xitay tashqi ishlar ministirining turkiye ziyaritige qarshi namayishta, turkiyediki uyghur jamaitidin bir neper uyghur istanbuldiki beyazid mesjitide sherqiy turkistan bayraqlirini tutup turmaqta, 25-mart, 2025. ©2021 bulent qelich, Getty Image arqiliq AFP.
xitaydin kelgen turki musulmanlarning xelqaraliq qoghdilish heqqi kapaletke ige bolsun
kishilik hoquq kozitish teshkilati, 2025-yili 12-noyabir
turkiye dairiliri xitay hokumitidin qechip amanliq izdewatqan uyghurlarning turkiyediki qanuniy turushluq imkaniyetlirini teximu azlitiwatidu.
yeqinqi waqitqiche zulumdin qachqan uyghurlar turkiyede ozlirini bixeter hes qiliwatqan idi. lekin xitay–turkiye munasiwitining yeqinlishishi we erdoghan hokumitining panahlanghuchilargha qarita basturushi kucheygech, kop sanliq uyghurlarning ensizliki ashti.
turkiye hokumiti, uyghurlarni uchinji doletlerge qayturushni toxtitishi we uyghurlarni panahlanghuchi dep etirap qilishi kerek. bashqa hokumetler uyghurlarni turkiyege otkuzup bermesliki we turkiyediki uyghur panahlanghuchilarni bixeter uchinji doletlerge qayta yerleshturushni jiddi oylishishi kerek.
(istanbul) kishilik hoquqni kozitish teshkilati bugun elan qilghan doklatida, turkiye dairilirining xitay hokumitidin qechip amanliq izdewatqan uyghurlarning qanuniy iqametke erishish yollirini teximu qiyinlashturghanliqini bayan qildi.
«emdi qoghdalmaydu: turkiyediki uyghurlar» mawzuluq 51 sehipilik doklatta, turkiye hokumet dairiliri uyghurlargha saqchi we kochmenler sistemisida xalighanche «cheklesh kodliri» qoyghanliqi qeyt qilinghan. bu kodlar arqiliq ular «jemiyet bixeterlikige tehdit» dep supetlengen. shundaqla, uyghurlarning ilgiriki xelqaraliq qoghdash salahiyitige erishish imkaniyitining we turkiye kochmenler sistemisidiki imtiyazliq muamilisining bikar qiliniwatqanliqini otturigha qoyghan. doklatta yene turkiye hokumitining bezi uyghurlarni insanliq qelipidin chiqqan we kemsitkuchi sharaitta qamaqqa alghanliqi qeyt qilinghan. ularning beziliri «oz ixtiyari bilen qaytish» jedwilige imza qoyushqa mejburlighan. bu ehwal xitay bilen jinayetchilerni qayturush kelishimi bolghan uchinji doletlerge chiqiriwetilish xewpige yol achqan.
kishilik hoquqni kozitish teshkilati asiya bolumi mudiri eleiyn piersun mundaq dedi: «yeqinqi mezgilgiche zulumdin qachqan uyghurlar turkiyede ozlirini bixeter hes qilatti. lekin xitay-turkiye munasiwitining yeqinlishishi we erdoghan hokumitining panahlanghuchi we kochmenlerge qaratqan basturushining eshishi bilen, kop sanliq uyghur teximu kop ensizlik ichide qeliwatidu.» piersun yene, «bezi uyghurlar, tutulup qayturulush merkezlirige yollinishtin qorqqanliqi uchun, oyliridin chiqishqimu petinalmaywatqanliqini eytti; yene beziliri bolsa bixeterlikke erishish meqsitide xeterlik yollar arqiliq bashqa doletlerge ketishke uruniwatqanliqini bildurdi,» dedi.
kishilik hoquqni kozitish teshkilati, 13 neper uyghur, 6 neper adwukat, we bu heqte melumatqa ige bir turkiye dolet emeldari bilen korushti. buningdin sirt, turkiye hokumitining siyasetlirini, chegradin qoghlash qararlirini, erzname, we bashqa resmiy hojjetlerni tehlil qildi. teshkilat yene 2018-yili dekabirdin 2025-yili oktebirgiche bolghan mezgilde qayturush merkezliride tutulghan 33 uyghur bilen munasiwetlik ammigha ochuq xewer menbelirini kozdin kechurdi.
iqamet ruxsiti turkiye dairiliri teripidin xalighanche bikar qilinghan bir uyghur: «hechqandaq resmiy hojjitim bolmighachqa kundilik ehtiyajliq nersiler uchun dukangha chiqishqimu juret qilalmaymen. chunki tekrar qayturulush merkizide solinishni xalimaymen,» dedi.
