tehriri: elanur ettar
xitay kommunistlar partiyesi (x k p) bashqurushidiki atalmish «shinjang uyghur aptonom rayoni» xelq qurultiyi daimiy komiteti teripidin 2025-yili 26-noyabirda qobul qilinghan we 2026-yili 1-marttin bashlap ijra qilinidighanliqi elan qilinghan «shinjang uyghur aptonom rayonining dolet mexpiyetlikini qoghdash nizami» (towende qisqartilip «nizam» deyilidu), adettiki bir memuriy tertipname tekisti bolushtin halqip ketken, tarixiy we siyasiy jehettin xelqara kishilik hoquq teshkilatlirigha meydan oqughanliqtur. bu hojjet, sherqiy turkistan zeminida yillardin buyan dawamlishiwatqan sistemiliq besim, assimilyatsiye we medeniyet qirghinchiliqi siyasetlirining ustini yepewetish meqsiti uchun «qanuniy» bir perde xarakterige ige. bu, ishghalchi hakimiyetning «dolet bixeterliki» we «dolet mexpiyetliki» uqumlirini, rayondiki her turluk eqelli insaniy heriketni, uchur eqimini we normal heq-hoquq telep qilish tirishchanliqini boghush uchun qandaq qilip birer qoralgha aylandurghanliqining eng emeliy we yengi ispatidur. nizamning qobul qilinish waqtining xelqara jemiyetning rayondiki kishilik hoquq depsendichiliklirige bolghan tonushi ashqan bir mezgilge toghrilinishi, xitay dolitining bu depsendichiliklerni «ichki ishlar» we «dolet mexpiyetliki» dairisige kirguzuwelish arqiliq dunyadin ayriwetish iradisini eniq otturigha qoymaqta.
bu nizam, sherqiy turkistanni bir usti ochuq turmige aylandurghan mewjut ijraatlarni «qanuniy» asasqa ige qilish jeryanining axirqi halqisidur. tekistning putun mezmunigha singdurulgen «partiye rehberliki», « bir jungxua milliti ortaq engi» we «dolet bixeterliki» tekitliri, mezkur qanunning texnikiliq bir bixeterlik tedbiri bolushtin ziyade, ideologiyelik bir hokumranliq qorali ikenlikini jakarlimaqta. bolupmu 2017-yildin buyan ewjige chiqqan jaza lagerliri realliqi, mejburiy emgekke selish qilmishliri we nopus qurulmisini ozgertish qurulushliri, bu qanun sayisida «dolet mexpiyetliki» dairisige kirguzulup, bu jinayetlerge alaqidar her qandaq delil-ispatning sirtqa chiqip ketishi «jasusluq» we « dolet sirini ashkarilash» dep bekitilidu. shunglashqa bu nizam, bir doletning oz mexpiyetlikini qoghdishidin ziyade, bir jinayet guruhining delil-ispatlarni yoqitish xatirisi supitide oqulushi kerek.
uyghur xelqi nuqtisidin eytqanda bu nizam, yashash boshluqining putunley taraytilishi, hetta nepes elishningmu doletning ruxsitige baghlinishi we her bir shexsning yoshurun jinayetchi yaki xain dep qarilishidin derek beridu. «mexpiyetlik» uqumining chegrasining mujmelleshturulushi, xalighanche tutqun qilalashning yolini achmaqta we jemiyette chongqur endishe uruqini chachmaqta. dolet, puqrasini qoghdashning ornigha, puqrasidin doletni qoghdash derijisige putunley otken, xelqni «tehdit amili» dep qaraydighan bir gumanxor (paranoyak) qurulmigha aylanghan. bu nizam bolsa, mezkur gumanxorluqning qanun maddilirigha tokulgen shekli bolup, sherqiy turkistanliqlarning dunya bilen bolghan axirqi rishtilirinimu uzup tashlashni nishan qilmaqta.
shuni ochuq bayan qilish kerekki, 2026-yili 1-martta ijra qilinish bashlinidighan bu nizam, sherqiy turkistandiki qirghinchiliqning ikkinchi basquchini, yeni «eslime qirghinchiliqi» we «sukut» basquchining bashlanghuchi bolidu. jismaniy mewjutluqi tehdit astida turghan bir milletning, emdilikte bar bolghan rialliqni tilgha elish heqqimu «doletning bixeterliki» bahanisi bilen qolidin tartiwelinmaqta. bu analiz, mezkur nizamning maddilirini birmubir tehlil qilip, qurlar arisigha yoshurunghan zulum mexanizmini, texnikiliq nazaret pilanlirini we ijtimaiy ayriwetish nishanlirini sherqiy turkistanning esli igilirining kozi bilen ashkarilashni meqset qilidu.
