aylandi. sowet diplomatik besiminingmu tesiride, sabit damollaning sheng shisey teripidin turmige tashlanghanliqi we urumchidiki turmide qiynap olturulgenliki omumyuzluk qobul qilinidu[6]. uning yoqitilishi sowetlarning musteqil sherqiy turkistan ghayisige qaratqan qattiq we rehimsiz pozitsiyesini roshen korsitip berdi.
sherqiy turkistan islam jumhuriyiti yiqitilghandin keyin, sheng shisey sowet ittipaqining toluq qollishi bilen sherqiy turkistanda on yil dawamlishidighan bir diktatura qurdi. bu dewr rayonning emeliyette bir sowet beqindisigha aylinip qalghan «qizil padishah» dewri dep ataldi[2]. sheng xitayning namdiki general-gubernatori bolsimu, rayonning barliq muhim iqtisadiy, herbiy we siyasiy qararliri moskwaning kontrolluqida idi. sowetlar rayonning xam eshya bayliqliri ustide monopolluq ornitip we soda alahide hoquqlirigha eriship, zor iqtisadiy eksplatatsiye yurguzdi.
sheng hakimiyiti stalinning «chong tazilash» herikitining bir inkasi supitide, onminglighan turk musulman ziyaliyliri, diniy zatliri we milletchi rehberlirini «panturkist» we «yaponiye jasusi» degen eyibleshler bilen qolgha elip olumge hokum qildi. sowet NKVD (mexpiy saqchi) xadimliri sherqiy turkistandiki siyasiy tazilashlarda aktip rol oynidi. 1937-yili rayonning jenubida partlighan yene bir turk musulman qozghilingimu qizil armiye qisimlirining biwasite qatnishishi bilen qanliq basturuldi [1].
bu dewr sherqiy turkistan xelqi uchun sabit damolla qaldurup ketken milliy oyghinish mirasining eng eghir besimgha uchrighan yilliri boldi. shengning 1943-yili sowetlargha arqisini qilip, gomindang bilen ittipaqlishish urunushi sowet ittipaqining rayondiki tesirini tuyuqsiz yoqitishigha seweb boldi. shengning bu istrategiyelik ozgirishi gomindang merkiziy hokumitining sherqiy turkistangha qaytidin herbiy we memuriy xadimlarni ewetish tirishchanliqini qozghighan bolsimu, emma shuning bilen birge moskwaning bu rayongha qaytip kelish uchun yengi bir pilan tuzush zoruriyitinimu tughdurdi: bu pilan ikkinchi sherqiy turkistan jumhuriyitining qurulushi idi.
4. ikkinchi sherqiy turkistan jumhuriyiti we elixan torening qachurulushi (1944-1949)
sheng shiseyning xitaygha elip ketilishi bilen bille, gomindang hokumiti 1943-1944-yilliri sherqiy turkistandiki kontrolluqini qaytidin kucheytishke urundi. bu tirishchanliqlar xitaylarning rayongha yengidin eqip kirishi, baj besimining eshishi we sherqiy turkistan xelqining aptonomiye teleplirining ret qilinishi sheklide namayan boldi[3]. bu ehwal sherqiy turkistanning shimalidiki ili, altay we tarbaghatay wilayetliride zor naraziliq peyda qildi.
bu uch wilayet qozghilingi 1944-yilining axirlirida partlighan bolup, ilgiriki qozghilanglardin perqliq halda, sowet ittipaqining aldin pilanlanghan, teshkillik we mexpiy herbiy qollishi bilen bashlandi[4]. moskwa bu qozghilangni gomindanggha besim ishlitish we rayondiki tesirini qaytidin tiklesh uchun qollidi. qozghilangning asasini teshkil qilghan sherqiy turkistan milliy armiyesi sowet ofitserliri teripidin terbiyelengen we qomandanliq qilinghan bolup, bu ehwal heriketning xelqaraliq xarakterini bashtila bekitilgenlikining ipadisi idi.
