xitayning «pishqedem aqsaqallar» dewrining axirlishishi
xitay kommunistik partiyesi meslihetchi aqsaqalliri shi jinpingni neme uchun toxtitip qalalmaydu?
2025-yili 15-noyabir
bu tehlil xitay kommunistik partiyesi merkiziy partiye mektipining sabiq aliy derijilik muawin muherriri we yawro-asiya guruhining sabiq siyasiy meslihetchisi ding yuwen teripidin yezilghan, 2025-yili 14-noyabirda nopuzluq xelqaraliq munasiwetler Jurnili «tashqi ishlar» (Foreign Affairs) da elan qilinghan «xitayning pishqedem aqsaqallar dewrining axirlishishi: partiye peshqedemliri neme uchun doletni shi jinpingdin qutulduralmaydu» (The End of China’s Old Guard: Why Party Elders Can’t Save the Country From Xi) [1]serlewhilik maqalining chongqurlap analiz qilinishidin ibarettur. ding yuwenning partiyening ichki ishlirigha dair biwasite tejribisi uning maqalisige alahide analiz chongqurluqi we ishenchliklik beghishlaydu. bu tetqiqatta shi jinpingning hoquqini yoqatqanliqi, perde arqisida partiye peshqedemlirining («konilar» yaki «aqsaqallar» depmu atilidu) hakimiyetni otkuzuwalghanliqi heqqidiki beyjingda tarqalghan mish-mish paranglarning asassiz ikenlikini ilgiri surulup, bu mish-mish paranglarning chiqishida sewep bolghan, arqisigha yoshurunghan umidlerning neme uchun hazirqi zaman xitay siyasiy realliqigha uyghun kelmeydighanliqini otturigha qoyulidu. maqalining yadroluq nuqtiinezeri shuki, bir mezgil xitay siyasitide halqiliq tengpunglashturghuchi amil bolghan partiye aqsaqalliri oz kuchini sistemiliq halda yoqatti we hazirqi rehber shi jinpingning hoquqini nazaret qilalaydighan unumluk bir mexanizm qalmidi. bu ehwalni analiz qilish xitay siyasiy tuzulmisining mahiyiti, muqimliqi we kelgusidiki kirizislargha qandaq inkas qayturidighanliqini chushinish jehette hayatiy muhim ehmiyetke ige. bu tetqiqatta, ding yuwenning argumentlirini bashtin-axir sistemiliq shekilde tehlil qilish arqiliq, xitay siyasitidiki bu chongqur ozgirishning dinamikisi we aqiwetlirini kop qatlamliq nuqtiinezer bilen bahalash meqset qilinidu.
beyjing bulung-pushqaqliridiki mish-mish paranglar we «aqsaqallar siyasiti» epsanisi
ding yuwen maqalisini shi jinpingning heqiqiy hoquqini yoqatqanliqi, hetta uning ornigha saxta ademning almashqanliqi we doletni emeliyette hormetke sazawer partiye peshqedemliridin teshkil tapqan bir guruppining bashquruwatqanliqigha oxshash beyjingning siyasiy saheside tarqalghan qiziqarliq mish-mish paranglarni bayan qilish bilen bashlaydu. u bu xil mish-mish paranglarning,mustebit tuzumlerde, bolupmu xitay kommunistik partiyesining oktebirde otkuzulgen totinchi omumiy yighinigha oxshash muhim siyasiy paaliyetlerdin ilgiri kop uchraydighanliqini otturigha qoyidu. qarar chiqirish mexanizmliri ashkara bolmighan yepiq tuzumlerde, bu xil perezler siyasiy analiz uchun munbet zemin hazirlaydu. bu mish-mish paranglarning ortaq alahidiliki, adette aktip siyasiy rolidin chekingen bolsimu, perde arqisida tesir korsitishni dawamlashturiwatqan rehberler we yuqiri derijilik kadirlardin teshkil tapqan kuchluk bir partiye peshqedmliri guruppisining, helihem shi jinpingni chetke qaqqudek we xitayning siyasiy yonilishini belgiligudek derijide tesir kuchige ige ikenlikini iddiya qilishtin ibarettur.