ideologiyelik asas: « bir jungxua milliti ortaq engi» we partiyening mutleq hoquqi
nizamning «omumiy pirinsiplar» namliq birinchi bolumi, qanunning rohi bolghan siyasiy ideologiyeni ikkilinishke orun qaldurmaydighan shekilde otturigha qoymaqta. bolupmu 3-madda, mexpiyetlik xizmetlirining «xitay kommunistlar partiyesining rehberlikide» we « bir jungxua milliti ortaq engini mustehkemlesh asasiy liniyeside» elip berilishi kereklikini buyrumaqta. bu ipade, sherqiy turkistan muhitida hayatiy bir xeterdin xewer beridu; chunki « bir jungxua milliti ortaq engi», beyjing hakimiyitining uyghur, qazaq we bashqa turkiy milletlerni tuptin assimilyatsiye qilish, tillirini we dinlirini cheklesh siyasitining resmiy namidur. bu maddining qanungha kirguzulushi, «dolet mexpiyetliki» bahanisining, assimilyatsiye siyasetlirige qarshi yonulushtiki her turluk medeniy we diniy bilimlerning basturulushi uchun qollinilidighanliqining ochuq jakarlinishidur.
«mexpiyetlikni partiye bashquridu» pirinsipining 3-madda arqiliq qanuniy mejburiyetke aylandurulushi, sherqiy turkistanda qanunning ustunluki emes, belki partiye komissarlirining xalighanche iradisining asas ikenlikini yene bir qetim ispatlidi. bu pirinsipqa asasen, nemining sir bolup nemining emeslikige qanunlar yaki sot mehkimiliri emes, shu chaghdiki siyasiy weziyetke qarap kommunist partiye emeldarliri qarar beridu. bu ehwal, qanunning kuchini putunley yoqqa chiqiridu we emeldarlarning her turluk yolsiz herikitini nazarettin xaliy qilidu. bir uyghur memurning, partiyesidin kelgen aghzaki bir yolyoruqni surushturushimu munasiwetlik emeldar teripidin «mexpiyetlik saqlash intizamigha xilap qilmish» dep qarilishi, jazalinishi mumkin.
nizamning kirish qismida tilgha elinghan «omumyuzluk dolet bixeterlik qarishi», doletning bixeterlikini rejim (tuzum) ning mewjutluqighila baghlap tengleshturidighan bir telimattur. sherqiy turkistanda bu telimat, uyghur kimlikining del ozila bir «bixeterlik tehditi» dep bekitmekte. shunglashqa bu nizam, doletning herbiy yaki diplomatik sirlirini qoghdashtin ziyade, rejimning sherqiy turkistan xelqige qarshi elip beriwatqan qirghinchiliqining istrategiyelirini we taktikilirini yoshurushni meqset qilmaqta. «uzaq muddetlik eminlik» nishani, emeliyette rayondiki qarshiliqning putunley sundurulushi we mutleq bir sukutning ishqa ashurulushi nishanini niqablimaqta.
nizam, 4-madda arqiliq rayonluq mexpiyetlik xizmetliri rehberlik guruppisigha pewquladde hoquqlarni bermekte. bu guruppa, merkiziy hokumetning istrategiyelirini yerlikte ijra qilidighan eng yuqiri organ dep bekitilgen. bu qatlamliq qurulma, sherqiy turkistandiki yerlik emeldarlarning teshebbuskarliq dairisini putunley nolge chushurup, beyjingdin kelgen buyruqlarning shertsiz ijra qilinishini kapaletke ige qilmaqta. yerlik hokumetlerning «aptonom» nami, bu merkezchi we mustebit qurulma ichide putunley menisizliship, sherqiy turkistan biwasite beyjinggha qarashliq bir mustemlike waliyliqi salahiyitide bashqurulmaqta.
buningdin bashqa, 6-maddida korsitilgen «mexpiyetlik teshwiqati we terbiyesi» wezipisi, ideologiyelik menge yuyushning bir qismidur. dolet, peqet uchurni yoshurush bilenla qalmay, xelqning zehnige «nemini bilmesliki kereklikini» we «nemini sozlimesliki , sorimasliqi kereklikini» oyup yezishni nishan qilmaqta. bu terbiyeler, bolupmu uyghur yashliri we dolet xizmetchilirining engida, doletning her qandaq nersini bilidighanliqi we her nersini koridighanliqi qorqunchini yerleshturup, pisxikiliq bir teslimiyet yaritishni meqset qilmaqta. bilmek jinayet, nadanliq bolsa pezilet dep qarilidighan bir ijtimaiy tertip qurulmaqta.
