(pirofessor luis rene beresning amerika tashqi siyasiti we dunya sistemisidiki qalaymiqanchiliq heqqidiki qarashliri ustide analiz)
2025-yili 17-noyabir
bu maqale purdu uniwersitetining xelqara qanun penliri boyiche pexriy pirofessori luis rene beres teripidin yezilip, 2025-yili 15-noyabir elan qilinghan ˝Calamity, Truth and Silence: America and World-System Chaos˝ [apet, heqiqet we sukut: amerika we dunya sistemisidiki qalaymiqanchiliq] namliq chongqur analizini merkez qilip yezilghan. beresning bu tetqiqati zamanimiz xelqara munasiwetler sistemisining uli bolghan anarxik qurulmining oz ornini teximu xeter kelturidighan we molcherligusiz bir qalaymiqan qurulmigha boshitip beriwatqanliqini ilgiri surgenliki bilen diqqetlerni jelb qilidu. aptor albert kamusning «waba» namliq esiridin neqil kelturush arqiliq ozining idiyewi ramkisini sizip turup, yer shari sistemisidiki bu supet xarakterlik ozgirishning, bolupmu amerika qoshma ishtatlirining bixeterlik siyasetliri uchun nemidin derek beridighanliqini «sinergiye» uqumi arqiliq qatlammu qatlam tehlil qilidu. mezkur maqalining ehmiyiti eneniwi istrategiyelik tepekkur endizilirining emdi yetersiz bolup qalghan bir dewrge kirilgenlikining eskertilgenlikide we tehditlerni yekke emes, belki bir-biri bilen ozara tesir korsitidighan, bir-birini kucheytidighan («kuch hessiliguch») dinamikiliq kuchler dep chushinishning zorurlukining tekitlinilgenlikididur. bu tetqiqatta beresning qarashliri sistemiliq shekilde tehlil qilinip, dunya sistemisidiki qalaymiqanchiliqning mahiyiti, sinergiyelik tehditler peyda qilghan yengi istrategiyelik tenglime we amerikaning bu yengi realliqqa maslishish uchun yuzlinishke mejbur bolghan idiyewi qiyinchiliqliri chongqur muhakime qilinidu.
1. anarxiyedin qalaymiqanchiliqqa: westfaliye tuzumining kirizisi we yengi dunya realliqi
xelqara munasiwetler penining asasliq paradigmilirining biri 1648-yildiki westfaliye tinchliq kelishimidin buyan yer shari sistemisining «anarxik» bir qurulmigha ige ikenlikidur. bu uqum kopinche xata chushinilgendek mutleq tertipsizlik yaki qalaymiqanchiliq halitini korsetmeydu, belki doletlerni jazalash hoquqigha ige merkiziy bir hoquq orginining (bir dunya hokumitining) mewjut emeslikini korsitidu. hetta anarxik bir sistemidimu doletler dolet menpeetige asasen eqliy tallashlarni qilalaydu, kuch tengpungluqi siyasitini yurguzeleydu we melum qaidiler dairiside aldin molcherligili bolidighan heriketlerni qilalaydu. pirofessor beres maqalisining merkiziy, idiyesi supitide bugunki dunyaning bu kilassik anarxiye eniqlimisidin halqip ketkenlikini we emdi bir «qalaymiqanchiliq» basquchigha kirgenlikini otturigha qoyidu. uning qarishiche, qalaymiqanchiliq supet jehettin anarxiyedin kop eghir bir ehwal bolup, qalaymiqanchiliq muhitida doletlerning heriketlirini aldin molcherligili bolmas bolidu we eqliy tedbir belgilesh mexanizmliri putunley ishtin qalidu. qalaymiqan bir xelqara munasiwetler sistemisining birdinbir molcherligili bolidighan alahidiliki molcherligili bolmaydighanliqning ozidur.