turkiyediki bashqa panahlanghuchilar we kochmenler qatarida, panahlanghuchilar we kochmenlerge qaritilghan basturush siyasitining tesirige uchrighan uyghurlarghimu «cheklesh kodi» (kopinche ehwalda g 87) qoyuluwatidu. bu kod, xelqaraliq qoghdilish iltimasining ret qilinishigha, iqamet ruxsiti we giraJdanliq iltimasining qobul qilinmasliqigha sewep bolidu. yeni, kopinche ehwallarda selbiy we insan hayatini weyran qilidighan aqiwetlerge sewebchi bolidu. wehalenki bu xil uyghurlar «tertipsiz kochmen» kategoriyisige chushup qalidu we bezilirining chegradin chiqirilishi uchun qarar testiqlinidu. herqandaq bir sewep bilen saqchi yaki kochmenler idarisidiki xizmetchige yoluqqinida, qayturulush merkizige yollinidu.
korushulgen uyghurlar we adwukatliri, uyghurlarning qayturulush merkezliride yaman muamilige duchar bolghanliqini bildurdi. ularning kopinchisi «oz ixtiyari bilen qaytish» jedwilige imza qoyushqa mejburlanghan. bu jedweller, xitaygha yaki uchunji doletlerge qayturulushning yolini achqan. korushulgen uyghurlardin az degende uchining bu jedwelni imzalighanliqi we bularning ichidiki bireylenning xitay bilen jinayetchilarni qayturush kelishimi bolghan birleshken erep emirliklirige chiqiriwetilgenliki bayqaldi.
kishilik hoquqni kozitish teshkilati, doklatning yekunlirige qarita pikir bayan qilishi we turkiyediki uyghurlar heqqide melumat berishi uchun, turkiye hokumitining kochmenler idarisige 2025-yili 23- sentebir we 27 - oktebirde xet yollidi, lekin jawap alalmidi.
cheklesh kodlirining berilishi, 6458 nomurluq chetellikler we xelqaraliq qoghdash qanunining ijra qilinishigha baghliq. lekin bu kodlarning qandaq we neme uchun berilgenliki eniqsiz. ijraiyede bu kodlarning qollinilishi edliyediki asas qilinghan muddia we cheklimiliridin halqip ketkenlikini koruwalghili bolidu. kopinche waqitlarda bu xil kod, sewepsiz, delilsiz yaki qaysi ish heriketning qanunsiz dep qaralghanliqi eniqsiz turupmu qoyilidu.
turkiye qanuni boyiche, kishiler chigradin chiqirish qararigha etiraz qilalaydu. kishilik hoquqni kozitish teshkilati 2024 we 2025-yili chiqirilghan besh sot qararini tehlil qildi.bu qararlarning hemmiside sot tarmaqliri, ammiwiy tuzum we bixeterlikige tehdit elip kelingen peillarni neqil qilmay turup, uyghurlarni chigradin chiqirish qararlirini mueyyenleshturgen. teximu ensireshke tegishliki bolsa, dawager uyghurlarning xitaygha qayturulghan teqdirde yaman muamile korush we qiyin qistaqqa elinish xewpi heqqide pakit korsitilmigenliki uchun, qayturmasliq (non-refoulment) qaidisining tedbiqlanmaydighanliqigha hokum qilinishidur. kop qetim bu xildiki etirazlarni edliyege sunghan bir adwukat: «sotchilar cheklesh kodi korginide, peqetla ehtiyatchan bolush uchun, chegradin chiqirish qararigha qarshi chiqqan erzlerni ret qilidu,» dedi.
turkiye hokumitining xelqaraliq qanunning qayturmasliq qaidisige hormet qilish mejburiyiti bar. bu qaide, doletlerning herqandaq bir kishini zulum, qiyin qistaq we bashqa yaman muamilige uchrash xewpi bolghinida, yashash heqqi tehditke uchraydighan yaki eghir kishilik hoquq depsendichilikige duch kelish ehtimalliqi bolghan bir yerge qayturulishini qetiy chekleydu.
qoshnilardin kelgen addiy shikayet tupeyli yaki bir jinaiy ishlar delosida ismining chiqip qelishi, deloda aqlanghan teqdirdimu kishige cheklesh kodining qoyulushigha sewepchi bolishi mumkin. shundaqla turkiye dairiliri bashqa doletlerdin kelgen axbarat tupeylimu cheklesh kodi qoyup qoyishi mumkin. shinjangda uyghurlarning tenchperwer ish heriketliri we kimliklirining ipadilinishini terorizim bilen bir tutidighan xitay hakimiyiti, bir qisim uyghurlarning isimini turkiye dolitige melum qilghanliqi we bu tupeyli cheklesh kodi qoyulup qalghan ehwallarmu yuz bergenliki bayqalghan.
