suriyede hakimiyet ozgergendin keyinki xitay-suriye munasiwetliri we uyghurlarning eniqsiz kelechiki
istrategiyelik yeqinlishish, mish-mish paranglar we geopolitikiliq realliqlar
2025-yili 18-noyabir
bu maqalide suriyede beshshar esed hakimiyiti aghdurulghandin keyin qurulghan yengi otkunchi hokumet bilen xitay xelq jumhuriyiti otturisidiki munasiwetlerning qaytidin shekillinish jeryanini muhakime qilinidu. suriye waqitliq hokumiti tashqi ishlar ministiri esed hesen sheybanining beyjinggha qilghan muhim ziyaritini merkez qilip, suriye yengi dewrining diplomatik, istrategiyelik we iqtisadiy terepliri tehlil qilinidu. ziyaret jeryanida we uningdin keyin otturigha chiqqan suriyediki uyghur jengchilerning xitaygha qayturup berilidighanliqi toghrisidiki iddialar, bu iddialarning peyda bolush sewebliri, suriye teripidin tezlikte inkar qilinishi we bu ehwalning arqisidiki murekkep dinamikilar nuqtiliq tetqiq qilinidu. bu tetqiqatta xitayning suriyege qaratqan emeliyetchil tashqi siyasiti, yengi suriye hokumitining qanuniy orun tiklesh we qayta qurush uchun hemkar izdishi, turkiye we qatar qatarliq rayonluq aktiyorlarning roli we eng muhimi, suriyediki oxshimighan uyghur guruppilirining (turkistan islam partiyesi, bashqa oktichi guruppilar bilen birge heriket qiliwatqanlar we terepsiz puqralar) kelechikige ait mumkin bolghan sinariyeler kop qatlamliq bahalinidu. bu tehlillerde, xitayning dunyawi uyghur siyasiti we ottura sherqtiki geopolitikiliq riqabiti uchun suriyening yengi bir sehnige aylinish ihtimalliqini otturigha qoyush meqset qilinidu.
ozgiriwatqan tengpungluqlar we yengi bir bashlinish
suriyede texminen on besh yil dawamlashqan ichki urushning beshshar esed hakimiyitining yimirilishi bilen axirlishishi peqet ottura sherqtila emes, belki dunyawi kuch tengpungluqi jehettinmu yengi bir sehipe achti. bu yengi dewrning eng diqqet tartidighan diplomatik tereqqiyatlirining biri, suriyede qurulghan otkunchi hokumetning tashqi ishlar ministiri esed hesen sheybanining esed hakimiyitining eng muhim xelqaraliq qollighuchiliridin biri bolghan xitay xelq jumhuriyitige resmiy ziyarette bolushidur[1]. bu ziyaret bir tereptin beyjingning emeliyetchil we janliq tashqi siyaset chushenchisini koz aldimizda namayan qilsa, yene bir tereptin yengi suriye hokumitining xelqara sehnide qanuniy orungha erishish we doletni qayta qurush uchun kuchluk sherikler tepish tirishchanliqining konkret ipadisi boldi.
bu istrategiyelik yeqinlishish ozi bilen bille intayin sezgur we murekkep bir mesilinimu kuntertipke elip keldi: suriyede yashawatqan we bir qismi esed hakimiyitige qarshi urush qilghan uyghurlarning kelechiki. ziyarettin keyinla xelqara metbuatlarda, bolupmu firansiye taratqulirida, yengi hokumetning xitayning iqtisadiy we siyasiy qollishigha erishish bedilige uyghur jengchilerni beyjinggha qayturup beridighanliqi toghrisida jiddiy iddialar otturigha qoyuldi[10]. bu iddialar hem suriye ichidiki tengpungluqlarni tewritidighan, hem xelqara kishilik hoquq jamaetchilikini yeqindin endishige salghan bir munazirige seweb boldi. emma demeshq hokumiti bu xewerlerni tezlikte we keskinlik bilen ret qilip, bundaq bir niyitining yoqluqini jakarlidi[11, 15].