beresning bu xil ayrimisi istrategiyelik tepekkur uchun bosush xarakterlik netijilerni peyda qilidu. anarxiye sharaitida chochutush kuchi, ittipaqdashliq siyasetliri we diplomatik manewirlar melum bir logika dairiside ishleydu, emma qalaymiqanchiliq muhitida bu wasitilerning unumi zor derijide yoqaydu. reqibler we dushmenlerning niyiti, iqtidari we yoshurun qedemlirini eqliy asasta hesablash mumkin bolmighanda, siyaset belgiliguchiler goya bir tumanliq perde arqisida heriket qilishqa mejbur bolidu. beresning qarishiche, bu ehwal «esirlerdin beri dawam qiliwatqan urushlar we azab-oqubetler»ning yighinda netijisi bolup, ex nihilo, yeni, yoqluqtin birdinla barliqqa kelgen emes. bu bayan hazirqi yer shari jiddiychilikliri, toqunushliri we muqimsizliqlirining yekke hadisiler emes, belki sistemiliq bir yimirilishning alametliri dep chushinish kereklikige dalalet qilidu.
bu nuqtidin alghanda, beresning kamustin kelturgen neqili halqiliq rol oynaydu: «yuqum bashlanghanda we axirlashqanda, hemishe bir nutuqwazliqqa mayilliq bolidu… insan peqet bir apetning ichide turghandila heqiqet bilen yuzliship, sukutke chomidu.» bu metafora siyaset belgiliguchilerning kopinche kirizislarning deslipide ehwalni chirayliq sozler, diplomatik bayanatlar bilen otkuzuwetishke urunidighanliqini, emma apet heqiqiy turde ishikke kelgende achchiq heqiqetler bilen yuzlishishke mejbur bolidighanliqini korsitip beridu. beres amerikiliq istrategiyechilerni dunyaning bu «apetning otturisi» basquchigha kirgenlikini tonup yetishke we nutuqwazliqni bir chetke qayrip qoyup, qalaymiqanchiliq elip kelgen «achchiq rialliq» bilen yuzlinishke chaqiridu. bu rialliq shuki, eneniwi analiz qelipliri kerektin chiqti we yengi, teximu murekkep tepekkur shekillirige jiddiy ehtiyaj tughuldi. bu qalaymiqanchiliq peqet merkiziy hoquqning yoqluqila emes, sistemining asasiy logikisi we aldin molcherlesh iqtidariningmu yoqluqidur. bu ehwal amerika bixeterlik pilanlighuchiliri duch keliwatqan eng asasliq we eng mushkul xiristur.
2. sinergiye uqumi: tehditlerning geometriyesi we istrategiyelik arifmetika
pirofessor beres analizining eng ozgiche we jan tomuri bolghan nuqtisi qalaymiqanchiliq muhitidiki tehditlerni chushinish uchun «sinergiye» uqumini merkezge qoyghanliqidur. ilmiy atalghularda sinergiye bir sistemini teshkil qilghan boleklerning omumiy tesirining, boleklerning ayrim-ayrim tesirlirining arifmetikiliq yighindisidin chong bolushini korsitidu («putun, uni teshkil qilghan parchilarning yighindisidin chongdur»). beres bu pirinsipni xelqara bixeterlikke tetbiqlap, amerika duch keliwatqan dushmen tehditlirini yekke halda muhakime qilishning chong bir istrategiyelik xataliq bolidighanliqini ilgiri suridu. uning qarishiche, bu tehditler bir-biri bilen ozara tesirlishish arqiliq, aldin molcherligusiz we adette teximu xeterlik aqiwetlerni peyda qilidighan «kuch hessiliguch» (force multiplier) tesirini yaritalaydu.