1944-yili 12-noyabirda ghuljida qurulghan ikkinchi sherqiy turkistan jumhuriyitining tunji pirezidenti (reisi) ozbekistanliq, hormetke sazawer alim we ziyaliy elixan tore boldi[7]. elixan tore hem islamiy kimlikke, hem turk milletchilikige wekillik qilidighan kuchluk meniwi nopuzgha ige idi. uning rehberliki sherqiy turkistan jumhuriyitige peqet herbiyla emes, belki yerlik xelqning keng dairilik qatnishishini kapaletlenduridighan qanuniy asas yaritip berdi. elixan tore, xuddi sabit damolladek, sherqiy turkistan jumhuriyitining xitaydin putunley musteqil, igilik hoquqluq bir dolet bolushini teshebbus qilidighan musteqilliqchi guruhqa bashchiliq qildi.
sherqiy turkistan jumhuriyitining rehberlik qatlimi bashlanghuchtila ikki asasliq guruhqa bolungen idi: birinchisi, elixan tore wekillikidiki toluq musteqilliqni we islamiy-turk kimlikini aldinqi orungha qoyidighan eneniwi- ongchil- milletchi qanat; ikkinchisi, sowet ittipaqi bilen teximu yeqin hemkarlishishni teshebbus qilidighan, zamaniwi solchil-milletchi yuzlinishtiki exmetjan qasimi rehberlikidiki qanat[3]. moskwa sherqiy turkistan jumhuriyitining kelgusi yonilishini oz menpeetige uyghun shekilde yeteklesh uchun qasimi guruhini aktipliq bilen qollidi.
sherqiy turkistan jumhuriyiti qurulup uzun otmey, sowet ittipaqining heqiqiy meqsiti ashkarilandi. sherqiy turkistan jumhuriyiti xitaygha diplomatik besim ishlitish uchun bir kozir supitide qollinildi. 1945-yilidiki xitay-sowet dostluq we ittipaqliq shertnamisi sohbetliri jeryanida, sherqiy turkistan mesilisi stalin teripidin gomindangdin manjuriyediki portlar we tomur yollar ustidiki alahide hoquqlarni we tashqi mongghuliyening musteqilliqini etirap qilish qararini qolgha kelturush uchun bir «sodilishish koziri» supitide qollinildi[4]. sowetlar qollashtin kozligen istrategiyelik menpeetlirini muweppeqiyetlik qolgha kelturuwalghandin keyin, sherqiy turkistan jumhuriyitige bolghan qollishini tedrijiy qayturuwelishqa bashlidi we jumhuriyetni gomindang bilen kelishim sohbiti otkuzushke mejburlidi.
sowet ittipaqining sherqiy turkistan jumhuriyitini gomindang bilen birleshme hokumet qurushqa mejburlishi sherqiy turkistan jumhuriyiti rehberlikide chong bir kirizis peyda qildi. elixan tore sherqiy turkistanning toluq musteqilliq ghayisidin gomindanggha yol qoyushni ret qildi we moskwaning xitay bilen kelishish besimigha qarshi chiqti. elixan torening qetiy musteqilliqchi meydani sowetlar uchun eghir bir tosalghugha aylandi.
1946-yili, birleshme hokumet qurulushtin sel burun, elixan tore sowet NKVD xadimliri teripidin sherqiy turkistan jumhuriyitining paytexti ghuljidin mexpiy qachurulup, sowet ittipaqigha elip ketildi[7]. uning tuyuqsiz ghayib bolushi sherqiy turkistan jumhuriyitining musteqilliqchi ongchil qanitini siyasiy jehettin putunley palech haletke chushurup, jumhuriyetning qasimi rehberlikidiki sowet kontrolluqidiki guruhning kontroligha otup ketishige seweb boldi. elixan tore hayatining qalghan qismini sowet ittipaqida nezerbend astida otkuzdi we sherqiy turkistanning musteqilliq ghayisining xelqaraliq kuch oyunida qandaq qurban qilinghanliqining janliq bir pajiesige aylandi.