bu maqalide mezkur biyjing ziyaritiinng we qayturup berish iddialirining arqa korunushini, xitay we yengi suriye hokumitining ozara kutkenlirini, mish-mish paranglarning peyda bolush seweblirini we inkar qilinishining arqisidiki siyasiy logikini chongqur tehlil qilinidu. shundaqla, suriyediki uyghur mewjutluqining bir putun bir gewde emesliki realliqini chiqish qilip turup, oxshimighan guruppilarning kelguside duch kelishi mumkin bolghan senariyeler (qayturup berilish, suriye jemiytige singip ketish, uchinchi bir doletke orunlashturulush yaki eniqsizliq ichide qelish) we bu senariyelerge tesir korsiteleydighan xelqaraliq we rayonluq amillar (turkiyening roli, gherbning inkasi qatarliqlar) etrapliq muhakime qilinidu. suriyediki hakimiyet ozgirishining beyjingning «terrorluqqa qarshi turush» bayani astida yurguzuwatqan dunyawi uyghur siyasitige qandaq tesir korsitidighanliqi we yengi suriye hokumitining bu sezgur tengpungluqni qandaq tengsheydighanliqi mesilisi tehlilning asasiy merkizini teshkil qilidu.
tarixiy arqa korunush: esed dewride xitayning suriye siyasiti we istrategiyelik menpeetliri
xitayning suriyediki yengi hokumet bilen tezlikte alaqe ornitishini toghra chushinish uchun, beyjingning esed hakimiyiti dewridiki siyasitini we bu siyasetning asasiy heriketlendurguch kuchlirini chushinish intayin muhim. xitay suriye ichki urushining bashlinishidin tartip,xitay tashqi siyasitige yonilish bergen «bashqa doletlerning ichki ishlirigha arilishiwalmasliq» we «doletlerning igilik hoquqigha hormet qilish» pirinsipliri ramkisida heriket qildi. bu pirinsipchan pozitsiye beyjingning birleshken doletler teshkilati xewpsizlik kengishide (b d t x k) suriyege qaritilghan herbiy arilishish yaki qattiq embargolarni kozde tutqan qarar layihelirini rusiye bilen birlikte qayta-qayta weto qilishi bilen gewdilendi[16]. bu wetolar esed hakimiyitining xelqaraning besimigha qarshi put tirep turalishida muhim rol oynidi.
xitayning bu pozitsiyesining arqisida bir qanche asasiy istrategiyelik menpeet yatidu. birinchidin, beyjing 2011-yili shimaliy atlantik ehdi teshkilatining lewiyege qarita herbiy arilishishini bir ulge dep qaridi we gherb yetekchilikidiki «hakimiyet ozgertish» heriketlirige pirinsip jehettin qarshi chiqti. xitay istrategiyechilirining qarishiche, bu xil arilishishlar rayonning muqimsizliqini ashuratti, radikal guruppilarning kuchiyishige zemin hazirlap bergenlik bolatti we xitayning iqtisadiy menpeetlirige ziyan salmaqta idi. yeni, iqtisadi menpeette kozde tutulghini, suriyening muqimsizlishishi xitayning «bir belbagh, bir yol» teshebbusi uchun istrategiyelik bir tugun bolghan ottura sherqte teximu keng bir qalaymiqanchiliqqa yol echishidin endishe qilinghan idi [14].
ikkinchidin, xitay uchun «terrorluqqa qarshi turush» mesilisi, bolupmu sherqiy turkistandiki weziyet sewebidin, dolet xewpsizlikining merkizidin orun alidu. beyjing suriyediki toqunush muhitining turkistan islam partiyesi (t i p) qatarliq uyghur «bolgunchi» we «jihadchi» guruppilar uchun bir telim-terbiye,tejribe toplash we teshkillinish meydanigha aylinishidin chongqur biaram boldi. esed hakimiyiti bu guruppilarni «terrorchi» dep eniqlima bergenliki uchun, beyjing bilen demeshq arisida «terrorluqqa qarshi turush» mesiliside tebiiy bir hempikirlik shekillendi. xitay esed hakimiyitini qollash arqiliq, wasitilik halda sherqiy turkistangha qarita bir tehdit dep qaralghan bu guruppilarning ajizlishishini umid qildi.
