uyghur kishilik hoquq qurulushi (UHRP) ning mulahize sehipisi; yazghuchilar: tetqiqat we teshwiqat ishlirigha mesul muawin direktor piter irwin we tetqiqat direktori doktor henrik szadziyewiskiy
2025-yilliq komur-ximiye sanaiti mulahiziliri
2025-yili 19-noyabir, uyghur kishilik hoquq qurulushi
bu hepte dunya rehberlirining belem shehirige yighilip, «kilimat ozgirishi ramka ehdinamisi»gha eza doletlerning 30-qetimliq yighini (COP30) gha qatnishishigha egiship, xitay tonushluq bolghan sozler bilen yetip keldi: yeni 2030-yilidin burun karbon qoyup berishni eng yuqiri chekke yetkuzush we 2060-yilidin burun karbon neytralliqini ishqa ashurush wedisi. bu yene ilgiriki «komur arqiliq tok chiqirish turlirini qattiq kontrol qilish» we hazirdin tartip on yilning axirighiche komur istemalini tedrijiy azaytish wedilirini oz ichige alidu.
lekin xitay yene dunyadiki eng chong bulghima tarqatquchi dolet bolup, yershari karbon tot oksid (CO2) qoyup berish miqdarining uchtin birige yeqin qismigha mesul, bu san uningdin qalsila keyinki tot chong bulghima tarqatquchi doletning omumiy miqdaridinmu yuqiri. bu kilimat wedilirige qarimay, komur yenila xitayning energiye we sanaet sistemisining tayanchi bolup kelmekte. beyjing 2023- we 2024-yilliri energiye xewpsizlikini kucheytish we eghir sanaetni qollash bahanisi bilen yengi komur kanliri we komur arqiliq tok chiqirish zawutlirining zor derijide kopiyishini testiqlidi.
2024-yili xitay dunya komur paaliyetlirige dawamliq yetekchilik qildi, yengi turler, ishqa kirishturulgenler we dawamlishiwatqan qurulushlarning omumiy sani bashqa barliq doletlerning yighindisidin eship ketti.
beyjing putun memliket miqyasida komur turlirini tezlitishtin sirt, yene nurghunlighan eng kop bulghima chiqiridighan sanaet turlirini sherqiy turkistan we ichki mongghulgha yotkewatidu. bu ehwal sherqiy turkistanda komur-ximiye sanaiti eslihelirining tez surette quruluwatqanliqida eng roshen gewdilenmekte.
«komurdin ximiyelik mehsulat ishlepchiqirish» yaki «komurni gazlashturush» dep atalghan turler yuqiri energiye serp qilidighan pishshiqlap ishlesh jeryani arqiliq komurni birikme gaz, dizel, metanol we solyaw qatarliq yeqilghu we sanaet ximiyelik maddilirigha aylanduridu. xitayning eng yengi komur-ximiye sanaiti merkezlirining kopinchisi quruluwatqan sherqiy turkistanda, bu turler ghayet zor miqdarda karbon qoyup berish, zeherlik tashlanduqlar we su menbesining eghir derijide xorishini kelturup chiqirip, shundaqmu eghir ekologiyelik besimgha duch keliwatqan bu rayonning muhit ziyinini teximu chongqurlashturmaqta.
germaniye hokumetsiz teshkilati «Urgewald» ning 50 hemkarlashquchi hokumetsiz teshkilat bilen birliship elan qilghan «2025-yilliq dunyawi komurdin waz kechish tizimliki» (GCEL 2025) bu ziddiyetni eniq korsitip berdi hemde xitayning hazir yengi komur-ximiye sanaiti turlirining dunyawi merkizige aylanghanliqini ashkarilidi. yengi sanliq melumatlarda korsitilishiche, xitay hazir 21 chong komur-ximiye sanaiti turini yolgha qoyuwatqan bolup, bularning kopinchisi sherqiy turkistangha merkezleshken.
tetqiqatlar shuni ispatlayduki, komur asasidiki ximiyelik mehsulat ishlepchiqirish nefit-ximiye sanaitidiki oxshash jeryangha qarighanda kop miqdarda karbon tot oksid (CO2) qoyup beridu. oksford energiye tetqiqat instituti (OIES) ning doklatigha asaslanghanda, 2020-yili komur-ximiye sanaiti xitayning doletlik qoyup berish miqdarining %5.4 ni igiligen.
xelsinkigha jaylashqan energiye we pakiz hawa tetqiqat merkizi (CREA) ning 2024-yilliq tehlilige asaslanghanda, xitay gerche dolet ichidiki elektir energiyesi we bir qisim sanaet saheliride komur ishlitishni tedrijiy azaytishni pilanlawatqan bolsimu, lekin komur-ximiye sanaiti «ishlepchiqirish iqtidarining zor derijide kengiyishi we bulghima qoyup berishning shiddet bilen eshishi mumkin bolghan birdinbir asasliq komur istemal qilidighan sahe bolup qelishi mumkin».
oksford energiye tetqiqat institutining maqaliside, su bilen teminleshning komur-ximiye sanaitining tereqqiyatini chekleydighan asasliq amil ikenliki tekitlengen hemde xitayning hazirmu ghayet zor bolghan komur-ximiye sanaiti sahesining teximu kengiyishining sijil bolmighan yuqiri derijidiki su ishlitishni kelturup chiqiridighanliqidin agahlandurulghan.
sherqiy turkistandiki su qischiliqi toghrisidiki 2025-yilliq bir tehlilde, kelgusi bir nechche on yilda rayonning su bayliqining korunerlik derijide aziyip ketish ehtimalliqining yuqiri ikenliki otturigha qoyulghan, buninggha aililer we sanaetning su ishlitishining kunseri eship, su qischiliqini teximu eghirlashturuwetishi seweb bolidiken. bu netijiler dunya bayliq institutining 2016-yilliq tehlili bilen oxshash bolup, tehlilde uyghur diyarining su uchun «yuqiri» derijidin «intayin yuqiri» derijigiche bolghan riqabetke duch keliwatqanliqi korsitilgen idi.