bu mish-mish parangning tarqilishining arqisida, ding yuwen tekitligendek, tarixiy bir realliq yatidu. partiye peshqedemliri xitay siyasiy tarixida heqiqetenmu yadroluq rol oynighan. bolupmu ding shyawpingning 1970-yillarning axirlirida xitayni radikal siyasetlerdin yiraqlashturushi we 1990-yillarda muteessip rehberlerni shalliwetip, bazarni merkez qilghan iqtisadiy islahatta teximu ching turushigha oxshash misallar, umidsizlengen puqralarning mexpiy bir aqsaqallar guruppisining dolet siyasitige arilishalaydighanliqigha bolghan umidlirini janlandurmaqta. «aqsaqallar siyasiti» (elder politics) doletning eng kuchluk serxillirining yepiq ishikler arqisidiki paaliyetlirini sherhlesh uchun qolayliq bir analiz ramkisi bilen teminleydu. biraq, ding yuwen bu umidler we analizlarning emdi kuchke ige emeslikini qetiy bir til bilen ipadileydu. uning qarishiche, bugunki xitayda partiye peshqedmliri kuchini zor derijide yoqatqan. shi jinping ularning tesir korsitish yollirini sistemiliq halda taqighan.ularning ornigha dessigen tuzulme xarakterlik nazaret mexanizmliri bolsa, pishqedem aqsaqallar eyni waqitlarda ige bolghan unumluk tengpunglashturush nopuzini we kuchini korsitelmeydu .
xitay siyasitidiki eneniwi bir tengpunglashturghuchi amil: «aqsaqallar» hadisisining tarixiy yiltizi
ding yuwen aqsaqallar siyasitining yiltizi we altun dewrini chushinish uchun oqurmenni maw zedungdin keyinki dewrge bashlap kiridu. kommunistik xitayning deslepki 30 yilida, maw tengdishi yoq inqilabiy jezbidarliqi, armiye we teshwiqat apparatliri ustidiki mutleq kontrolluqi bilen eng yuksek «peshqedem dolet erbabi» ornida idi. emma, 1976-yili uning wapati bilen partiye rehberlik qatlimida bir boshluq peyda boldi. bu boshluqni maw bilen birge kommunistik inqilab qilghan, lekin medeniyet inqilabi mezgilide tazilanghan we chetke qeqilghan ding shyawping, peshqedem iqtisad pilanlighuchisi chen yun we xelq azadliq armiyesining qurghuchi marshalliridin ye jyenying qatarliq shexsler toldurdi.
bu shexslerning nopuzi peqet mensipidinla emes, belki biwasite kommunistik inqilabqa qoshqan tohpiliri we xizmet istaJidin kelgen. ular birer rehberla bolup qalmastin, belki yene doletning qurghuchiliri idi. ular armiye ichide chongqur,keng dairide we ku.luk himaye qilinatti. (patronage networks) . partiye tarixining qoghdighuchiliri bolush supiti bilen, ular partiyening resmiy bayanlirini bekitish we siyasetlirini qanunlashturush hoquqigha ige idi. 1980-yillarning beshida,pishqedem qurghuchilarning bu rollirini resmiyleshturush meqsitide ding shyawpingning teshebbusi bilen merkiziy meslihetchiler komiteti (Central Advisory Commission) quruldi. bu komitet partiye peshqedemlirige xadimlarni teyinliyeleydighan we siyasiy qararlargha tesir korsiteleydighan resmiy xarakterlik supa hazirlap berdi.