uchinchidin, iqtisadiy menpeetlermu xitayning siyasitide muhim orun tutti. urushtin ilgiri suriye xitay uchun chong bir bazar bolmisimu, doletni qayta qurush jeryanida xitay shirketliri uchun ghayet zor pursetlerning barliqi molcherlenmekte idi. beyjing urushtin keyinki dewrde ul eslihe, energiye we telegraf qatarliq sahelerni qayta qurushta bashlamchi rol oynashni nishan qildi we bu nishangha yetish uchun hazirqi hakimiyet bilen yaxshi munasiwet ornitishni istrategiyelik bir meblegh selish dep qaridi. shunglashqa, xitayning esed hakimiyitini qollishi putunley ideologiyelik bir ittipaq bolmastin, belki yene dunyawi geopolitikiliq nishani, dolet xewpsizliki endishisi we uzun muddetlik iqtisadiy hesabatlirigha asaslanghan emeliyetchil bir istrategiyening mehsuli idi [17].
hakimiyet ozgirishi we xitayning emeliyetchil maslishish jeryani
esed hakimiyitining kutulmigen bir tezlikte yimirilishi beyjingni teyyarliqsiz qaldurghandek qilsimu, xitay diplomatiyesining kirizisqa maslishish iqtidari we emeliyetchilliqi qisqa waqit ichide ozini korsetti. yillardin buyan esedni qollap kelgen bolsimu, beyjing yengi realliqni tezlikte qobul qilip, suriyediki menpeetlirini qoghdash uchun yengi otkunchi hokumet bilen derhal diyalog yollirini achti. xitayning bu tez herikiti uning tashqi siyasitining ideologiyelik pirinsiplardin bekrek dolet menpeetige merkezleshkenlikining ochuq-ashkara ispatidur. beyjing uchun muhim bolghini, suriyeni kimning bashqurushidin bekrek, suriyediki hokumetning xitayning asasiy menpeetlirige (muqimliq, iqtisadiy hemkarliq we terrorluqqa qarshi turush) hormet qilip-qilmighanliqidur [9].
suriye waqitliq hokumiti tashqi ishlar ministiri esed hesen sheybanining beyjing ziyariti bu emeliyetchil maslishish jeryanining yuqiri pellisini yaratti. xitay tashqi ishlar ministiri wang yining sheybanini yuqiri derijilik ziyaretchi supitide kutuwelishi we elip berilghan sohbetlerning mezmuni beyjingning yengi dewrge ait istrategiyesini eniq ashkarilidi. xitay tashqi ishlar ministirliqining resmiy bayanatlirigha qarighanda, sohbetlerde towendiki mesililer aldinqi orungha chiqqan:
- igilik hoquq we zemin putunlukige ozara hormet qilish: xitay suriyening igilik hoquqi, musteqilliqi we zemin putunlukige hormet qilidighanliqini we «suriyelikler yetekchilikidiki, suriyeliklerge mensup» siyasiy hel qilish charisini qollaydighanliqini tekitlidi. bu, beyjingning yengi hokumetke qanuniy orun bergenlikining we ichki ishlargha qarita tashqi arilishishlargha qarshi ikenlikini qayta tekitligenlikining bir isharitidur [1, 2].
- qayta qurush we iqtisadiy hemkarliq: xitay suriyeni qayta qurush jeryanida aktip rol oynashqa teyyar ikenlikini bildurup, «bir belbagh, bir yol» teshebbusi ramkisidiki hemkarliq yoshurun kuchige diqqetni tartti. bu, yengi suriye hokumiti uchun eng jelp qilarliq tekliplerning biri, chunki yengi dolet gherbning embargoliri astida bolup, qayta qurush uchun ghayet zor mebleghke mohtaj [8].
- terrorluqqa qarshi turushta sheriklik: sohbetning eng halqiliq temilirining biri «terrorluqqa qarshi turush» boldi. xitay suriyening terrorluqqa qarshi kurishini qollaydighanliqini ipadilep, bolupmu sherqiy turkistan islam herikiti (sh t i h), yeni turkistan islam partiyesini nishan qilip korsetti. suriye terepmu xitayning dolet xewpsizlikige tehdit salidighan terrorluq teshkilatliri bilen kuresh qilishta hemkarlishishqa teyyar ikenlikini bildurdi [4].