«Urgewald» ning «2025-yilliq dunyawi komurdin waz kechish tizimliki» de korsitilgen yengi komur-ximiye sanaiti turliri ichide, elektir uskuniliri, energiye asasiy esliheliri we sanaet ishlepchiqirishi bilen shughullinidighan xitayning kop doletlik guruhi bolghan tebiyen elektir uskuniliri shirkiti (TBEA)¹ teripidin otturigha qoyulghan bir tur bar. bu turni yeqilghu bilen teminlesh uchun, shirket jungghar oymanliqining sherqiy jenubidiki ghayet zor bir ochuq kanni zor derijide kengeytmekchi boluwatidu, eger bu emelge ashsa, u dunyadiki eng chong ochuq kangha aylinidu.
sherqiy turkistanda quruluwatqan yene bir chong komur-ximiye sanaiti turi xitay dolet energiye guruhi (CHN Energy) ning jungdung komurni gazlashturush zawutidur. bu zawut kelgusi 90 yilliq tijaritini qamdiyalaydighan we korunerlik derijide kengeytilish pilanlanghan bir kanchiliq bazisigha tutashturulghan. «Urgewald» tekitliginidek, bu ikki zawuttin chiqqan birikme gaz biwasite xitayning sherqtiki sheherlirige ewetilidu, «bu sheherlerde komur arqiliq tok chiqirish zawutlirining ornini tebiiy gaz ishlitidighan zawutlar almaqta».
bu turlerning kengiyishi emeliyette komur bulghinishini sherqtin gherbke, yeni uyghur diyari we jenubiy mongghuliye qatarliq rayonlargha yotkeydu, bu rayonlar doletning bashqa jaylirini energiye bilen teminlesh uchun kunseri kopiyiwatqan muhit yukini oz ustige alidu. energiye we pakiz hawa tetqiqat merkizi (CREA) neqil kelturgen xitay hokumitining sanliq melumatlirida, 2025-yilining birinchi peslide xitayning sherqiy qismining omumiy hawa supiti yaxshilanghan bolsimu, sherqiy turkistanning hawa supitining nacharlashqanliqi alliqachan korsitilgen.
sherqiy turkistandin bashqa jaylarda, xitay shirketliri xitayning 2021-yili chet ellerde yengi komur arqiliq tok chiqirish zawuti qurushni toxtitish wedisige qarimay, chet ellerdiki komur turlirini dawamliq qollap kelmekte, bu soz bilen emeliyet otturisidiki perqini teximu aydinglashturup beridu. yershari energiye kozitish merkizi (Global Energy Monitor) we xelqara kilimat hoquqi teshkilati (Climate Rights International) ning tetqiqatida, xitay shirketlirining qirghizistan, zambiye we zimbabwe qatarliq doletlerdiki bu xil turlerni dawamliq meblegh bilen teminlewatqanliqi, shundaqla hindoneziyediki keng kolemlik nikel we alyumin eritish zawutlirini oz ichige alghan sanaet paaliyetliri uchun mexsus qurulghan komur arqiliq tok chiqirish zawutlirinimu qollawatqanliqi ashkarilanghan.
«Urgewald» ning yeqinqi tetqiqati xitayning komurge munasiwetlik energiye iznasi (yeni tesiri) heqqide teximu kop soallarni peyda qildi. ularning tetqiqat netijiliri bu sanaet komur zawutlirini kimning meblegh bilen teminleydighanliqi, yerning qandaq elinidighanliqi we bashqurulidighanliqi, shundaqla buningdin kelip chiqqan hawa we su bulghinishining kolimi qatarliq hel qilinmighan mesililerni gewdilendurdi. birlikte elip eytqanda, bu boshluqlar beyjingning komur turlirini «qattiq kontrol qilish» siyasitining yenila qismen we birdek bolmaywatqanliqini korsitip beridu.
uyghurlargha nisbeten, buning tesiri biwasite we shuan. komur-ximiye sanaiti zawutliri we sanaet paaliyetliri hawa bilen suni bulghaydu, qis bolghan su bayliqini teximu qiyin ehwalgha chushurup qoyidu we kilimat ozgirishini teximu eghirlashturuwetidu, shuning bilen bir waqitta, sanaetleshken yeza igiliki we ximiyelik qoshumche mehsulatlar tupraq we ekologiyelik sistemini teximu buzghunchiliqqa uchritidu. bu xuddi dunyaning herqaysi jayliridiki chetke qeqilghan topluqlarning bayliq echishning bedilini toleydighanliqigha oxshash, uyghurlarmu normidin artuq muhit ziyinigha uchraydu.
bu ziddiyet kozge korunerlik derijide roshen. xitay bir tereptin kilimat herikitige wede berip, yene bir tereptin dawamlishiwatqan wehshiy jinayetler bilen birge ekologiyelik kiriziske duch kelish xewpi astida turuwatqan bir rayonda sanaet paaliyetlirini kucheytmekte. eger xitay dolet ichidiki idare-bashqurush sistemisigha singip ketken qurulmiliq tengsizliklerge yuzlenmeydiken, uning xelqara sehnidiki kilimat wediliri peqet simwolluq ehmiyetke ige bolup qalidu, netijide uyghurlar we bashqa ajiz guruppilar buning aqiwitidiki insaniy we muhit yuklirini oz ustige elishqa mejbur bolidu.