elixan tore qachurulghandin keyin, sherqiy turkistan jumhuriyiti1946-yili gomindang bilen tinchliq kelishimi imzalidi we general jang jijong general-gubernator bolghan bir birleshme hokumet quruldi[1, 3]. emma bu birleshme hokumet gomindangning aptonomiye islahatlirini toxtimay astilitishi we sherqiy turkistan jumhuriyitining uch wilayet (ili, altay, tarbaghatay)tiki herbiy kontrolluqini saqlap qelishta ching turushi sewebidin kelishelmey 1947 -yili yimirildi. gomindangning xitay ichki urushida kommunistlargha qarshi ajiz ehwalda qelishi ularning sherqiy turkistan ustidiki besimini ashurushigha qolayliq bermidi.
1949-yili xitay kommunistik partiyesining ichki urushta ghelibe qilishi bilen sherqiy turkistanning teqdiri qaytidin belgilendi. sowet ittipaqi istrategiyelik nuqtisini gomindangdin xitay kommunistik partiyesige yotkep [4], sherqiy turkistan jumhuriyiti rehberlirini yengi kommunist xitay hakimiyiti bilen sohbetlishishke mejburlidi. sherqiy turkistan jumhuriyitining aldinqi qatardiki rehberliri (exmetjan qasimi, abdukerim abbasof, ishaqbek munonof , delilqan sugurbayof qatarliqlar) moskwa arqiliq beyjinggha yengi kommunistik xitay hakimiyitining dolet qurush murasimigha teklip qilindi, emma 1949-yili 25-awghustta ular olturghan ayropilan sirliq halda chushup ketti[2]. bu ayropilan weqesi sherqiy turkistanning siyasiy rehberlikini putunley yoqitip, xitay kommunistik partiyesi armiyesining rayongha urushsiz kirishige yol achti. sherqiy turkistan 1949-yili xitay xelq jumhuriyitining kontrolluqigha otti.
5. chong doletlerning siyasetliri we ikki jumhuriyetning axirlishishi: selishturma tehlil
sherqiy turkistan islam jumhuriyiti we sherqiy turkistan jumhuriyiti sherqiy turkistan xelqining milliy musteqilliq arzusining ikki oxshimighan tarixiy we ideologiyelik ipadisidur. sabit damollaning sherqiy turkistan islam jumhuriyiti sherqiy turkistanni xitayning assimilyatsiyechil besimidin qutulduridighan, islamiy kimlik we turk milletchilikini asas qilghan bir milliy dolet qurushni nishan qilghan idi[6]. emma bu yiraqni korerlik sowetlarning endishisi sewebidin sheng shisey we qizil armiye arqiliq yanjildi.
elixan torening sherqiy turkistan jumhuriyiti bolsa sowet qollishi bilen qurulghan bolsimu, rehberlikide yenila toluq musteqilliqchi bir qanatni oz ichige alghan idi[7]. emma sherqiy turkistan jumhuriyitining teqdiri sowetlarning peqet xitaydin menpeetlerni qolgha kelturush uchun ishletken bir «sodilishish koziri»[4] bolushtin halqip ketelmidi. elixan torening qachurulushi we sherqiy turkistan jumhuriyiti rehberlirining 1949-yilidiki ayropilan weqesi moskwaning sherqiy turkistandiki milliy heriketning ozige emes, peqet heriketning sowitning xitaygha qarshi taqabil kuchige munasiwetlik qisimighila ehmiyet beridighanliqini ochuq-ashkara korsitip berdi.