- «bir xitay» siyasitige sadiq bolush: suriye tashqi ishlar ministiri sheybani dolitining «bir xitay» pirinsipigha qetiy emel qilidighanliqini we teywenni xitayning ayrilmas bir qismi dep qaraydighanliqini bayan qildi. <bir xitay siyasitige sadiq bolush>ni telep qilish beyjingning her bir diplomatik sohbette izdeydighan asasiy kapaliti bolup, yengi hokumetning xitaygha bergen muhim bir diplomatik isharitidur [5, 6].
xulasilep eytqanda, xitayning istrategiyesi eniq: eseddin keyinki dewrde suriyediki mewjutluqini we tesirini dawamlashturush, doletni qayta qurushtin iqtisadiy payda elish we eng muhimi, uyghur mesilisini ozining dolet xewpsizlikidiki aldinqi shertlirige asasen bashquralaydighan bir sherikke erishish. yengi suriye hokumiti uchun bolsa, xitay gherbke qarshi tengpunglashturghuchi bir kuch, b d t x k de yoshurun bir qoghdighuchi we doletning xarabige aylanghan iqtisadi uchun bir nijatkar hesablinidu. bu ozara menpeetler munasiwetning asasini teshkil qilidu.
uyghurlarni qayturup berish mish-mish parangliri: peyda bolushi, sewebliri we inkar qilinishining tehlili
tashqi ishlar ministiri sheybanining beyjing ziyariti dawamlishiwatqanda,otturigha chiqqan bir iddia xelqara jamaetchilikte zor ghulghula qozghidi: yengi suriye hokumiti xitay bilen tuzidighan kelishimler bedilige, dolette turuwatqan uyghur jengchilerni beyjinggha qayturup berish telipini qobul qilghan idi[10]. bu iddia deslepte RFI (firansiye xelqara radiyosi) qatarliq menbelerde orun elip, tezlikte tarqaldi. bu mish-mish parangning bu qeder jiddiy qobul qilinishi we keng ghulghula qozghishining arqisida yatqan bir qanche kuchluk seweb bar.
aldi bilen, xitayning dunyaning herqaysi jayliridiki uyghur diyasporasi we oktichilirige qaratqan besimi we nurghun doletni qayturup berish mesiliside qayil qilish tirishchanliqi kopchilikke melum bir heqiqet. beyjing «terrorluqqa qarshi turush» delilini ishlitip, misir, tayland, malaysiye we bir qisim ottura asiya doletliridin uyghurlarning qayturup berilishini kapaletlendurgen. shunglashqa, iqtisadiy we siyasiy jehettin ajiz bir orunda turuwatqan, xelqaraliq qanuniy orungha we pulgha jiddiy ehtiyaji bolghan yengi suriye hokumitiningmu mushuninggha oxshash bir besimgha bash egishi mumkinliki qarishi nahayiti eqilge muwapiq korungen.
ikkinchidin, suriyediki uyghur mewjutluqining xarakteri bu mish-mish parangni kucheytti. bolupmu idlib wilayitide merkezleshken we heyet tehrir sham (h t sh) bilen birlikte esed hakimiyitige qarshi urush qilghan turkistan islam partiyesi (t i p) hem xitay, hem b d t teripidin terrorluq teshkilati supitide tonulidu. yengi suriye hokumitining asasini teshkil qilghan h t sh we bashqa guruppilar urush zamanida t i p bilen ittipaqdash bolghan bolsimu, doletlishish jeryanida bu xil unsurlarni tazilash yaki kontrol astigha elish ehtiyajini hes qilishi mumkin idi. suriye uchun, xitaygha bir qanche t i p rehbirini qayturup berish hem xelqara sehnide «terrorluqqa qarshi kuresh qilidighan mesuliyetchan bir aktiyor» obrazini yaritish, beyjingdin milyardlarche dollarliq yardem elish uchun tolinidighan bir bedel dep qarilishi mumkin idi.
emma bu kutulgn ihtimalliqlar we mish-mish paranglarning eksiche, suriye otkunchi hokumiti bu iddialarni intayin qattiq we eniq bir til bilen ret qildi.suriye tashqi ishlar ministirliqi xewer menbeliri «bu xewerlerning asassiz ikenlikini» we «suriyening inqilab pirinsiplirigha we mehmandostluq exlaqigha zit» bir herikette bolmaydighanliqini elan qildi[11,15]. bu inkarningmu ozige xas kuchluk we logikiliq sewebliri bar.
