xitayning «ochuq kodluq» istrategiyesining sherqiy turkistan dewasigha yetkuzidighan xewpliri we elip kelidighan pursetliri heqqide mulahize
tehriri: d. abdurehim dolet
2025-yili 2-dekabir
2025-yili 25-iyul amerikadiki nopuzluq istrategiye we tashqi siyaset Jurnili «tashqi ishlar» (Foreign Affairs) jorjtawn uniwersitetining bixeterlik we yengidin gulliniwatqan texnika merkizining tetqiqatchiliri owen j. daniyels (Owen J. Daniels) bilen xenna domen (Hanna Dohmen) ning «xitayning sel qaralghan suniy eqil istrategiyesi: beyjingning yumshaq kuch arqiliq dunyawi hokumranliqni qolgha kelturushi» namliq maqalisi, bugunki kunde dunyawi kuch tengpungluqining qandaq qilip qattiq herbiy kuchtin reqemlik yumshaq kuchke yotkiliwatqanliqini yorutup berdi. mezkur maqale xitayning «DeepSeek» we «Moonshot AI» qatarliq shirketliri arqiliq, amerikaning yuqiri texnikiliq ozek (Chip) cheklimilirige qarimay, erzan we yuqiri unumluk «ochuq kodluq» (Open-source) suniy eqil modellirini dunyagha tarqitish arqiliq, yer shari jenubi we tereqqiy qiliwatqan ellerde qandaq qilip siyasiy we iqtisadiy tesir kuchini kengeytiwatqanliqini analiz qilidu. bu maqalining ehmiyiti shuki, u peqet texnikiliq tereqqiyatnila emes, belki bu texnikilarning xelqara munasiwetlerdiki «qoral» (Weaponization of Software) gha aylinish jeryanini ashkarilaydu. del mushundaq bir tarixiy sharaitta, bu texnikiliq bosushlerning xitayning mustemlikisi astidiki sherqiy turkistan xelqi uchun nemidin derek beridighanliqi, bu texnikilarning zulumni teximu eghirlashturush ehtimalliqi yaki buning del eksiche, milliy azadliq kurishide bir qoral supitide ishlitilish mumkinchiliki bar-yoqluqini muhakime qilish muhim we jiddiy bir mesilige aylandi.
xitayning suniy eqil sahesidiki «erzan we ochuq» istrategiyesining mahiyiti
xitayning suniy eqil sahesidiki tereqqiyati yeqinqi yillarda gherb dunyasining molcheridin halqip ketti. amerika hokumiti xitayning herbiy kuchini kucheytishini cheklesh uchun ilghar yerim otkuzguch we ozeklerni eksport qilishni qattiq kontrol qilghan bolsimu, xitay shirketliri bu cheklimilerni aylinip otushning yollirini tapti. «DeepSeek» shirkitining R1 namliq modeli we «Moonshot AI» ning Kimi K2 modelining elan qilinishi, xitayning az bayliq we towen tennerx bilen amerikaning OpenAI gha oxshash suniy eqil magnatlirigha riqabet elan qilalaydighanliqini ispatlidi. bu yerdiki halqiliq nuqta shuki, xitay ozining modellirini «yepiq» (Closed) emes, belki «ochuq» (Open) halette dunyagha sundi. bu istrategiye xitaygha nisbeten texnikiliq tosalghuni bosup otushla emes, belki yer shari miqyasida dunya siyasitige tesir korsitishning bir wasitisidur.
xitayning «ochuq model» istrategiyesining arqisida intayin chongqur geo-siyasiy hesablar yatidu. 2025-yilining beshida, DeepSeek R1 ning ayliq aktip ishletkuchisi 33 milyon bolghan bolsa, aprel eyigha kelgende bu san uch hesse eship 97 milyongha yetken. teximu muhimi, bu modelning herxil tughundi nusxiliri (Derivative versions) esli modeldin besh hesse kop chushurulgen. bu shuni korsitiduki, xitay texnikisi dunyaning herqaysi jayliridiki tetqiqatchilar, shirketler we hokumetlerning asasiy ul eslihesige singip kirmekte. bu xil «texnikiliq beqinish» shekillengendin keyin, xitayning bu doletler ustidiki nopuzi tebiiy halda ashidu.