beres bu sinergiyelik tehditler toplimini teshkil qilghan tot asasliq amilni mundaq tizidu: (1) amerika-rusiye arisida qaytidin kuchiyiwatqan «soghuq munasiwetler urushi II» jiddiychiliki we putinning ukrainada sadir qilghan xelqaraliq jinayetliri; (2) xitayning geopolitikiliq tewekkulchiliki we kengeymichilik siyasetliri; (3) shimaliy koriyening yadro qoralliri pilani; (4) iranning qaytidin kucheygen yadro qorallirigha ige bolush ehtimalliqi. beresning qarishiche, eneniwi bir analizchi bu tehditlerni muhimliq derijisige asasen pelempeysiman bir tizimlikke tizishqa urunidu. emma sinergiyelik nuqtiinezer bu xil usulning yetersizlikini ashkarilaydu. heqiqiy xeter bu tot tehditning yekke halette qanchilik chong bolushida emes, belki ularning arisidiki molcherligusiz ozara tesirlerning qandaq bir yighinda netije peyda qilishididur. mesilen, teywen boghuzida xitay seweblik kelip chiqqan bir kirizis shimaliy koriyeni jenubiy koriyege qarshi teximu juretlik qedemlerni elishqa juretlendurushi mumkin, shuning bilen bir waqitta rusiyening sherqiy yawropadiki besimini ashurushigha zemin hazirlishi mumkin. bu senariyede, amerika birla waqitta uch oxshimighan septe, bir-birige baghlanghan we bir-birini qozghaydighan kirizislargha duch kelishke mejbur bolidu. bu ehwal peyda qilidighan omumiy istrategiyelik yuk her bir kirizisning ayrim-ayrim peyda qilidighan yukining yighindisidin nechche hesse eship ketidu.
beres sinergiyening her daim passip (tehditlerni kucheytidighan) bolushi natayinliqinimu bildurup, analizigha yene bir murekkeplik qewiti qoshidu. gerche qarimaqqa zitliq bardek korunsimu, bezi ehwallarda tehditler arisidiki ozara tesir «oz ara yoqitishidighan» bir unum peyda qilip, teximu eghir xeterlerni tugitishi mumkin. mesilen, ikki dushmen doletning ortaq bir reqibige qarshi oxshimighan istrategiyelerni qollinishi bu istrategiyelerning bir-birini ajizlitishigha we axirida ortaq reqibning ishini asanlashturushigha seweb bolushi mumkin. emma qalaymiqanchiliq muhitining asasliq alahidiliki bolghan molcherligili bolmasliq, yuqiridikidek «ijabiy» sinergiyelerge tayinip siyaset chiqirishni mumkinsiz qilidu. siyaset belgiliguchilerning diqqitini merkezleshturushi kerek bolghan ish eng nachar senariyeni, yeni passip sinergiyelerning weyran qilghuch yighinda tesirini aldin perez qilalash we shuninggha qarshi teyyarliq qilishtur.
bu nuqtida beres istrategiyechilerning emdi «normal geometiriye» perezliridin (putunning boleklerning yighindisigha teng bolushi degen qarash) waz kechip, bu xil «qalaymiqanchiliqning geometiriyesi»ni chushinishke tirishishi kereklikini ilgiri suridu. bu yengi geometiriye siziqsiz, murekkep we bir-birige baghlanghan munasiwetler tori ustige qurulghan. bu amerikaliq herbiy we puqrawi pilanlighuchilar uchun ghayet zor bir idiyewi xiris demektur. tehditlerni ayrim bolumlerge ayrip analiz qilidighan tarmaqlashqan biyurokratik qurulmilar bu yengi realliq aldida yetersiz qelishqa mehkum. beresning sinergiyeni tekitlishi bir putun bolghan, penler aramaslashturulghan we sistemiliq bir istrategiyelik tepekkur endizisige otushning muqerrer ikenlikige dair kuchluk bir agahlandurushtur. jeymis hiltonning «yoqalghan upuq» romanidin kelturgen neqili bu nuqtida intayin chongqur menige ige: «shundaq bir boran-chapqun boliduki, dunya ilgiri bundiqini korup baqmighan bolidu. qorallarda bixeterlik, hoquqdarlarda yardem, ilim-pende taqabil turush bolmaydu.» bu neqil sinergiyelik tehditler birleshken bir qalaymiqanchiliq borinining biz bilidighan barliq mudapie mexanizmlirini ishtin chiqirip qoyushi mumkinlikige dair edebiy bir agahlandurushtur.