xitay hokumiti, 2017-yilidin buyan uyghurlargha qarita eghir kishilik hoquq depsendichilikini elip beriwatidu. kishilik hoquqni kozitish teshkilati we musteqil qanunshunaslar teripidin bu depsendichiliklerning insaniyetke qarshi jinayet ikenliki delillengenidi. uyghurlar bolupmu turkiyege oxshash xitay doliti «sezgur» dep qarighan doletlerdin qayturulghinida, erkinlikidin mehrum qelishi, soraqqa tartilishi, qiyin qistaqqa elinishi we insanliq qelipidin chiqqan muamilige uchrishi mumkin.
kishilik hoquqni kozitish teshkilati asiya bolumi mudiri eleiyn piersun, «turkiye hokumiti qayturmasliq qaidisige hormet qilishi we uyghurlarni xitaygha qayturulush xewpi bolghan uchunji doletlerge yollashni derhal toxtitishi kerek. ularni tunji qarashta panahlanghuchi (refugee prima facie) dep tonushi kerek,» dedi. piersun yene, «bashqa hokumetlermu, uyghurlarni turkiyege otkuzup berishni toxtitishi kerek; chunki turkiye hazirqi sharaitta uyghurlar uchun bixeter uchinchi dolet emes. buningdin sirt, turkiyediki panahlanghuchilarni bashqa bixeter doletlerge qaytidin yerleshturushni oylishishi kerek,» dedi.
tallanghan uzundiler:
«men xuddi jinayetchidek muamile qilindim. bir yil qayturulush merkizide yattim. iqamet ruxsitimni birqanche qetim yingilashqa tirishtim lekin meghlup boldum. kochmenler idarisi axirqi qetimliq iltimasimni ret qilghandin keyin, dolettin 10 kun ichide chiqip ketishim kereklikini yetkuzdi. bu seweplik, (turkiyedin) ayrilishqa qarar qildim. xitay pasportumning waqti bar idi. yawrupaning bixeterlikige erishishim uchun otkunche bol bolidu dep qarighan bir doletke ayropilan beliti aldim. turkiye dairiliri meni ayrodiromda tutiwaldi we ikki yilliq kirishtin cheklesh buyruqi berdi.» - turkiye dairiliri teripidin cheklesh kodi seweplik xalighanche ijraiye nazaritige elinghan we keyin turkiyedin ayrilghan bir uyghur, iyun 2025.
«sharait bek nachar idi. bir qetimida nazaretxana toqquz kun boyiche tuzuk tamaq bermidi. yene bir qayturulush merkizide bir hepte simunt yerde yattim we ikki kishi bilen bille bir ediyalni yepindim. kichik bir kamarda 20 kishi bar idi. taziliq deydighan nerse yoq deyerlik. pitlinip qalghan insanlarni kordum.» - perqliq qayturulush orunlirida nechche ay yatqan bir uyghur, may 2025.
«bezi waqitlarda, «shubhilik» dep qaralghan biri bilen telfun korushken kishilerge cheghida kod qoyulup qalidu. meslen, «terorizm» gumani bilen tutulghan bir uyghur bar idi. delil yeterlik bolmighanliqi uchun shertsiz qoyup berildi. lekin delo jeryanida tekshurush arqiliq bu kishi bilen telfun korushkenliki eniqlanghan hemmeylenge g 87 kodi qoyuldi. mezkur kishi qoyup berildi lekin bu jeryanda g87 kodi qoyulup qalghanlar arisida hazirghiche kochmenlik salahiyitide mesile koruliwatqanlar bar.» - uyghurlar bilen munasiwetlik erzlerde ishligen bir adwukat, iyul 2025.
«hokumetning, uyghurlarning muddetsiz iqamet ruxsitini bikar qilip ornigha insaniy iqamet ruxsiti bergen ehwallar kop. bu qararlar xalighanche berilidu. bezi dawagerlerning insaniy iqamitimu bikar qilindi yaki yengilanmidi. bu xildiki insanlarning beziliri tutup turush merkezliride bir yilghiche yatidu. keyin, hechqandaq qanuniy salahiyiti bolmighan asasta qoyup berilidu. bir qanche kundin keyin saqchi tosighinida qaytidin tutulup, nazaretke elinishi mumkin. kuchke ige materiyali bolmighanlar uchun bu heqiqeten qorqunuchluq we xeterlik bir dewriylikke aylinip qaldi. turkiye uyghurlar uchun yashighili bolmaydighan bir jaygha aylinip qeliwatidu.» - uyghurlar bilen munasiwetlik erzlerde ishligen bir adwukat, iyun 2025.