emma ding yuwen tekitligendek, aqsaqallarning heqiqiy kuchi bu resmiy organdin emes, belki siyasiy sistemining qalghan qismidiki gheyriy resmiy sahelerde yurguzgen munazire telep qilmaydighan nopuzidin kelgen. ular aldinqi qatardiki emeldarlar, herbiy qomandanlar we yuqiri derijilik biyurokratlar bilen xususiy meslihetliship, qarar chiqirish jeryanlirigha yonilish korsitip, anda-sanda ozliri qoshulmaydighan siyasetlerge qarshi signal berip turatti. halqiliq peytlerde, mesilen partiye rehberlikining kim bolidighanliqi yaki qaysi siyasetlerning yolgha qoyulidighanliqi heqqidiki munazirilerde, hazirqi rehberlerge tesir korsitish uchun waqti eplik orunlashturulghan ashkara bayanatlarni elan qilatti. ding yuwen bu pishqedem aqsaqallar kuchining simwol xaraktirlik emes, belki heqiqiy bir hoquq kuchi ikenlikini ikki konkret misal bilen ispatlaydu: birinchisi, 1979-yili partiye peshqedemlirining, mawning tallighan warisi xua gofingning mawchi lushyenni dawamlashturushta ching turushigha qarshi turushta, xelqtiki keng tarqalghan naraziliqtin paydilinip uni chetke qeqishi. ikkinchisi bolsa, on yildin keyin, tiyenenmen meydanidiki oqughuchilar namayishigha qarshi herbiy kuch ishlitish qararini qollishi. bu heriketler ularning xitay siyasitidiki belgiliguchi rolini ochuq-ashkara namayan qilidu.
hoquqning erip ketishi: aqsaqallarning tesirini axirlashturghan qurulmiliq we sistemiliq amillar
ding yuwen maqalisining «axirqi chekinish» (Terminal Decline) namliq bolikide, partiye peshqedemlirini kuchluk qilghan sharaitlarning eyni waqitta ularning chetke qeqilishigha qandaq seweb bolghanliqini tepsiliy analiz qilidu. aqsaqallarning roli, mawning shexsiy hokumranliqidin kollektip bir rehberlik uslubigha otush jeryanida bir tengpunglashturghuchi amil supitide meydangha kelgen. texminen 1970-yillarning axiridin 1990-yillarning bashlirighiche dawamlashqan bu otkunchi dewrde, aqsaqallar xeterlik siyasiy tejribilerni qollinishtin toxtatqan yaki xata aldinqi shertlerni qoghlishiwatidu dep qarighan rehberlerni wezipisidin qaldurush arqiliq xitay siyasitini muqimlashturghan. emma mushuqeder kuchluk tesir kuchning erip ketishige towendiki bir qanche amil sewebchi:
- inqilabiy ejdadning yoqilishi: kommunistik xitayning inqilabiy ejdadi qerip wapat bolghanseri, ularning ornini alidighan yengi bir «aqsaqallar» ewladi oxshash tarixiy nopuzgha yaki herbiy tesir kuchige ige bolalmidi. ulardin keyin kelgen ikkinchi we uchinchi ewlad partiye peshqedemliri, inqilabiy kimlikidin bekrek nopuzini sabiq mensepliridin alghan meslihetchiler idi. bu ehwal ularning exlaqiy we siyasiy weznini korunerlik derijide ajizlashturdi.
- tuzulmidiki ozgirishler: aqsaqallarning kuchini resmiyleshturgen merkiziy meslihetchiler komiteti 1992-yili jimjit emeldin qalduruldi. uningdin bashqa, partiye kadirlar uchun eniq wezipe mudditi we pensiye yeshini belgilesh arqiliq, wezipidin ayrilghandin keyin tesir kuchini saqlap qelishni xalaydighan rehberlerning siyasiy tallashlirini cheklidi. bu gheyriy resmiy hoquqning tuzulme xarakterlik hoquqtin ustun kelishining aldini elishni meqset qilghan bir qedem idi.
- herbiy islahatlar: ding yuwenge kore, aqsaqallar hoquqini tirep turidighan asasiy tuwrukliridin biri armiye ichidiki xususiy munasiwet torliri idi. xitayning birinchi ewlad inqilabchilirining kopinchisi oz hamiyliqidiki eskerlerni yetishturgen qomandanlar idi. emma 1985-yildiki esker sanini azaytishqa oxshash memuriy islahatlar bu muqimlashqan munasiwet torlirini ajizlashturdi. pishqedem aqsaqallargha qaritilghan heqiqiy zerbe bolsa 2015-yili shi jinping teripidin elip berilghan keng kolemlik islahatlar bilen keldi. qoralliq qisimlarning rayonluq qomandanliq shitabliri sheklide qayta teshkillinishi, her qandaq bir yuqiri derijilik herbiy rehberning ozige tewe,ozini himaye qilidighan guruh toplash iqtidarini emeliyette yoqqa chiqardi. shi jinping yene biwasite ozining kontrolluqidiki merkiziy herbiy komitetta hoquqni merkezleshturdi.