birinchi we eng muhimi, yengi suriye hokumitining ichki qanuniy orni. bu hokumet esed hakimiyitige qarshi urush qilghan her xil oktichi guruppilarning bir birleshmisidur. bu guruppilarning kopinchisi, t i p ni oz ichige alghan halda, uyghur jengchilerni «zalim hakimiyetlerge qarshi urush qiliwatqan diniy qerindashlar» dep qaraydu. bu jengchilerni ozliri yillardin buyan «irqiy qirghinchiliq» bilen eyiblep kelgen xitay hakimiyitige tapshurup berish, yengi hokumet uchun zor bir xiyanet dep qarilip, birleshme ichide chongqur bir kirizisqa yol achidu. bu, hokumetning oz asasigha weoz qoralliq kuchige qarshi bir heriket bolidighanliqi uchun, siyasiy bir ozini olturuwelishqa barawer bolatti.
ikkinchidin, bu yengi hokumetning xelqaraliq obrazi bilen munasiwetlik. esed hakimiyitidin keyin suriyede kishilik hoquqqa hormet qilidighan, adil we qanunluq bir hokumet qurghanliqini iddia qiliwatqan bir hokumetning tunji xelqaraliq heriketliridin birining bir milletni kollektip halda qayturup berish bolushi bu obrazni yer bilen yeksan qilatti. gherb doletliri we xelqara kishilik hoquq teshkilatliri teripidin derhal eyiblinidighan bu ehwal, hokumetning gherb bilen munasiwet ornitish tirishchanliqini weyran qilatti.
uchinchidin, turkiye we qatar qatarliq rayonluq ittipaqdashlarning roli. bolupmu turkiye hem suriye oktichilirining eng muhim qollighuchisi, hem ozini tarixiy we milliy baghlinishliri sewebidin uyghurlarning hamiysi dep qaraydighan bir dolet bolup, enqerening ittipaqdishi bolghan yengi suriye hokumitining uyghurlarni xitaygha qayturup berishige koz yumushini tesewwur qilghili bolmaydu. bundaq bir heriket turkiyening hem ichki jamaet pikridiki, hem turk dunyasidiki abruyigha eghir bir zerbe beretti. shunglashqa, enqerening bu mesilide demeshiqqe jiddiy besim ishletkenliki we bu xil bir qedemge qetiy qarshi chiqqanliqini perez qilghili bolidu.
bu sewebler tupeylidin, kollektip qayturup berish mish-mish parangliri yengi suriye hokumitining ichki we tashqi siyasiy realliqigha uyghun kelmeydu. bu mish-mish parang, belkim xitay yaki bashqa aktiyorlar teripidin yengi hokumetning niyitini we xelqaraliq inkaslarni dengsep beqish uchun tarqitilghan bolushi mumkin. emma kelgen inkar, demeshqning hech bolmighanda hazirche bu qizil siziqtin otush niyitining yoqluqini korsetti.
suriyediki uyghur mewjutluqining qatlamliq qurulmisi: bir guruppidin kop
suriyediki uyghurlarning kelechikini muzakire qilghanda, bu jamaetni bir putun «jengchiler» topi dep qarashtin saqlinish, toghra bir tehlil uchun zorurdur. suriyediki uyghur mewjutluqi oxshimighan heriketlendurguch kuch, baghlinish we orungha ige kem degende uch asasiy qatlamdin terkib tapidu:
a) turkistan islam partiyesi (t i p) jengchiliri we aililiri: bu guruppa suriyediki uyghurlarning eng kozge korungen we eng kop munazire qilinghan qismidur. afghanistan-pakistan chegra rayonida meydangha kelgen we elqaide bilen chetishliqi bar dep qaralghan t i p suriye ichki urushining bashlinishi bilen yuzligen, hetta minglighan jengchisini aililiri bilen birge suriyege, bolupmu idlibqa yotkigen. bu yerde h t sh ning ittipaqdishi supitide esed hakimiyitige qarshi eng aldinqi seplerde urush qilghan. intizamchan we jeng iqtidari yuqiri bir guruppa dep tonulghan. xitayning biwasite nishanida bolghan we xelqara sehnide «terrorchi» dep etirap qilinghan bu guruppa kelechiki eng eniqsiz we endishilik bolghinidur. yengi suriye hokumiti t i p ni bir tereptin qoralliq bir kuch supitide kontrol astida tutush, yene bir tereptin xitay bilen bolghan munasiwetlerde bir sodilishish amili supitide ishlitishtek bir birige zit ikki xil qiyinchiliqqa duch kelmekte.
