barliq suretler bu yil amsterdamda otkuzulgen sherqiy turkistan jumhuriyet kunini xatirilesh paaliyitige ait.
amsterdamdiki «yalghuz uyghur» namayishchisining 16-noyabirning ehmiyiti we guzelliki toghrisidiki bayani.
yazghuchi: abdurehim gheni uyghur | 2025-yili 14-noyabir
ozining milliy bayramlirini xatirilimeydighan bir millet — tarixiy izliri yoqap ketken millettur. xatirileshke erziydighan milliy bayramliri we milliy qehrimanliri turup xatirilimigen bir dolet — jahildur. bundaq bir millet tarix sehnisidin supurulup, istin koturulup ketidu.
2018-yili 23-iyundin bashlap, xitay hokumitining ishghaliyiti astidiki wetinimiz sherqiy turkistanda elip beriwatqan irqiy qirghinchiliqini dunyagha anglitishni meqset qilghan, amsterdamning dam meydanidiki yalghuz kishilik namayishimning eng kozge korungen we kishini jelp qilghan nuqtisi, shundaqla dunyaning herqaysi jayliridin kelgen sayahetchilerni eng heyran qaldurghan terep — xitay hokumitining uyghurlargha qarshi elip beriwatqan irqiy qirghinchiliqi emes idi. belki uyghurlarning wetinining xitay doliti teripidin mustemlike zeminigha aylandurulup, igilik hoquqigha ige musteqil doletlik ornidin mehrum qilinip, aptonom rayon we az sanliq millet derijisige chushurup qoyulghanliqi idi.
hetta dunyaning eng chet yaqiliridin kelgen sayahetchilermu xitayning tibetni mustemlike qiliwalghanliqini yaxshi biletti. lekin, nurghun kishiler uning qoshnisi we teqdirdash qerindishi bolghan sherqiy turkistanning namini anglapmu baqmighanidi, bu zeminning igisi bolghan «uyghur» xelqining namini demeyla qoyayli.
shunglashqa, men tinchliqperwer namayishim jeryanida, eng awwal ulargha zemin xeritisini korsettim. uyghurlarning ejdadliridin miras qalghan wetini sherqiy turkistanning xitay tajawuzchiliri teripidin besiwelinip, mustemlikichilik nami bilen «shinjang» dep ozgertilgenlikini chushendurginimde, ular hang-tang qelishti.
uningdin keyin, ulargha «uyghur tarixi» namliq pilakatimdiki hun imperiyesidin tartip axirqi ikki sherqiy turkistan jumhuriyitigiche bolghan uyghurlarning qisqiche tarixini korsetkinimde, ularning eghizi ochuq qelatti. beziliri uyghur tarixini bilidighanliqini, bu milletning qedimki dewrlerdin tartip jenggiwar emma medeniyetlik xelq bolghanliqini eytqanda, yurikim hayajan bilen soqatti. amsterdamdiki namayishlarda bundaq minutlar daim yuz berip turatti.
bir kuni, germaniyelik bir sayahetchi, uyghur tarixi we uyghur irqiy qirghinchiliqi bilen qatar qoyulghan pilakatlirimdiki barliq suretlerni estayidilliq bilen korup chiqqandin keyin, yenimgha kelip mundaq dedi: «yash yigit, men seni yiraqtin beshingdiki doppini korupla uyghur ikenlikingni tonuwaldim. on besh yil ilgiri, men silerning wetininglargha sayahetke berip, urumchi, turpan, ghulja, qeshqer we aqsu qatarliq sheherlerni ziyaret qilip, uyghur medeniyiti bilen xelila tonushup qalghanidim. uyghurlar chet ellik sayahetchilerge zor hormet we qizghin mehmandostluq bilen muamile qilidu, hetta daim ularni oylirige mehmangha teklip qilidu. men dunyaning hechqandaq yeride uyghurlarche mehmandost bir milletni korup baqmidim. qedimki qeshqerning ochuq hawadiki tebiiy muzika muhitidin alghan tesiratimni soz bilen ipadilep berelmeymen».