- shi jinpingning sistemiliq hujumi: ding yuwen aqsaqallarning kuchini putunley axirlashturghan nersining shi jinpingning shexsiy munasiwet torlirigha qaratqan sistemiliq hujumi ikenlikini ilgiri suridu. shi jinping 2012-yili hakimiyet beshigha chiqqandin keyinla bashlighan chiriklikke qarshi turush herikiti, bir waqitlarda hazirqi we pensiyege chiqqan serxillarni bir-birige baghlap turidighan gheyriy resmiy rishtilerni uzup tashlidi. shi jinping bixeterlik organliri, armiye, energiye, pul-muamilege oxshash istrategiyelik ehmiyetke ige sahelerdiki merkezleshken hoquqni metodluq halda tarqitiwetti. shuning bilen bir waqitta, pensiyege chiqqan yuqiri derijilik kadirlar ustidiki nazaretni kucheytti we ularning dolet rehberliri yaki siyasetliri heqqide ashkara pikir bayan qilishini chekleydighan yengi belgilimilerni chiqardi. ding yuwen tilgha alghan eng diqqetni tartidighan tepsilat shuki, shi jinping hetta partiye peshqedemliri arisidiki kechlik ziyapetlernimu yoshurun «siyasiy bixeterlik mesilisi» degen katigoriyege ayrip, shu arqiliq ularning bir-birini erkin ziyaret qilishinimu tosup qoydi. bu qedemler bilen aqsaqallar shi jinpinggha tesir korsetmekchi bolghan teqdirdimu, ular ishliteleydighan barliq tesir korsitish yolliri taqilip ketti.
netijide, shi jinping dewride partiye peshqedemliri qarimaqqa siyasiy hayattin putunley chekindurulgini yoq. ular helihem doletlik murasimlarda korunidu, muhim yighinlarda aldinqi qatarda orun alidu we yepiq ishikler arqisida doklatlarni anglaydu. emma ding yuwen tekitligendek, ularning emdi hoquqi yoq. shi jinpingning hoquqni mustehkemlishi we xitay siyasiy sistemisining tebiiy tedrijiy tereqqiyati bilen, aqsaqallar emdi hazirqi rehberlikni estayidil nazaret qilalaydighan bir ittipaqni (xadim teyinlesh hoquqi, herbiy tesir kuchi, tertiplik bilim we exlaqiy nopuzni birleshturgen bir ittipaqni) heriketke kelturush iqtidarigha ige emes.
boshluqni tolduralmaydighan mexanizmlar: mukemmel orunbasar mexanizmning yoqluqi
ding yuwen maqalisining eng janliq qismida, kuchluk aqsaqallarning yoqluqida xitay partiye-dolet sistemisining yuqiri derijilik rehberlerni cheklesh we tengpunglashturush uchun qaysi mexanizmlargha tayinidighanliqini tilgha alidu we bu mexanizmlarning neme uchun yetersiz ikenlikini chushendurup beridu. partiye peshqedemlirining ornini alalaydighan «mukemmel bir orunbasar» yoq. ding yuwen otturigha chiqqan qismen orunbasarlar mexanizmlarni we ularning ajizliqlirini towendikidek tizip chiqidu:
- tuzumleshken biyurokratiye: biyurokratiye rehberlerning shexsiy xahishlirini uzun muddet resmiy jeryanlargha singdurush arqiliq qarar chiqirishni astilitalaydighan we qarshiliq korsiteleydighan amil. ding yuwen bezi uniwersitet we tetqiqat orunlirining, oz mektep rayonlirini beyjingning texminen 75 mil jenubidiki kelgusidiki sheher shyungenge yotkesh pilanigha qarshi chiqqanliqini we bu turning pilandikidin kop asta ilgirilewatqanliqini misal qilip korsitidu. emma bu bir kechikturush taktikisi, bir ret qilish hoquqi emes.
