qazaqistanda tutqun qilinghan 15 paaliyetchi.

qalbinur ewken we tilek niyazbek | 2025-yili 24-noyabir

«hazir xitaygha qarshi namayish qilish paaliyetchilerning tutqun qilinishi we eniqsiz qanuniy ehwalda qelishigha seweb bolmaqta».

ozini sherq bilen gherb otturisidiki kowruk supitide namayan qilishni yaxshi koridighan qazaqistan, beyjing bir terepke bek besim qilghanda, bu kowrukning qanchilik ajiz ikenlikini yene bir qetim korsetti. yeqinda almuta we bashqa sheherlerde «ata jurt qazaq insan heqliri» teshkilatining 16 ezasi bir qanche shinjang jaza lagerlirining shahitliri bilen birge tutqun qilindi. ularning jinayiti? guwahliq berish, bayraq koydurush we adalet telep qilish.

«ata jurt» chette qalghan guruppa emes. u japaliq turde shinjangdiki jaza lagerliridin hayat qalghuchilar we tutqunlarning tughqanliridin 10 mingdin artuq sinliq guwahliqni toplidi we xatirilidi. bu teshkilat xitay kommunistik partiyesining bu rayondiki insaniyetke qarshi jinayetlirini tunji bolup ashkarilighan teshkilat idi. uning paaliyetchiliri yillardin buyan parasetke uchridi, jerimane qoyuldi we tutqun qilindi. hazir tutqun qilish herikiti kuchiyip ketti.

bu weqening biwasite sewebi dolata chegra eghizigha yeqin jayda otkuzulgen bir namayish boldi. bu namayishqa «ata jurt» teshkilatining qiriqtin artuq ezasi tinchliq bilen yighilghanidi. ular xitay kommunistik partiyesige qarshi shoarlarni towlap, xitay bayraghliri we shi jinpingning suretlirini koydurdi. ularning telepliri eniq we uch turluk idi:

birinchidin, shinjangda tughulghan qazaqistan puqrasi alimnur turghanbayni qoyup berish. u xitaydiki nopusi we pasportini bikar qilish uchun barliq byurokratik resmiyetlerni inchikilik bilen tamamlighanidi. 2025-yili 23-iyul, u dolata eghizida ili qazaq aptonom oblastliq dolet xewpsizlik etriti teripidin tutqun qilindi. uning iz-deriki hazirghiche namelum. uning ayali guldariya sherizat qarshiliq korsitishning simwoligha aylandi. u qazaqistan saqchiliri teripidin 15 qetim tutqun qilinghan, 2300 dollardin artuq jerimane qoyulghan we uch qizi bilen birlikte daimliq kozitishke uchrighan bolsimu, tashqi ishlar ministirliqigha dawamliq iltimas sunmaqta. uning murajietlirige perwa qilinmidi.

ikkinchi telep: xitay puqralirining wizisiz kirishini axirlashturush. namayishchilar xitay kommunistik partiyesining iqtisadiy we ideologiyelik singip kirishini eyiblidi. xitayning dolet igilikidiki shirketliri qazaqistanning keng territoriyesini we kochmes muluklirini setiwaldi. kanchiliq shirketliri yer asti bayliqlirini qezip, deryalarni bulghap, yerlik jamaetni ghezep-nepretke tolduridu. her ikki doletning resmiy taratquliri «dostane hemkarliq» ni teshwiq qiliwatsimu, qazaqistanning ijtimaiy taratquliri naraziliqqa tolghan.

uchinchi telep: shinjangdiki lagerlarda tutup turuluwatqan barliq qazaq, uyghur we qirghizlarni qoyup berish. bu telep nahayiti keng dairilik bolsimu, emma u realliqni eks etturidu: minglighan kishi yenila tutup turush lagerlirida tutup turulmaqta, ularning aile-tawabiatlirining awazi boghulghan yaki qorqutushqa uchrighan.

qazaqistan dairiliri bu ehwalgha tutqun qilish bilen jawab qayturdi. 16 paaliyetchi nezerbend astigha elindi. emma, bu basturushning mujumel mahiyitini ashkarilaydighan bir burulush nuqtisi shuki, bugunge qeder hechqandaq resmiy qolgha elish buyruqi chiqirilmidi. hemme ish sirliq halette turmaqta.

bezi paaliyetchiler hokumet ehwalni kozitiwatidu — gherb demokratik doletliri we kishilik hoquq teshkilatlirining inkas qayturush-qayturmasliqini kutuwatidu, dep qaraydu. eger dunya sukut qilsa, beyjingni xushal qilish uchun teximu qattiq tedbirler qollinilidu.

hokumetni qollaydighan taratqular we ijtimaiy hesabatlar alliqachan bayanni ozgertishke bashlidi. ular memuriy tutup turushning jinayi ishlar teptishlikige ozgertilgenlikini ilgiri surmekte. biraq, yene shunisi eniqki, hechqandaq resmiy hojjet otturigha chiqmidi. paaliyetchiler eqilge sighmaydighan bir qanuniy boshluqqa qamilip qaldi: eyiblengen, emma resmiy eyibname tarqitilmighan; tutqun qilinghan, emma qanuniy jehettin bir terep qilinmighan.