3. eqliylik, gheyriy eqliylik we istrategiyelik chochutush kuchini qaytidin eniqlash
soghuq munasiwetler urushi dewridin miras qalghan yadro istrategiyesi we chochutush kuchi nezeriyelirining ul teshi aktiyorlarning «eqliy» heriket qilishidur. eqliy bir aktiyor her qandaq sharaitta ozining hayatiy kuchini (doletning mewjutluqini saqlap qelishni) bashqa barliq tallashlardin ustun qoyidu. shunglashqa, ozige qilinghan bir hujumning och elish supitide qaytip ozining mutleq yoqitilishigha seweb bolidighanliqini bilgen bir rehber bu hujumni qozghashtin saqlinidu (ozara kapaletlik halda yoqitish – MAD telimati). pirofessor beres qalaymiqanchiliq muhiti we sinergiyelik tehditlerning bu ul tash bolghan perezni kuchluk tewritiwatqanliqini ilgiri suridu. amerika duch keliwatqan dushmenlerning rehberlirining (yaki kelgusidiki rehberlerning) her daim bu eqliylik qelipigha uyghun heriket qilidighanliqigha hechqandaq kapalet yoq.
beres siyaset belgiliguchilerning dushmen aktiyorlarni uch turge ayrip analiz qilishi kereklikini tewsiye qilidu: eqliy, gheyriy eqliy we «sarang» (mad). gheyriy eqliy bir aktiyorning izchil bolmighan bir qimmet qarishi sistemisi bolushi,ihtimalliqlarni hesapqa elishta xataliq otkuzushi yaki doletning mewjutluqidin teximu muhim dep qaraydighan ideologiyelik, diniy yaki shexsiy nishanliri bolushi mumkin. bu xil aktiyor aldida, eneniwi chochutush kuchi logikisi yimirilidu. yadro arqiliq och elish tehditi olumni yaki weyranchiliqni bir ghelibe dep qaraydighan bir rehberni tosup qelishqa yetmesliki mumkin. beres bu ehtimalliqning emdi sel qarighili bolmaydighan derijide real ikenlikini we amerika istrategiyelik pilanining merkizige qoyulushi kereklikini tekitleydu. bolupmu yadro qorallirigha ige yaki ige bolush ehtimalliqi bolghan shimaliy koreye we irangha oxshash hakimiyetlerning rehberlik alahidilikliri bu endishilerni orunluq qilidu.
bu ehwal amerikining ozining yadro arqiliq chochutush kuchini qaytidin kozdin kechurushi keregligini teqezza qilidu. beres bu mesilide bir paradoksluq nuqtigha diqqitimizni aghduridu: amerikaning yadro qoral-yaraghlirining «intayin chong» yaki «intayin weyran qilghuch» dep qarilishi, chochutush kuchi tesirini ashurush tugul, eksiche azaytishi mumkin. chunki bundaq chong bir kuchning kichik yaki ottura kolemlik bir hujumgha jawaben ishlitilidighanliqigha ishinilmesliki mumkin. dushmen amerikini niyuyorkni qurban qilish bedilige seul yaki riyadni qoghdash uchun omumyuzluk bir yadro urushigha juret qilmaydu, dep hesablishi mumkin. shunglashqa beres amerikining teximu «ilastikiliq», kop xil we derijige ayrilghan bir yadro iqtidarigha ige ikenlikini namayen qilishi kereklikini ilgiri suridu. bu iqtidar dushmenning tunji hujumidinla tesirge uchrimaydighan derijide bixeter (ikkinchi qetimliq zerbe berish iqtidari) we dushmenning bashqurulidighan bomba mudapie sistemilirini bosup oteleydighan derijide texnologiyelik jehettin ustun (awazdin tez suretlik bashqurulidighan bombilargha oxshash) bolushi kerek.