- serxillarning ozini qoghdash tuyghusi: serxillar kespiy hayatini xeterge uchritidighan tewekkulchilik xarakterlik qararlardin saqlinishqa mayil bolidu. bu salmaqliqning palaketlerdin egip otup kitishte paydisi bolghini bilen , rehberning asasiy siyasiy yonilishining tewriginidin bisharet bermeydu.
- tashqi zerbiler: maliye besimi yaki soda besimigha oxshash ichki siyasetni shekillenduridighan tashqi zerbiler rehberlerning tallashlirini chekliyeleydu.
ding yuwenge kore, bu nazaret mexanizmlirining hechqaysisi, otmushtiki pishqedem aqsaqallarning arilashqinidek biwasite, tez emes. shundaqla, hoquqning shexsiyliship ketishini tengpunglashturushta unumluk emes. ariliqtiki asasiy perq, ding yuwen «hoquq simmetrikliki» (power symmetry) dep atighan logikida yatidu. ilgiriki dewrlerde, aqsaqallar bilen wezipidiki rehberler texminen barawer salahiyette turatti. inqilabiy ejdad supitide agahlandurushliri, yuqiri derijiliklerning towen derijiliklerge xitab qilghandek wezn namayen qilatti. ikkinchi ewlad aqsaqallarmu wezipidiki partiye bash sekretarini tengpunglashturalaytti. mesilen, ding shyawpingning warisi jyang zemin 2002-yili wezipisidin ayrilip, partiye tizginini xu jintawgha tapshurup bergendin keyinmu perde arqisida tesir kuchini dawamlashturghan. jyang partiyening eng yuqiri qarar chiqirish orgini bolghan siyasiy biyuro daimiy komitetining ezalar sanini yettidin toqquzgha chiqirish we muhim orunlargha oz hamiyliqidiki bir qanche kishini orunlashturush arqiliq xu jintawning nopuzini unumluk halda suyuldurup, oz kuchini mustehkemligen.
shi jinping rehberlikidiki yengi tertip bolsa sestimida reqib we qarshi kuch yoq sanaydu. siyaset gorizintal nazaret qilish bilen emes, belki wertikal we bir yonilishlik hoquq yolliri arqiliq emelge ashurulidu. biyurokratiye shi jinpingning yolyoruqlirini astilitalaydu, emma ret qilalmaydu. iqtisad emeldarliri tewsiye bereleydu, emma rehberlerni yonilish ozgertishke zorliyalmaydu. generallar endishilirini ipadiliyeleydu, emma amma aldida qarshiliq korsitelmeydu. bir waqitlarda barawerler arisida elip berilidighan sohbetler bolghan bu munasiwetler, emdi uchurlar yuqirigha yollinidighan we buyruqlar towenge chushidighan bir turuba yoligha oxshap qeliwatidu. burunqi aqsaqallar siyasiti gerche ashkara bolmisimu, «hoquq simmetrikliki» sayisida bashqa serxillarning eng yuqiri derijilik rehberge tengdash orunda turup xitab qilishigha we partiye duch kelgen mesililer heqqide semimiy sozlishige imkaniyet yaritatti.
ding yuwen bu yengi ehwalning xewplirini chushendurushni , xitayning COVID-19 yuqumigha qaratqan unumluk bolmighan inkasini misal kelturush arqiliq konkretliqqa ige qilghan . kuchluk bir aqsaqallar guruppisi yuqumning aldini alalmaytti, emma uchurning qarar chiqarghuchilargha teximu asan yetip berishini kapaletlendurush arqiliq ziyanni azaytalaytti. wirus deslep tarqilishqa bashlighan 2020-yili rehberlerni agahlandurush signallirigha baldur qulaq selishqa zorliyalaytti we yuqum ikkinchi we uchinchi yillirigha uzarghanseri shi jinpingni rehimsiz «nel-COVID» siyasitini baldurraq boshitishqa mejburliyalaytti. aqsaqallarning mewjutluqi, kirizis waqitlirida partiye yuqiri qatlimida ichki munazirige yol qoyidighan bir boshluq yaritip, teximu kop mutexessislerning bilimini eng yuqiri derijilik rehberlerge yetkuzushini mumkin qilatti.