ijtimaiy kozitishning qildam tomurliri: mehelle besimi we cheqimchiliq tori
bu nizamning eng xeterlik terepliridin biri, mexpiyetlik we istixbarat mesuliyitini dolet organliridin chiqirip, jemiyetning eng towen qatlamlirigha, mehellilerge we hetta aile ichigiche yuklishidur. 5-madda we 8-madda, «asasiy qatlam ammiwi aptonom teshkilatliri» (mehelle komitetliri we kent ahale komitetliri) ning mexpiyetlik xizmetlirige qatnishishini we «qulaq»lar ning bekitilishini mejburiy qilmaqta. sherqiy turkistan emeliyitide bu komitetlar, nowette her bir uyghur oyige her waqit bimalal kiridighan, kimning namaz oqughanliqini, kimning oyide qaysi kitabning barliqini, kimning chet eldiki tughqini bilen paranglashqanliqini doklat qilidighan birer nazaret ponkitidur. bu qanun bilen birlikte, mehelle komitetlirining jasusluq paaliyiti «dolet mexpiyetlikini qoghdash» nami astida qanunlashturulmaqta we qanuniy bir mejburiyetke aylanmaqta.
nizam, puqralarni doletning birer jasusi bolushqa mejburlimaqta. 8-maddidiki «her qandaq puqra we teshkilat, mexpiyetlik xizmitini qollishi we yardem berishi kerek» degen hokum, passip bir itaetni emes, aktip bir hemkarliqni telep qilmaqta. bu, bir qoshnining yene birini, bir xizmetchining xizmetdishini «shubhilik herikiti bar» bahanisi bilen pash qilishi bir puqraliq burchi dep qarilidighan muhit yaratmaqta. sherqiy turkistanda alliburun parche-parche qiliwetilgen ijtimaiy ishench toqulmisi, bu madda bilen putunley yoqitilmaqchi. insanlar, eng yeqinliri bilen paranglashqandimu«dolet mexpiyetlikige dexli qilish» yaki «xata chushinilip qelish» qorqunchi bilen ozige ozi senzor yurguzushke mejbur bolidu.
yerlik hokumetlerning we mehelle komitetlirining xelq arisidin tallaydighan« qulaq»liri , jemiyetning qat-qetigha orunlashturulghan resmiy kozlerdur. bu kishiler, peqet hokumet organliridila emes, bazarlarda, meschit hoylilirida (ochuq qalghanlirida) we shexsiy yighilishlardimu qulaq salidu, «doletning bixeterlikige alaqidar» (yeni rejimni tenqid qilidighan) her turluk pichirlashlarnimu doklat qilidu. bu sistema, xitayning qedimki «bawjya» (Baojia) sistemisining we «medeniyet inqilabi» mezgilidiki kollektip cheqimchiliq mexanizmining, zamaniwi texnika we mustebit qanunlar bilen yengilanghan halitidur. meqset, dolet mudaxilisi bolmighan hechqandaq shexsiy boshluq qaldurmasliqtur.
nizamning 9-maddisida otturigha qoyulghan «mexpiyetlik terbiyesi eyi» (aprel eyi) we axbarat organlirigha yukligen teshwiqat mesuliyiti, jemiyetning omumyuzluk bir menge yuyush jeryanigha duchar qilinidighanliqini korsetmekte. mekteplerde, xizmet orunlirida we taratqularda uzluksiz halda «jasuslargha qarshi segek bolush» temiliq siyasiy oginish paaliyiti mejburi qanat yaydurulup , chet ellikler bilen alaqe qilish, chet el radiyolirini anglash yaki cheklengen neshr buyumlirini oqush «weten xainliqi» bilen teng orungha qoyulidu. bu ehwal, bolupmu balilarning zihnide zor buzghunchiliq yaritip, ata-anilirining oydiki paranglirini «oqutquchilirigha» (yeni doletke) doklat qilishi teshebbus qilinidu.
buningdin bashqa, 40-maddida tilgha elinghan «qulaq ammiwi teshkilatlar» gha oxshash qurulmilar, puqralar jemiyiti niqabi astida doletning qolchomiqi bolup heriket qilidu. bu xil qurulmilar, kesip guruppiliri ichide (doxturlar, inJenerlar, akademiklar) tizginleshni ishqa ashurup, doletning resmiy organlirining qoli yetmigen kulreng rayonlarni nazaret qilidu. sherqiy turkistanda musteqil bir ammiwi teshkilatning mewjutluqi alliburun mumkinsiz halgha kelturulup bolghan weziyette, dolet yetekchilikidiki bu xil teshkilatlar, ziyaliylar qatlimini kontrol astida tutushning bir qorali supitide qollinilidu.