u sozini dawamlashturup mundaq dedi: «yipek yoli medeniyitini yaratqan, dunyagha medeniyet tarqatqan we qedimiy tarixqa ige bu milletning, hazir xitayning ‹bir belbagh, bir yol› siyasitining qurbanigha aylinip, xitay hokumitining qolida irqiy qirghinchiliqqa uchrawatqanliqini pilakatliringizdin tepsiliy korginimde, uyghurlarning qisqiche tarixi koz aldimda qaytidin janliq namayan boldi». shu deqiqide, kozumdin biixtiyar yashlar quyuldi.
u sozini yene dawamlashturdi: «men hazirqi hessiyatingizni chushinimen. hergiz umidsizlenmeng; bir milletning jasaret bilen yaritilghan tarixi eslinidu, qan we yash bilen tolghan tarixi kelgusi ewladlargha sawaq bolidu. men uyghur tarixini ularning shanliq ish-izliri arqiliq esleymen we silerning achchiq teqdiringlargha chongqur hesdashliq qilimen».
u bizning tariximiz bilen yeterlik derijide tonush idi. u mongghuliye yaylaqlirini merkez qilghan orxun uyghur xanliqining ottura we shimaliy asiyadiki keng zeminlargha hokumranliq qilip, arqisida shanliq medeniyet izlirini qaldurghanliqini eslep otti. mongghuliye we uning etrapidin tepilghan menggu tashlar buning delilidur.
tang sulalisi gumran bolush girdabigha berip qelip, hetta paytextidin ayrilip qalghanda, qutulush uchun uyghur orxun dolitidin yardem sorighanidi. uyghur qaghani, bayanchur qaghan, pursettin paydilinip tang zeminini ishghal qiliwelishning ornigha, 5000 kishilik tallanma qoshun ewetip yardem bergen. qisqa waqit ichide, uyghur qoshunliri isyanchilarni hel qilghuch derijide meghlup qilip, tang dolitini weyran bolushtin qutuldurup qalghan.
«u waqitta, uyghurlar tang sulalisini boysundurup, xitaylarni mustemlike qilalaytti, lekin undaq qilmidi. bu uyghurlarning neqeder insanperwer ikenlikini korsitip beridu» dedi germaniyelik sayahetchi.
1949-yili, xitay kommunist hakimiyiti qurulup, sherqiy turkistangha kirgende, «biz uyghurlargha sotsiyalistik dolet qurushqa yardem berimiz we besh yildin keyin chiqip ketimiz» dep dunyani aldighan, emma uningdin keyin bizni uzun muddet mustemlike qilip, hazir irqiy qirghinchiliq yurguzuwatidu.
«xitayning bu rezilliki choqum dunya miqyasida kuchluk qarshiliqqa uchrishi kerek!» dep qoshumche qildi germaniyelik. «siz teshwiqatingizda uyghur tarixi we kimlikini dawamlishiwatqan irqiy qirghinchiliq bilen unumluk baghlap, sayahetchilerge halqiliq uchurlarni beripsiz. men sizning dewayingizni qollaymen we silerning tezraq mustemlikichiliktin qutulup, musteqil dolitinglarni qurushunglargha tilekdashmen».
«sowet ittipaqining hakimiyiti yimirilgenge oxshash, xitay kommunist hakimiyitining yimirilidighan kunlirimu yiraq emes. silerning musteqilliq pursitinglar choqum kelidu — umidwar bolunglar!» u andin aq latagha: «sherqiy turkistangha musteqilliq! xitay ishghaliyitidiki sherqiy turkistandiki jaza lagerliri taqalsun!» dep yezip, men bilen xatire suretke chushkendin keyin xoshlashti.