bu tutqun qilishlarda geosiyasiy amillarmu mewjut. qazaqistan hokumiti ul eslihe qurulushliri we soda kelishimlirini tebriklep, xitay bilen hemrahliq obrazini yaratti. lekin, yuzeki korunushning astida naraziliq chongqur yiltiz tartqan.

adettiki qazaqlar xitay shirketlirining yer setiwalghanliqini, kanlarni bulghighanliqini we bazarlarni igiliwalghanliqini korup turmaqta. ular beyjingning ideologiyesining mektepler we taratqulargha singip kiriwatqanliqini kormekte. shundaqla, oz hokumitining besim astida egilip, «dostane munasiwet» ni saqlap qelish uchun puqralarning hoquqini qurban qiliwatqanliqini korup turmaqta.

paaliyetchiler bayraq koydurush we shoar towlash arqiliq bu saxtiliqni teship otti. ularning namayishi peqet alimnur turghanbay isimlik bir adem uchunla emes idi. bu igilik hoquq, izzet-hormet we beyjingning ruxsitisiz sozlesh hoquqi toghrisidiki bir heriket idi.

bu tutqun qilishlar hazir peqet qazaqistan uchunla emes, belki xelqara jemiyet uchunmu bir sinaq bolup qaldi. eger gherb demokratik doletliri buninggha perwasiz qarisa, qazaqistan dairiliri bu sukutni yeshil chiragh dep chushinidu. paaliyetchiler alliqachan teximu qattiq tedbirlerning kelidighanliqidin ensireshke bashlidi.

qazaqistanning xitay bilen gherb otturisidiki tengpungluqni saqlash herikiti hemishe xeterlik idi. emma puqralar buyruqsiz tutqun qilinghanda, ayallar erlirining qoyup berilishini telep qilghanliqi uchun jerimanige tartilghanda, qizlar anisining paaliyetliri seweblik kozitilgende, bu tengpungluq basturushqa qarap yatidu.

bu, shinjang heqqidiki heqiqetni xatirileshke juret qilghan bir turkum iradilik paaliyetchilerning hekayisidur. ularning sinliri awazsizlargha awaz boldi. ularning namayishliri adalet telep qildi. hazir, ularning tutqun qilinishi beyjingning sayisining chegralardin halqip, sot mehkimilirige we aililerge qeder qanchilik yiraqqa sozulghanliqini ashkarilimaqta.

paaliyetchilerning xitay bayriqi we shi jinpingning suritini koyduruwatqan waqti.

«ata jurt» ning jenggiwar qurghuchisi serikjan bilesh hazir amerika qoshma ishtatliridin turup paaliyet elip barmaqta, u birla waqitta uch nishangha: xitay kommunistik partiyesi, moskwaning imperiyelik arzusi we qazaqistanning mustebit hokumranlirigha qarshi boshashmay kuresh qilmaqta. uning terjimihali basturushlarning uzun tizimlikidur: tutqun qilinishlar, adettiki memuriy teqibler we uni jimiqturush uchun oydurulghan uch jinayi ishlar eyiblishi. bilesh astana hakimiyitining — hem beyjingni hem moskwani xushal qilishqa intiliwatqan — «ata jurt» ning her bir ezasi tutulup bolmighuche toxtap qalmaydighanliqini ochuq-ashkara agahlandurdi. uning murajiiti keskin: eger xelqara jemiyet diqqet qilmisa, qazaqistanning beyjingperes, rusperes hokumiti shinjangning jinayetlirini xatirileshke juret qilghan az sandiki awazlarning birini ochuruwetishte muweppeqiyet qazinidu.

qazaqistan ozini biterep, emeliyetchil we hemkarliqni soyidighan qilip korsitishni arzu qilishi mumkin. emma puqralar soz qilghanliqi uchun turmige tashlanghanda bitereplik axirlishidu. sukut soda kelishimliri bilen mukapatlanghanda, emeliyetchillik sheriklikke aylinidu. beyjing kimning namayish qilishi we kimning yoqap ketishi kereklikini belgiligende, hemkarliq teslim bolushqa aylinidu.

alimnur turghanbayning, guldariya sherizatning we tutqun qilinghan 16 paaliyetchining teqdiri peqet qazaqistanningla mesilisi emes. bu, dunyaning basturushqa qarshi turidighanliqi yaki beyjingning uzun qolining kontrolsiz halda chingishigha yol qoyidighanliqining olchimidur.

xetkushler: xitay kommunistik partiyesi, qazaqistan, musulman qazaqlar, musulman uyghurlar

qalbinur ewken: 1981-yili shinjangda tughulghan, hazir amerika qoshma ishtatlirida yashaydu. u «ata jurt qazaq insan heqliri» teshkilatining yadroluq ezasi.