ding yuwen aqsaqallar teminligen tengpunglashturghuchi kuchning ornini alghan qismen orunbasar mexanizmlar arisida peqet tashqi besimning – bolupmu amerika-xitay riqabiti we toqunushining tesirlirining – shi jinpingning hoquqini korunerlik derijide chekligenlikini otturigha qoyidu. tajawuzchi tamoJna beji we eksport kontrolluqi, shi jinpingni xitayning soda sheriklirini kop xillashturush we hetta texnologiyede ozini ozi teminlesh nishanigha tohpe qoshalaydighan bezi yerlik xususiy sahe shirketlirini quchaqlash arqiliq iqtisadiy yonilishini maslashturushqa zorlidi. yuqiri ishsizliq nisbiti we maliye jehettiki ajizliqqa oxshash ichki besim amillirimu shi jinpingning tallashlirini chekliyeleydu, emma bu amillar hazirghiche uning kuntertipini toxtitishning ornigha peqet astilatti. omumen qilip eytqanda, shi jinpingning qarar chiqirish jeryani, kunseri tar bir ichki chembirikige tayinishqa asaslanghanseri teximu ichke yuzlinip, bu ehwal kontrol qilghili bolidighan qiyinchiliqlarning sistemiliq xewpke aylinip ketishige seweb bolidighan xata hokum chiqirish xewpini ashurmaqta.
xulase
ding yuwen analizidin shundaq xulase chiqiridu : xitay siyasitining kelgusi hem eniq, hem endishiliktur. u aqsaqallarning kuchini yoqatqanliqidek realliqni qobul qilidighan nurghun tashqi kozetkuchilerning buni shi jinpingning hoquqni mustehkemlishining bir qoshumche amili dep qaraydighanliqini, emma heqiqette mesilining buningdin kop muhim ikenlikini tekitleydu. qattiq biyurokratik qaidiler we merkezge kuchluk merkezleshken rehberlikning birikishige tayinidighan bir sistema, rehberlerning hoquqini cheklesh uchun konkret yollardin mehrum bolghanliqi uchun,weziyet yazma bolmighan kuch tengpungluqigha tayinidighan sistema weziyitidin xelila nazuktur.
uningdin bashqa, bu ozgirish peqet shi jinping dewrige xas waqitliq ehwal emes. shi jinpingdin keyin teximu kollektip shekilde bashqurushni xalaydighan bir rehber kelsimu, partiye aqsaqalliri emdi bir nazaret mexanizmi supitide heriket qilish uchun kereklik nopuzgha yaki ozlirini himaye qilidighan munasiwet torlirigha ige bolalmaydu. inqilabning shu shanliq kunliridin kop yiraq bolghan xitay, emdi shi jinpingni cheklesh we aldini alghili bolidighan kirizislarning kontroldin chiqip ketishidin saqlinish uchun bir qatar nuqsanliq orunbasar mexanizmlar bilen teleyge umid baghlashqa mejbur. ding yuwenning bu maqalisi xitayning siyasiy qurulmisidiki bu qayturghili bolmaydighan ozgirishni, yeni tengpunglashturghuchi bir amilning yoqilishini we uning ornigha qoyulghan mexanizmlarning yetersizlikini koz aldimizgha namayan qilish arqiliq, shi jinpingdin keyinki dewrning yoshurun muqimsizliqliri we xeterlirige dair muhim bir agahlandurush bergen maqale hesablinidu. xitayning «pishqedem aqsaqallar» dewri axirlashti we bu axirlishish doletning kelgusini eniqsiz we teximu nazuk bir yolgha bashlap kirdi.
paydilinish menbesi:
[1] Deng, Yuwen. «The End of China’s Old Guard: Why Party Elders Can’t Save the Country From Xi.» Foreign Affairs, 14 Nov 2025. https://www.foreignaffairs.com/china/end-chinas-old-guard-xi-jinping-deng-yuwen