xitay we sowet ittipaqining sherqiy turkistan siyasetlirining ortaq nuqtisi rayonning toluq musteqilliqigha hergiz yol qoymasliq boldi.sherqiy turkistan musteqilliqi xitay uchun musteqilliq zemin putunlikige, sowetlar uchun bolsa ideologiyelik bixeterlikke we ottura asiyadiki hokumranliqigha bolghan tehdit degenlik idi[2]. shu sewebtin, sherqiy turkistanliq rehberlerning yiraqni korerliki qanchilik dahiyane we xelqning qollishi qanchilik kuchluk bolushidin qetiynezer, ikki chong geopolitikiliq kuchning kesishish nuqtisida musteqilliq arzusi her qetimda pajielik axirlishishqa mehkum qilindi.
xulase: musteqilliq ghayisining mirasi
1912-1949-yilliri arisida sherqiy turkistanliqlarning musteqilliq kureshliri «chong doletler arisida» mewjut bolup turush kurishining eng diramatik misallirining biridur. sabit damolla rehberlikidiki birinchi sherqiy turkistan islam jumhuriyiti milliy musteqilliq ghayisining bashlamchisi bolghan, emma sowet mudaxilisi we xitayning hemkarliqi bilen qisqa waqit ichide yiqilghan. on yildin keyin, elixan tore rehberlikidiki ikkinchi sherqiy turkistan jumhuriyiti teximu kuchluk herbiy asasta qurulghan bolsimu, sowetlarning diplomatik maniwerlirigha qurban boldi; rehbiri qachuruldi we sherqiy turkistan jumhuriyitining kontrolluq hoquqi axirida kommunist xitay hakimiyitige tapshurup berildi.
bu ikki jumhuriyetning qurulushi we yiqilishi sherqiy turkistan xelqining milliy kimlik we oz teqdirini ozi belgilesh arzusining janliq ispatliridur. sabit damollaning islahatchi milletchiliki we elixan torening meniwi nopuzi milliy kureshke ideologiyelik chongqurluq we xelq qollishini elip kelgen. emma, rayonning geopolitikiliq orni rehberlerning iqtidaridin we xelqning pidakarliqidin kop eghir basti. sherqiy turkistan musteqilliqi xelqaraliq kuch tengpungluqining menpeet toqunushliri uchun qurban qilindi, 1949-yilidin bashlap xitayning mengguluk hokumranliqi astigha kirdi. biraq, sabit damolla we elixan torening mirasi sherqiy turkistan xelqining keyinki ewladlirining milliy musteqilliq engi we qarshiliq rohining asasini saldi.
menbeler
- Forbes, Andrew D. W. (1986). Warlords and Muslims in Chinese Central Asia: A Political History of Republican Sinkiang 1911-1949. Cambridge: Cambridge University Press.
- Hasanli, Jamil. (2021). Soviet Policy in Xinjiang: Stalin and the National Movement in Eastern Turkistan. Lanham: Lexington Books.
- Benson, Linda. (1990). The Ili Rebellion: The Moslem Challenge to Chinese Authority in Xinjiang, 1944-1949. New York: M. E. Sharpe Inc.
- Ekrem, Erkin. (2008). 中蘇關係中的「東突」問題 (1944-1945) (The ›East Turkestan‹ Question in Sino-Soviet Relations (1944-1945)). 兩岸發展史研究 (Research on Cross-Strait Development History), (6), 147-252.
- Wang Ke (王柯). (2012). 東突厥斯坦獨立運動：1930年代至1940年代 (East Turkestan Independence Movement: 1930s to 1940s). Hong Kong: The Chinese University Press.
- Tursun, Nabijan. (2022). Uyghur Omumiy Tarixi (Genel Uygur Tarihi), Cilt 5: Şerqi Türkistan İslam Cumhuriyeti ve Uygur Millî Uyanış Hareketleri (1. Kısım). Washington, D.C.: Uyghur American Publishing House.
- Tursun, Nabijan. (2023). Uyghur Omumiy Tarixi (Genel Uygur Tarihi), Cilt 6: Şerqi Türkistan İslam Cumhuriyeti: Tantanası ve Trajedyası (2. Kısım). Washington, D.C.: Uyghur American Publishing House.