b) bashqa oktichi guruppilar ichidiki uyghurlar: t i p gha qoshulmighan, emma ehrarushsham, jeyshul islam qatarliq bashqa sunniy oktichi guruppilarning sepliride urush qilghan uyghurlarmu mewjut. bu guruppilarning kopinchisi bugunki kunde yengi otkunchi hokumetning siyasiy yaki herbiy qurulmisining bir qismidur. shunglashqa, bu uyghurlarning orni t i p ezaliriningkidin perqlinidu. ular «inqilab» ning bir qismi dep qarilishi mumkin we yengi suriye armiyesi yaki xewpsizlik apparatlirigha singip kirish yoshurun kuchi teximu yuqiri bolushi mumkin. ularni xitaygha qayturup berish t i p ezalirini qayturup berishtin kop tes we siyasiy jehettin teximu qimmetke chushidu, chunki bu yengi hokumetning ozining qurghuchi amilliridin birini tazilishi degenlik bolidu.
j) puqralar, musapirlar we aililer: jengchi kimliki bolmighan, peqet xitaydiki besim we zulumdin qechip suriyege kelip panahlanghan nurghunlighan uyghur aililirimu bar. bu kishiler oktichilerning kontrolluqidiki rayonlarda teximu bixeter we islamiy bir hayat kechureleydighanliqi umidi bilen bu japaliq seperni qilghan. bu guruppining mesilisi putunley insaniy bir mesile. ularning xitaygha qayturup berilishi xelqara musapirlar qanunining (bolupmu qayturmasliq pirinsipining) ochuq-ashkara depsende qilinishi bolidu we yengi suriye hokumitini xelqara sehnide intayin qiyin ehwalda qalduridu. bu kochmen musapirlarning qoghdilishi yengi hokumetning kishilik hoquq mesilisidiki semimiyitining bir siniqi bolidu.
bu uch qatlamliq qurulma «uyghurlarni qayturup berish» mesilisining neme uchun addiy bir «hee» yaki «yaq» degen jawab bilen hel qilghili bolidighan mesile emeslikini korsitip beridu. yengi suriye hokumiti bu oxshimighan guruppilargha qarita oxshimighan siyasetlerni yurguzushi mumkin. mesilen, t i p ning radikal rehberlik qatlimini nishan qilghach nemige nishan qilghach, adettiki jengchilerni we puqralarni qoghdashqa yuzlengen bir istrategiyeni qollinishi mumkin.
kelechekke yuzlengen senariyeler: eniqsizliq qisquchigha qisilghan uyghurlar
suriyediki uyghurlarning kelechiki demeshq, beyjing, enqere we bashqa xelqaraliq aktiyorlar otturisidiki murekkep kuch tengpungluqining bir netijisi supitide shekillinidu. hazirqi ehwal we dinamikilarni nezerde tutqanda, bir qanche senariyening mumkinchilikini aldinala molcherligili bolidu:
1-xil senariye: kollektip qayturup berish (ehtimalliqi eng towen senariye): bu senariye mish-mish paranglarning realliqqa aylinip, yengi suriye hokumitining etrapliq bir iqtisadiy we siyasiy yardem bedilige dolettiki barliq uyghurlarni yaki hech bolmighanda barliq jengchilerni xitaygha qayturup berishi sinariyesidur. yuqirida tehlil qilinghandek, ichki qanuniyet kirizisi, rayonluq ittipaqdashlarning (bolupmu turkiyening) besimi we xelqaraliq obrazini qoghdash qatarliq sewebler tupeylidin bu senariyening emelge eshish ehtimalliqi nahayiti towen. bu yengi hokumet uchun siyasiy bir ozini olturuwelish bolidu.
2-xil senariye: tallap qayturup berish we axbarat hembehrlesh (mexpiy sodilishish senariyesi): bu teximu murekkep we teximu mumkin bolghan bir senariye. suriye hokumiti ashkara halda qayturup berish kelishimi tuzushtin saqlanghach, xitay bilen «terrorluqqa qarshi turush» mesiliside yeng ichide hemkarlishishi mumkin. bu hemkarliq t i p ning yuqiri derijilik rehberliridin bir qanchisining mexpiy halda xitaygha tapshurup berilishi, maliye we eshya-ambar axbarati teminlesh yaki xitayning suriye zeminida t i p gha qarita heriket elip berishigha wasitilik halda yol qoyush sheklide bolushi mumkin. bu, demeshqning hem beyjingni melum derijide razi qilishini, hem ichki jamaet pikride chong bir naraziliq peyda qilishtin saqlinishini kapaletlendureleydighan emeliyetchil, emma exlaqiy jehettin mesililik bir ottura yol bolushi mumkin.