yalghuz kishilik namayishlirim jeryanida, men dunyaning herqaysi jayliridin kelgen, uyghur dewasining heqqaniy bir dewa ikenlikini chushengen nurghuн sayahetchiler bilen mushundaq sohbetlerde boldum. ular manga degen sozler mundaq idi: «siler duch keliwatqan zulum peqet xitayning kishilik hoquq xatirisining nacharliqidinla emes, belki silerning dolitinglarning xitay mustemlikisige chushup qalghanliqidin iken. xitay bashqa herqandaq mustemlikichidin kop rezil, achkoz we qebih iken. ularning meqsiti silerning qayta bash koturelmeslikinglarge kapaletlik qilish we axirida silerni yoqitiwetish. siler erkin bir dolette yashawatqan ikensiler, bu yerdimu erkin bolunglar — kuchluk bolunglar, musteqilliq arzusini etiqadqa aylandurunglar we perzentliringlargha milliy rohni yetildurushni untup qalmanglar». nurghun kishiler manga mushundaq sozlerni qildi.
milliy rohimizni qandaq oyghitimiz? doletchilik idiyemizni qandaq tikleymiz? men bu heqte chongqur oylandim. biz — islamgha etiqad qilidighan musulman uyghurlar — ummetning bir qismimiz, emma bugunki kunde musulmanlar arisida ummet engi yoqaldi. xitaylar buni yaxshi bilidu, shunglashqa ular musulman dunyasining koz aldida bizge nomussizlarche hujum qilalawatidu.
xitay millitige minglighan yillardin beri singip ketken «tili bashqining dili bashqa» ideologiyesi sewebidin, xitay hemishe bashqa milletlerni dushmen korup kelgen. bugun, u bu aliyjanab xelqni yoqitiwatidu.
emdi, bizning mewjutluqimizning qimmiti we asasi neme? milliy ang we milliy dolet. allah bizni uyghur qilip yaratti we sherqiy turkistanni bizge zemin qilip berdi. her bir milletning ozgichiliki allahning bir ayitidur, uni qoghdash imanning teqezzasidur.
uyghurlarning zemini we bu zemin ustidiki igidarliq hoquqi uyghurlargha mensup — bu ang bizning yetekchi idiyemizdur. biz musteqilliqni rohimizda, tepekkurimizda, kallimizda we herikitimizde emelge ashurushimiz kerek.
buni emelge ashurush uchun, qolimizdin kelidighan her qandaq ishni qilishimiz lazim. eng muhimi, biz bu uchurlarni dunyagha keng tarqitishimiz kerek; buni emelge ashurushning nurghun usulliri we yolliri bar. bularning ichidiki eng muhimi her yili sherqiy turkistan jumhuriyiti kunini xatirileshtur.
sherqiy turkistan xelqi 1933-yili 12-noyabirda qeshqerde, 1944-yili 12-noyabirda ghuljida arqa-arqidin ikki qetim sherqiy turkistan jumhuriyitini qurdi. minglighan shehitlirimizning qizil qeni bedilige qurulghan bu ikki muqeddes jumhuriyet, xelqimiz teripidin yillardin beri bir gewde supitide qedirlinip, her yili 12-noyabirda jumhuriyet kunimiz chet ellerde xatirilinip keldi.
bu kunni xatirilesh arqiliq, biz uyghur millitining erkinlikke intilidighanliqini, ozini ozi idare qilish iqtidarigha ige ikenlikini we yuksek demokratik anggha ige ikenlikini namayan qilimiz. shuning bilen bir waqitta, biz dunyagha sherqiy turkistan xelqining erkinlikke bolghan milliy iradisini jakarlaymiz.
bu ikki jumhuriyet wetinimiz sherqiy turkistanning milliy musteqilliqining simwolidur. uningdin bashqa, bu ikki jumhuriyet qaldurup ketken qimmetlik tejribe-sawaqlar we jenggiwar roh, biz bugun dawamlashturuwatqan sherqiy turkistan musteqilliq herikiti uchun yolimizni yorutup turghan meshel we meniwi ozuq bolup kelmekte. bu ikki jumhuriyetni her daim eslep, ularning rohigha warisliq qilish hemmimizning milliy we wijdaniy burchimizdur.