undin bashqa, internet urushi we internet mudapie iqtidarliriningmu bu yengi chochutush kuchi tenglimisining ayrilmas bir qismigha aylanghanliqini bilduridu. internet saheside ige bolghan ustunluk dushmenlerning adettiki qorallar yaki yadro urushigha kirishini tosuydighan bir amil bolushi mumkin. emma beres «internet yallanma eskerliri»ge oxshash doletsiz aktiyorlarning tenglimige kirishi bilen bu saheningmu intayin murekkep we molcherligusiz haletke kelgenlikini korsitip otidu. axirida, chochutush kuchining muweppeqiyiti peqet herbiy jabduqlarghila emes, yene dushmenlerning tallashliri, qimmet qarishi qatlamliri we pisxologiyesini chongqur chushinish iqtidarighimu baghliq. bu bizni beresning analizidiki yene bir asasiy tuwrukke, yeni idiyewi kureshning muhimliqigha elip kelidu. istrategiyelik chochutush kuchini qaytidin eniqlash peqet texnologiyelik bir musabiqe emes, belki aldi bilen we asasliqi bir «eqil urushidur».
4. idiyewi kuresh we nezeriyening roli: eqilning eqil ustidin ghelibe qilishi
pirofessor beresning maqaliside jasaret bilen tekitligen nuqtilirining biri, duch kelingen qalaymiqanchiliq we sinergiye mesililirining hel qilinishining herbiy jabduqlar yaki siyasiy nutuqlarda emes, belki idiyewi we analiz jehettiki inchikilikte yatqanliqidur. u istrategiye we siyaset tuzush jeryanini asasen bir «idiyewi wezipe» dep eniqlaydu. bu wezipining muweppeqiyiti uchun, uzluksiz yengilinip we mukemmelleshturulup turidighan nezeriyewi ramkilargha ehtiyaj bar. bu nuqtida u nowalisqa mensup bolghan meshhur metaforani qollinidu: «nezeriye bir torgha oxshaydu. peqet torni tashlighanlarla bir nerse tutalaydu.». bu metafora peqet «pakit» yaki sanliq melumatlarni yighishning yeterlik emeslikini, bu melumatlarni menilik bir putunlukke aylanduridighan, ularning arisidiki yoshurun baghlinishlarni ashkarilaydighan we kelgusini molcherleshke imkaniyet yaritidighan bir nezeriyewi modelgha ige bolushning zorurlukini chushenduridu.
beres bolupmu amerika siyasitide keng tarqalghan, murekkep mesililerni addiylashturush we partiyewazliq shoarliri bilen otkuzuwetish xahishigha qarshi qattiq bir agahlandurush beridu. rusiye, xitay, shimaliy koriye we iran qatarliq doletlerdin kelip chiqqan tehditlerning ozara tesirini addiy we siziqliq tepekkur qelipliri bilen chushinish mumkin emes. bu klawsewitzning urushlardiki «surkilish» (friction) uqumini eslitidighan, emma uningdin teximu murekkep bolghan, molcherligusiz ozara tesirler we kutulmigen netijiler hokum surgen bir sahedur. bu idiyewi kureshtin qechish yaki ilahiy bir yardemge (deus ex machina) tayinish beresning qarishiche bir istrategiye emes, belki teslimchiliktur. urush senitidiki eng yuqiri muweppeqiyet «eqilning eqil ustidin ghelibe qilishidur» we bu ghelibiler her daim aldi bilen idiyewi ghelibilerdur.