bu xil tereqqiyatning akademik we sanaet sahesidiki tesiri shuki, xitay tereqqiy qiliwatqan doletlerni «ammiwi parawanliq» namida suniy eqil modelliri bilen teminlesh arqiliq, amerikaning «bixeterlik we kontrol»ni asas qilghan usuligha qarshi bir qutup shekillendurmekte. afriqa, latin amerikasi we sherqiy jenubiy asiyadiki nurghun doletler ozlirining suniy eqil sistemisini qurup chiqish uchun qimmet bahaliq amerika texnikisigha emes, belki erzan we ozgertishke bolidighan xitay modellirigha tayinishqa mejbur bolmaqta. bu ehwal xitay kompartiyesining (CCP) dunyawi tesir kuchini kengeytishtiki «yumshaq kuch» (Soft Power) diplomatiyesining eng yengi we eng kuchluk qoraligha aylandi.
xitayning bu texnikiliq hujumi peqet bazar igilesh bilenla cheklenmeydu. maqalide korsitilgendek, xitay tashqi ishlar ministirliqining bayanatchisi go jyakunning eytqinidek, xitay «suniy eqilning paydisini bashqa doletler bilen ortaqlishishni» xalaydighanliqini teshwiq qiliwatidu. bu yerdiki «ortaqlishish» emeliyette xitayning qimmet qarishi, sanliq melumat olchimi we reqemlik idare qilish endizisining dunyagha kengiyishidin derek beridu. eger dunyadiki kop qisim reqemlik sistemilar xitayning R1 yaki Kimi K2 modellirining uligha qurulsa, kelgusidiki internet we uchur almashturush sistemisining xitayning kozitishi we kontrolluqi astigha chushup qelish ehtimalliqi yuqiri.
texnikiliq nuqtidin alghanda, xitay modellirining «kichiklitilgen we teximu unumluk» (Smaller, more efficient) bolushi, ularning towen seplimilik qattiq detallardimu rawan ishleydighanliqini bilduridu. bu, xitayning amerika teripidin yurguzulgen ozek imbargosini meghlup qilish uchun qollanghan taktikisidur. yeni, eng kuchluk kompyuterlargha tayinishning ornigha, bar bolghan bayliqtin eng yuqiri unum alidighan yumshaq detallarni tereqqiy qildurush arqiliq, xitay ozining «suniy eqil musteqilliqi»ni saqlap qelishqa tirishmaqta.
bu bolekte shuni xulasilesh mumkinki, xitayning suniy eqil istrategiyesi peqet texnikiliq musabiqe emes, belki bir medeniyet we ideologiye urushidur. xitay ozining texnikisini «ochuq» dep atighan bilen, uning arqisigha yoshurunghan meqset xelqara jemiyetni, bolupmu gherbtin bashqa doletlerni ozining reqemlik ekologiyesige baghliwelish, shu arqiliq ozining mustebit tuzumini we kishilik hoquq depsendichiliklirini yoshurush yaki normallashturush uchun xelqaraliq muhit hazirlashtin ibarettur.
sherqiy turkistandiki «reqemlik mustemlike» we texnikining zulum qoraligha aylinishi
yuqirida bayan qilinghan xitayning suniy eqil tereqqiyati, sherqiy turkistandiki weziyetke biwasite we wehimilik tesirlerni korsetmekte. xitayning «ochuq» we «unumluk» modellirining tereqqiyati, sherqiy turkistandiki nazaret sistemisining tennerxini towenlitip, qaplash dairisini we eniqliq derijisini kengeytishige yardem beridu. ilgiri yuqiri tennerxliq hesablash iqtidarini telep qilidighan yuz tonush, awaz perqlendurush we heriket analizi qatarliq sistemilar, emdilikte DeepSeek R1 gha oxshash erzan we kichiklitilgen modellar arqiliq teximu keng kolemde we towen tennerxte ijra qilinishi mumkin. bu degenlik, xitay hokumiti her bir uyghurning herikitini, sozini we hetta tor alaqisini nazaret qilish uchun ketidighan iqtisadiy yukni yeniklitip, zulumning «sijilliqi» we «qolayliq» liqini ni ashuralaydu.
suniy eqilning «yumshaq kuch» supitide ishlitilishi, sherqiy turkistan mesilisidiki xelqaraliq bayanlarni (Narratives) burmilashta intayin chong rol oynaydu. xitayning hasillighuch suniy eqil (Generative AI) modelliri, xitayche sanliq melumat ambarliri bilen terbiyelengen bolghachqa, uyghur tarixi, medeniyiti we hazirqi weziyiti heqqide xitay kompartiyesining teshwiqatigha uyghun jawablarni hasil qilidu. bu modellar dunya miqyasida tarqalghanda, chetellik tetqiqatchilar yaki addiy ishletkuchiler sherqiy turkistan heqqide melumat izdigende, suniy eqil ulargha xitayning «bextiyar shinjang» hekayisini sozlep berishi mumkin. bu, tarixni qayta yezish, burmilash we heqiqetni reqemlik dunyadin ochuruwetishning zamaniwi shekilidur.