3-xil senariye: jemiyetke singdurush we kontrol astida tutush (dolet ichidiki hel qilish charisi senariyesi): bu senariyede, yengi suriye hokumiti uyghurlarni (bolupmu t i p sirtidikilerni) suriye jemiyitige singdurushke tirishidu. jengchiler qoralsizlandurulup yengi armiyege yaki puqrawi hayatqa qoshulushi, aililerge bolsa waqitliq kimlik yaki graJdanliq berilip qanuniy bir orungha ige qilinishi mumkin. t i p qatarliq guruppilar bolsa qattiq bir nazaret astida tutulup, xitaygha tehdit elip kelishining aldi elinidu. bu, hokumetning «inqilab qerindashliqi» sozige uyghun bir siyaset bolidu, emma bu siyaset xitayni qanaetlendurmesliki we beyjing bilen bolghan munasiwetlerde daimliq bir jiddiychilik menbesi yaritishi mumkin.
4-xil senariye: uchinchi bir doletke orunlashturush (turkiye amili): bu, bolupmu puqra uyghurlar we t i p gha ariliq saqlighan jengchiler uchun eng insaniy we siyasiy jehettin eqilge muwapiq charilerning biri bolushi mumkin. turkiye tarixiy we diniy baghlinishliri sewebidin bu kishilerge ishikini echishi mumkin. bundaq bir chare suriye hokumitini xitay bilen yuzmuyuz kelish mesuliyitidin qutulduridu, turkiyening uyghurlarning hamiysi rolini mustehkemleydu we insaniy bir kirizisning aldini alidu. emma bu, beyjingning qattiq naraziliqigha yol echishi we turkiye-xitay munasiwetlirini teximu jiddiyleshturushi mumkin. shundaqla, minglighan qoralliq we radikallashqan kishining turkiyege yotkilishi turkiye uchunmu ozige xas xewp-xeterlerni oz ichige alghan bolidu.
5-xil senariye: eniqsizliq we arida qelish (qisqa muddetlik ehtimalliqi eng yuqiri senariye): eng mumkin bolghan senariye, yengi suriye hokumitining aldi bilen dolet apparatlirini qurush, ichki muqimliqni kapaletlendurush we iqtisadni janlandurush qatarliq teximu jiddiy mesililerge merkezliship, uyghur mesilisini angliq halda kechikturushidur. bu ehwalda, uyghurlar qanuniy bir orungha ige bolmay, eniqsizliq ichide yashashni dawamlashturidu. ne qayturup berilidu, ne graJdanliqqa eriship toluq jemiyetke singip keteleydu. ularning kelechiki suriyening ichki siyasiy mustehkemlinish jeryanining qandaq bolidighanliqigha we xitayning besimining qanchilik eshishigha baghliq halda waqitning otushi bilen shekillinidu. bu «muzlitip qoyulghan» ehwal qisqa we ottura muddette eng mumkin bolghan netijidek qilidu.
xulase: istrategiyelik tugundiki yengi suriye we uyghurlarning teqdiri
suriyediki hakimiyet ozgirishi bilen beyjingning ottura sherq siyasitide yengi bir dewrni bashlandi. xitay yillardin buyan qollap kelgen esed hakimiyitidin keyin, menpeetlirini qoghdash uchun yengi hokumet bilen emeliyetchil bir munasiwet ornitishta ikkilenmidi. suriye tashqi ishlar ministirining beyjing ziyariti bu yengi munasiwetning ulini saldi; ozara igilik hoquqigha hormet qilish, qayta qurush we terrorluqqa qarshi turush mesililiride chushenche birliki shekillendi.