bu idiyewi tirishchanliqning bir qismi supitide, beres qalaymiqanchiliqning peqet weyran qilghuch bir kuch depla qaralmasliqi kereklikige dair pelsepewi bir ishik echip beridu. fridrix nitchening «zerdusht mundaq degen» namliq esiridiki «silerge shuni deymenki, ichinglarda yenila qalaymiqanchiliq bolushi kerek» degen sozige we shair fridrix holderlinning «hemme nersining yiltizida turidighan we hemme nersini teyyarlaydighan muqeddes we qalaymiqan bir cholluk bardur» degen misrasigha isharet qilip, qalaymiqanchiliqning yene bir yengilinish we qayta tughulush yoshurun kuchinimu oz ichige alidighanliqini bayan qilidu. qedimki yunanchidiki logos uquminingmu qalaymiqanchiliqni putunley tasadipiyliq dep emes, belki ichide yoshurun bir tertipni saqlighan b menbe dep qaraydighanliqini eslitidu. bu qalaymiqanchiliq elip kelgen weyranchiliq, belkim 17-esirdin qalghan westfaliye sistemisining qalduqliridin qutulup, teximu adil we tinch yengi bir dunya tertipi qurush uchun bir «purset» bolushi mumkinlikige dair ajiz bir umid nuridur. emma bu pursetni tutuwelish yenila idiyewi juret we yiraqni korerlikni telep qilidu. siyaset belgiliguchiler hazirqi kirizisni peqet bashqurushqa urunush ornigha, kirizisning ozgertish yoshurun kuchini korup yitelishi kerek.
xulase
pirofessor luis rene beresning «Calamity, Truth and Silence: America and World-System Chaos» namliq maqalisi 21-esirning istrategiyelik muhitigha dair intayin waqtida yezilghan, ilham beridighan we chongqur bir analizni sunidu. beresning eng chong tohpisi xelqara sistemining hazirqi ehwalini teswirlesh uchun «anarxiye» uqumining yetersiz qalghanliqini we uning oz ornini teximu xeterlik we eniqsiz bir «qalaymiqanchiliq» halitige boshitip bergenlikini ilgiri surgenlikidur. bu qalaymiqanchiliq muhitida, eqliy tedbir belgilesh mexanizmliri yimirilmekte we molcherligusizlik muqerrerlikkeaylanmaqta.
bu tetqiqatta beresning qarashlirining tot asasiy tuwruk ustide turghanliqi melumdur. birinchisi, anarxiye bilen qalaymiqanchiliq arisidiki supet xarakterlik perqni gewdilendurup, hazirqi yer shari kirizisining sistematik bir ozgirish ikenlikini otturigha qoyushidur. ikkinchisi, amerika duch kelgen asasliq tehditlerni (rusiye, xitay, shimaliy koriye, iran) analiz qilish uchun «sinergiye» uqumini qollinip, bu tehditlerning ozara tesiridin tughulghan we boleklerning yighindisidin kop chong bolghan yighinda xeterge diqqetlirimizni aghdurushidur. uchinchisi, dushmen aktiyorlarning eqliy heriket qilmasliq ehtimalliqini istrategiyelik tepekkurning merkizige qoyup, eneniwi chochutush kuchi nezeriyelirining jiddiy halda qaytidin kozdin kechurulushi kereklikini ilgiri surushidur. totinchisi we belkim eng muhimi, bu murekkep mesililer tugunining hel qilinishining charisining hemmidin awwal bir «idiyewi kuresh» ikenlikini we nezeriyewi chongqurliqtin mehrum, addiylashturulghan tiormilarning apetke yol achidighanliqini tekitlishidur.
beresning kamusqa isharet qilish bilen bashlighan we axirlashturghan maqalisi bir heriket chaqiriqidur. amerika we uning ittipaqdashliri «yuqumning deslipide» nutuqwazliq qalqinida panahlinishning ornigha, apetning otturisida turup «rialliq»ning rehimsizliki bilen yuzlishishi we bu rialliq telep qiliwatqan mushkul idiyewi we istrategiyelik qedemlerni besishi kerek. undaq bolmighanda, eng nachar sinariyeler birleshken sinergiyelik bir apetning axirida yetip baridighan jayi kamus korsetken ashu mengguluk «sukut» bolidu. bu analiz peqet amerika siyaset belgiliguchiliri uchunla emes, yene eniqsizliq we qalaymiqanchiliq kunseri kuchiyiwatqan bir dunyada dolet bixeterlikini kapaletlendurushke tirishiwatqan barliq doletler uchunmu hayatiy sawaqlarni sunidu.
tehriri: elanur ettar
paydilanghan menbe:
Beres, Louis René. “Calamity, Truth and Silence: America and World-System Chaos”. Modern Diplomacy, 15 Kasım 2025.