men amsterdamning dam meydanida yalghuz kishilik namayishni bashlighandin buyan, mustemlike astidiki milletlerning ozlirining milliy musteqilliq kunini xatirilewatqan paaliyetlirini kozitip keldim. ularning milliy musteqilliq kuni paaliyetliridin ilham elip, amsterdam meydanida sherqiy turkistan jumhuriyiti kunini xatirileshni millet aldidiki mesuliyitim we burchum dep bildim. 2019-yili 16-noyabir, men amsterdamning dam meydanida tunji qetimliq sherqiy turkistan jumhuriyiti kunini xatirilesh paaliyitini otkuzdum.
bu paaliyetke 200 etrapida uyghur qatnashti. paaliyet sherqiy turkistanning heywetlik dolet marshi bilen bashlandi, arqidin bayraq chiqirish murasimi otkuzulup, ay-yultuzluq kok bayraq amsterdamning dam meydanida lipildidi. andin, men paaliyetning ehmiyitini uch tilda chushendurup, neq meydandin biwasite tarqattim. bu xatirilesh paaliyiti uchun, men xitayning uyghurlargha qarshi elip beriwatqan irqiy qirghinchiliqini eks etturidighan her xil temidiki on nechche pilakat bilen birge, ikki sherqiy turkistan jumhuriyiti we uyghur tarixigha ait pilakatlarni korsettim.
eng kop diqqetni tartqanliri — jumhuriyet kuni paaliyiti uchun hazirlanghan ikki jumhuriyitimizning qisqiche tarixiy suretliri we uyghur tarixigha ait pilakatlar boldi. bu paaliyetni torda korgen dunyaning herqaysi jayliridiki qollighuchilardin nurghun tebrik uchurlirini tapshuruwaldim. ularning hemmisi degudek uyghurlarning xitay mustemlikisidin qutulup, oz dolitini qurushigha yaxshi tileklerni bildurgenidi — bu uchurlarni oqup konglum xushalliqqa toldi.
men bu shanliq tarixni yaratqan ejdadlirimizdin pexirlendim. ularning rohigha dua qildim. bu paaliyetning emeliy ehmiyitini hes qilghandin keyin, ejdadlirimizning rohigha warisliq qilip, ular yaqqan meshelni hergiz ochurmeslik uchun, her yili amsterdamning dam meydanida sherqiy turkistan jumhuriyiti kunini tebriklesh paaliyitini uyushturushni qarar qildim — bu mening mesuliyitim we burchumgha aylandi, hemde shuningdin beri dawamlashturup keldim. epsuslinarliqi, 2024-yili noyabirda, israiliyelik putbol bezerliri bilen pelestinni qollighuchi namayishchilar otturisidiki toqunush sewebidin, dam meydanidiki paaliyetler bir mezgil waqtinche cheklengenliki uchun, sherqiy turkistan jumhuriyiti kunini xatirilesh paaliyitini otkuzelmey qattiq umidsizlendim.
doletni wetinimizde qurushtin awwal, uni qelbimizde berpa qilayli we herikitimiz arqiliq realliqqa aylandurayli. her yili otkuzulidighan sherqiy turkistan jumhuriyiti kunini her xil shekillerde xatirileyli. dunyaning herqaysi jaylirida her xil usullar bilen bir yerge jem bolup, milliy bayrimimizni tebrikleyli! uyghurning musteqilliq iradisini dunyagha jakarlayli.
bu yil, men yene sherqiy turkistan jumhuriyiti kunini 16-noyabirda xatirileymen. shunga, 2025-yili 16-noyabir, amsterdamning dam meydanigha keling! sherqiy turkistan jumhuriyiti kunini birlikte xatirileyli! musteqilliq arzuyimizni dunyagha birlikte jakarlayli! musteqilliqni — rohimizda, ideologiyemizde, tepekkurimizda, paaliyitimizde we emeliy herikitimizde emelge ashurayli!
abdurehim gheni uyghur
abdurehim gheni gollandiyede yashaydighan uyghur paaliyetchi bolup, amsterdamning dam meydanidiki yalghuz kishilik namayishliri bilen tonulghan. u yene sayahetchilerge uyghur irqiy qirghinchiliqining heqiqitini anglitidu.
https://bitterwinter.org/why-uyghurs-commemorated-the-east-turkestan-republic-day/