buningdin bashqa, xitayning bu texnikilarni «tereqqiy qiliwatqan doletlerge yardem» namida eksport qilishi, xelqara sehnide uyghur dewasigha nisbeten diplomatik chetleshturushni peyda qilidu. mesilen, xitay ottura sherq yaki afriqa doletlirige erzan bahaliq suniy eqil ul eslihelirini qurup berse, bu doletler xitayning siyasiy meydanini qollashqa teximu mayil bolidu. mesilen, birleshken doletler teshkilatida uyghur mesilisi otturigha qoyulghanda, xitayning «reqemlik yipek yoli»din menpeetliniwatqan doletler xitayni qollap belet tashlishi mumkin. bu del mushu texnikiliq beqinishning bir netijisi bolup qalidu.
shundaqla, bu texnikilarning «qosh meqsetlik» (Dual-use) xususiyiti, uyghur muhajiriti uchunmu xeter elip kelidu. xitayning ilghar til modelliri cheteldiki uyghur paaliyetchilirining ijtimaiy taratqudiki heriketlirini aptomatik analiz qilish, ulargha qarshi saxta uchur tarqitish (Disinformation campaign) we tor hujumlirini teshkilleshte ishlitilishi mumkin. suniy eqil arqiliq yasalghan saxta sinlar (Deepfake) we awazlar arqiliq paaliyetchilerning obrazini xunukleshturush, ularning ailisige tehdit selish qatarliq pisxik jengler teximu ilghar we qarshi turush tes bolghan shekilde elip berilishi mumkin.
bu bolekte alahide tekitlesh kerek bolghan yene bir nuqta, «aldin perez qilidighan saqchi sistemisi» (Predictive Policing) dur. xitayning yengi bir ewlad suniy eqil modelliri, sanliq melumatlarni bir terep qilishta teximu eqilliq bolghachqa, uyghurlarning normal diniy, medeniyet paaliyetlirini «terrorizm alamiti», her bir uyghurni «yoshurun terorist» dep bekitish we kishilerni texi sadir qilmighan texminiy «jinayet» ler bilen tutqun qilish sistemisini teximu mukemmelleshturidu. bu, insan heqlirining depsende qilinishini yengi bir pellige koturidu.
qarshi hujum: uyghurlarning suniy eqildin paydilinip heq-hoquq qoghdash imkaniyetliri
yuqirida tilgha elinghan xeterler bolsimu, texnikining xarakteri shuki, u bir qoraldur we uni kimning qandaq ishlitishige qarap netijisi ozgiridu. «tashqi ishlar» Jurnilidiki maqalide tekitlengen «ochuq kodluq» (Open Source) alahidiliki, eger toghra ishlitilse, sherqiy turkistanliqlar uchunmu bezi imkaniyetlerni yaritip berishi mumkin. bolupmu cheteldiki uyghur serxilliri we tetqiqatchiliri uchun bu texnikilar, xitayning uchur qamilini bosup otush we milliy mewjutluqni qoghdashta muhim wasite bolalaydu.
birinchidin, sanliq melumat analizi we delil toplash: xitayning yaki gherbning ochuq kodluq modelliridin (mesilen, Meta ning Llama modeli) paydilinip, suniy hemrah suretlirini aptomatik analiz qilish, xitay tor dunyasidiki ashkara hojjetlerni (tender elanliri, hokumet doklatliri) keng kolemde suzup chiqish we lagerlarning orni, turmilerning kengiyishi heqqidiki delillerni teximu tez we sistemiliq toplash mumkin. suniy eqil insan kuchi yetelmeydighan milyonlighan betlik materiyallarni qisqa waqit ichide oqup, ichidiki yoshurun uchurlarni tapalaydu. bu arqiliq, irqiy qirghinchiliqning yengi delillirini xelqara sotlargha sunush jeryani tezlishidu.
ikkinchidin, til we medeniyetni qoghdash: suniy eqil til modellirini (LLMs) uyghur tilidiki materiyallar bilen mexsus terbiyelesh (Fine-tuning) arqiliq, uyghur tilining reqemlik dunyadiki mewjutluqini saqlap qelishqa bolidu. hazirqi nurghun modellarda uyghurche mezmun kemchil yaki xitayche menbedin terjime qilinghan bolghachqa, burmilash eghir. eger uyghur tetqiqatchiliri ozlirining «ochuq kodluq» modellirini (mesilen, xitayning DeepSeek ning asasiy ramkisini ishletken teqdirdimu) uni ozgertip uyghur edebiyati, tarixi we diniy materiyalliri bilen qayta terbiyelise, kelgusi ewladlar uchun sap uyghurche bilim menbesi hasil qilghili bolidu.