xulasiligende, nizamning bu bolumi, sherqiy turkistan jemiyitini «teriqtek chechiwetish» (atomize) istrategiyesining bir qismidur. shexslerni bir-birige ishenmes halgha kelturush arqiliq, teshkillik bir qarshiliqning yaki puqralar itaetsizlikining bixlinishini tosush meqset qilinmaqta. dolet, her bir shexsning geden tomurida hes qilipla turidighan tengleglik ambur kebi bolup, mehelle komitetliri we pash qilish liniyeliri arqiliq rijim mewjutluqini eng mehrem (shexsiy) rayonlardimu hes qilduridu.
reqemlik totalitarizm (hoquq yuksek derijide merkezge merkezleshturulgen diktator dolet tuzumi) we texnikiliq qepes: suniy eqil yardimidiki kozitish
nizamning eng qorqunuchluq we zamaniwi dunyagha jeng elan qilidighan qismi bolsa, texnikining, ghayet chong sanliq melumat ambiri we suniy eqilning «sir saqlash» nami astida qandaq qilip birer besim qoraligha aylandurulghanliqini korsitidighan maddilardur. sherqiy turkistan, hazirning ozide dunyaning eng tereqqiy qilghan reqemlik nazaret tejribixanisi ornida bolup, bu nizam bu emeliy ehwalni qanuniy normalliqqa aylandurmaqta. 10-madda, «yengi shifirlash texnikiliri, chong sanliq melumat we suniy eqil» ning mexpiyetlik saheside qollinilishini ochuq-ashkara righbetlendurmekte we qollimaqta. bu, xitay dolitining, uyghur xelqining her bir herikitini, her bir reqemlik izini iz qoghlash uchun tetqiq qilip yasighan IJOP (birleshme herbiy heriket supisi) gha oxshash sistemilarning, emdilikte «dolet mexpiyetlikini qoghdash qorali» supitide qanunlashturulghanliqidin derek beridu.
21-madda, dolet xizmetchilirining we alaqidar xadimlarning internet ishlitishige qaratqan cheklimiler bilen, reqemlik bir ayriwetishni yolgha qoymaqta. «eqliy iqtidarliq uskuniler, derhal uchurlishish qoralliri (undidardin bashqa epler), ijtimaiy taratqular we bulut saqlash mulazimetliri»ning dolet mexpiyetliklirini bir terep qilish uchun ishlitilmeydighanliqi bildurulsimu, emeliyette bu madda, dolet memurlirining we sezgur sahe xizmetchilirining WhatsApp, Telegram, Signal gha oxshash shifirliq xewerlishish eplirini ishlitishini jinayet supitide tonulushini putunley qanunlashturmaqta. bir uyghur akademikning yaki doxturning telefonida bu eplerning bolushimu, «dolet mexpiyetlikige xeter elip kelish» ehtimalliqi barliqi bahanisi bilen jazalinishi uchun yeterlik seweb hesablinidu. bu, sherqiy turkistanning dunya bilen bolghan alaqe qanallirining putunley kesilishi demektur.
nizam, 22-madda bilen dolet organlirigha«jasusluq oz-ozini senzorlash esliheliri» qurush we «suniy eqilge oxshash yengi texnikilarni qollanghanda mexpiyetlik telipige riaye qilish» mejburiyiti yuklimekte. bu ipade, hokumet organliridiki kompyuterlarning, torlarning we hetta kuzitish kameralirining, suniy eqil yardimidiki hesablash usulliri (algorizim) bilen uzluksiz sikanirlinip turidighanliqidin besharet bermekte. suniy eqil, xizmetchilerning heriketlirini analiz qilidu, «gheyriy» bir sanliq melumat yollash yaki shubhilik bir achquchluq soz ishlitish ehwalida aptomatik halda agahlandurush beridu. insan nazaritidin halqip ketken bu texnikiliq nazaret, xataliqqa mutleq ypl qoymaydighan we rehim-shepqiti bolmighan bir reqemlik qarawulgha oxshash ishleydu.
uchur sistemilirining qurulushi, asrash we yoqitish jeryanlirini belgileydighan 18-, 19- we 20-maddilar, reqemlik delil-ispatlarning yoqitilishinimu tuzumleshturmekte. bolupmu 18-madda, brak kompyuter we sanliq melumat saqlash uskunilirining, peqet dolet belgiligen merkezlerde yoqitilishini shert qilmaqta. bu madda, «shinjang saqchi hojjetliri» (Xinjiang Police Files) ge oxshash sir pash bop ketish weqelirining yene bir qetim yuz bermesliki uchun elinghan tedbirdur. jaza lagerliridiki xatiriler, soraq sinliri we biyologiyelik uchurlar, ishi tugigende iz qaldurmaydighan shekilde, dolet nazaritide yoqitilidu. tarixiy jinayetlerning reqemlik izliri ochurulup, kelgusidiki ehtimalliqi bolghan xelqara sotlar uchun delil qaldurmasliq nishan qilinmaqta.