emma bu diplomatik yeqinlishishning sayiside qalghan uyghurlarning kelechiki yengi suriye hokumitining eng mushkul sinaqliridin biri bolidu. qayturup berish mish-mish paranglirining tezlikte tarqilishi we oxshash tezlikte inkar qilinishi mesilining neqeder nazuk ikenlikini we nurghunlighan ichki we tashqi dinamikilarni oz ichige alidighanliqini korsetti. kollektip qayturup berishning emelge eshish ehtimalliqi yengi hokumetning oz pirinsipigha xilap bolghanliqi we ittipaqdashliq munasiwetlirini xeterge ittiridighanliqi sewebidin ajizdur. emma bu uyghurlarning bixeter ikenlikini bildurmeydu. tallap qayturup berish, mexpiy istixbarat almashturush yaki daimliq wehime astida eniqsizliq ichide yashash ehtimalliqi nahayiti realdur.
suriyediki uyghurlarning teqdiri yengi demeshq hokumitining xarakterini, igilik hoquqini we xitayning ghayet zor iqtisadiy kuchi bilen turkiye qatarliq rayonluq ittipaqdashlarning siyasiy besimi arisida qanchilik ustiliq bilen bir tengpungluq saqliyalaydighanliqini eniq korsitip beridighan shikala siziqidur. suriye peqet oz kelechikiningla emes, belki xitayning dunyawi «terrorluqqa qarshi turush» istrategiyesining we uyghur siyasitining chegraliri sinilidighan yengi we halqiliq bir geopolitikiliq sehnige aylandi. bu nazuk tenglimining qandaq yeshilidighanliqini we arisida qalghan on minglighan insanning teqdirining qaysi yonilishke qarap tereqqiy qilidighanliqini waqit bir nime deydu .
tehriri: elanur ettar
menbeler:
Kaynakça:
[1] Çin Halk Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı. (17 Nov, 2025). Wang Yi Holds Talks with Syrian Caretaker Foreign Minister Asaad Hassan al-Shaybani.
[2] Çin Halk Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı. (17 Nov, 2025). Wang Yi Meets with Syrian Caretaker Foreign Minister Asaad Hassan al-Shaybani.
[3] Çin Halk Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı Foreign Ministry Spokesperson Lin Jian’s Regular Press Conference on November 17, 2025.
[4] Anadolu Ajansı. (17 Nov, 2025). Syria, China pledge closer collaboration on security, counter-terrorism.
[5] SANA (Syrian Arab News Agency). (17 Nov, 2025). Al-Shaybani from Beijing: We look forward to a strategic partnership with China.
[6] SANA (Syrian Arab News Agency). (17 Nov, 2025). Syria and China agree to combat terrorism and enhance economic cooperation.
[7] SANA (Syrian Arab News Agency). (17 Nov, 2025). Chinese Foreign Minister: We support Syria in preserving its sovereignty and territorial integrity.
[8] Asharq Al-Awsat. (17 Nov, 2025). China FM Pledges Support for Syria in Achieving Peace.
[9] South China Morning Post (SCMP). (17 Nov, 2025). China looks to get relations with Syria back on track after Assad’s downfall.
[10] Radio France Internationale (RFI). (17 Nov, 2025). La Syrie va remettre à la Chine des jihadistes ouïghours.
[11] The New Arab. (17 Nov, 2025). Syria denies reports of handover of Uyghurs as FM visits China.
[12] eljezire (erebche), 2025-yili 17-noyabir, mحadثat صynyة soryة ttnaol tعzyz alعlaqat omkafحة alإrهab (xitay-suriye sohbitide munasiwetlerni kucheytish we terrorluqqa qarshi turush mesilisi muzakire qilindi).
[13] alsyasة alصynyة tjaه alصraع alطafy fy sorya omstqblهa (suriyediki mezhep toqunushigha qaratqan xitay siyasiti we uning kelechiki) ResearchGate.
[14] jusur liddirasat, 2024-yili 15-dekabir, maذa yعny sqoط alأsd llصyn? (esedning yiqilishi xitay uchun nemidin derek beridu?).
[15] eshsherq elewset (erebche), 2025-yili 17-noyabir, dmshq tnfy nytهa tslym mqatlyn mn alإyghor إli bkyn (demeshq uyghur jengchilerni beyjinggha tapshurup berish niyitini inkar qildi).
[16] uyghur tetqiqat instituti. 2025-yil 7-noyabir. beyjingning suriye siyasiti: embargogha awaz berishtiki biterep pozitsiyesining arqa korunushi.
[17] uyghur tetqiqat instituti. 2025-yil 8-sentebir. suriyediki yengi weziyet we xitayning istrategiyelik ikkilinishi.