uchinchidin, teshwiqat we diplomatiye: suniy eqil qoralliri terjime we mezmun ishlepchiqirishta intayin kuchluk. uyghur paaliyetchiliri bu texnikilardin paydilinip, uyghurlarning derdini, guwahliq sozlirini we doklatlarni dunyadiki onlighan tillargha birla waqitta, yuqiri supette terjime qilip tarqitalaydu. bu arqiliq uyghur dewasini peqet gherb dunyasighila emes, belki xitay teshwiqati kuchluk bolghan ereb, afriqa we latin amerikasi dunyasighimu oz tilida anglatqili bolidu.
totinchidin, tor bixeterliki we qarshi turush: xitayning yumshaq detallirining arqa ishiki (Backdoor) we bixeterlik yochuqlirini bayqashta, yenila suniy eqildin paydilinishqa bolidu. ochuq kodluq modellar kodlarni analiz qilishqa mahir bolghachqa, mutexessisler xitayning nazaret eplirining (mesilen, telefonlargha mejburiy qachilinidighan epler) qandaq ishleydighanliqini yeship, uningdin saqlinish yaki uni qaymuqturush usullirini tepip chiqalaydu.
bu bolekte shuni eniq otturigha qoyush kerekki, sherqiy turkistanning ichidiki xelq uchun bu texnikilardin biwasite paydilinish imkaniyiti nolge yeqin. chunki internet we qattiq detallar toluq xitayning kontrolluqida. emma, «mustemlikidin qutulush» kurishi peqet weten ichidikila emes, belki yer shari miqyasidiki bir kuresh bolghachqa, cheteldiki uyghurlarning bu texnikiliq qorallarni qanchilik pishshiq igilishi, kelgusidiki milliy teqdirni belgileshte hel qilghuch rol oynaydu.
xulase
xulasiligende, «tashqi ishlar» we «zamaniwi diplomatiye» (Modern Diplomacy) Jurnallirida bayan qilinghan xitayning suniy eqil istrategiyesi, sherqiy turkistan xelqi uchun eghir bir signaldur. xitayning DeepSeek we Moonshot AI qatarliq shirketliri arqiliq qolgha kelturgen texnikiliq bosushi we yumshaq kuch diplomatiyesi, xitayning zulum sistemisini teximu eqliy, teximu erzan we teximu yoshurun haletke kelturmekte. xelqara jemiyetning, bolupmu yer shari jenubining xitay texnikisigha beqinishi, uyghur mesilisining xelqaraliq qollashqa erishishini qiyinlashturushi mumkin.
biraq, mesilining yene bir teripide umid nurimu yoq emes. «ochuq kod» (Open Source) degen uqumning ozi bir qosh bisliq xenjer bolup, u hakimiyetning qolida zulum qoraligha aylansa, erkinlik izdiguchilerning qolida heqiqetni ashkarilash we milliy kimlikni saqlash qoraligha aylinalaydu. sherqiy turkistanliqlarning ozlirini qoghdishi we zeminini ishghaldin qutuldurushi uchun, eneniwi siyasiy kureshtin halqip, «reqemlik kuresh» (Digital Resistance) sahesige qedem qoyushi shert. bu texnikiliq usullardin paydilinish imkaniyiti bar, emma u yuqiri sewiyelik ilmiy tetqiqat, istrategiyelik pilanlash we xelqaraliq texnika organliri bilen hemkarlishishni telep qilidu.
shunga, nowettiki weziyette uyghur ziyaliyliri we teshkilatlirining aldida turghan wezipe peqet xitayning zulumini eyiblesh bilenla cheklenmestin, belki xitay ishlitiwatqan shu «yumshaq detal» we «suniy eqil» qorallirini ozleshturup, uni xitayning ozige qarshi ishlitidighan yengi bir «texnikiliq aqilliq»ni yetildurushtur. zamaniwi dunyada horiyetke erishishning yoli, texnikiliq ustunluk yaki hech bolmighanda texnikiliq tengpungluqni qolgha kelturushtin otidu.
paydilanghan menbeler:
1. Daniels, O. J., & Dohmen, H. (2025, July 25). China’s Overlooked AI Strategy: Beijing Is Using Soft Power to Gain Global Dominance. Foreign Affairs.
2. Modern Diplomacy. (2025, December 02). When software becomes a weapon: SolarWinds is our final warning. Modern Diplomacy.