24-madda, «uchurlarning bir yerge toplinishi we baghlinishi» (data aggregation) netijiside otturigha chiqqan melumatlarningmu dolet mexpiyetliki hesablinidighanliqini bildurmekte. bu, ghayet zor sanliq melumat analizining bir netijisidur. yekke halette ziyansiz korungen melumatlarning (mesilen; bir kenttiki tok serpiyati, tughut nisbiti, seper qetim sani) bir yerge jem qilinghanda dolet yoshurushni xalighan bir heqiqetni (mesilen; kentning boshitilghanliqini yaki lagerlargha ewetilgenlikini) ashkarilap qoyushi ehwalida, bu melumatlar derhal «sir» dairisige kirguzulidu. dolet, ozining istatistika organlirining melumatlirinimu senzor qilish arqiliq, nopus qirghinchiliqining izlirini istatistika ilmidin qachurushqa tirishmaqta.
buningdin bashqa, 12-maddida korsitilgen «uchur hembehrlesh we xeterning aldini elish» mexanizmi, bingtuen (sherqiy turkistandiki ishlepchiqirish-qurulush armiyesi), armiye we yerlik hokumet arisida bir gewdileshken reqemlik mudapie sepi qurulushini kozde tutmaqta. bu, yerlik we herbiy nazaret torlirining birlishishi demektur.yeni, bir uyghur puqraning doxturxana xatirisi, seper beliti yaki banka sodisi, oxshash waqitta hem saqchi hem bingtuen hem herbiy istixbarat teripidin koruleleydu we «xeter analizi» ambirigha chushidu.
xulasiligende, bu nizam arqiliq sherqiy turkistan, texnikining insaniyetning xizmitige emes, insanning qul qilinishigha beghishlanghan qorqunuchluq bir modelgha, bir «texno- hakimmutleq» rejimgha aylanmaqta. internet, erkin boshluq emes, belki doletning her nersini koridighan kozige aylanghan. bu texnikiliq qepes, tamliri bolmighan emma qechish,yoshurunush mumkinsiz bolghan bir turmidur.
usti ochuq turme: chegra bixeterliki we sayahet erkinlikining tartiwelinishi
2025-yildiki bu nizam sherqiy turkistanning jughrapiyelik jehettin teximu yetim qaldurulushini kelturup chiqirip, rayonni tashqi dunyadin putunley alaqisi uzulgen bir «qara quta»gha aylandurup qoymaqta. nizamning 29-maddisida, chegra rayonlirida «insan kuchi we texnikiliq mudapie»ni birleshturgen bir gewdileshken chegra qoghdash sistemisi qurush telep qilinghan. bu sherqiy turkistanning ottura asiya, jenubiy asiya we bashqa erkin dunya bilen bolghan barliq fizikiliq alaqisining «tomur perdiler» arqiliq teximu eghir shekilde uzup tashlinidighanliqidin derek beridu. buning bilen, chegra boyidiki yeza-kentlerde yashaydighan xelqqe «chegra bixeterliki» degen namda yurguzuluwatqan besim teximu kuchiyip, chegra liniyesige orunlashturulghan elektironluq senzorlar, uchquchisiz ayropilanlar we charlighuchi qisimlar arqiliq putun rayon qattiq qamal qilinip, qushmu uchurulmaydighan haletke kelidu. buningdiki meqset, peqet tashqiridin kirishni tosup qelishla emes, teximu muhimi, ichkiridin sirtqa qechish yollirini putunley etip, guwahchilar we qachqunlarning tashqi dunya bilen uchrishishigha qetiy imkaniyet qaldurmasliqtin ibaret.
nizam, memuriyetke kishilerning sayahet erkinlikini, «sir saqlash» bahanisi bilen muddetsiz tonglitip qoyush hoquqini bermekte. 30-madda we 32-madda, «mexpiyetlikke munasiwetlik kishiler» dep bekitilgen kishilerning pasportlirining kontrol astida tutulushini we chet elge chiqishining ruxsetke baghlinishini belgilimekte. biraq esli tuzaq, «mexpiyetliktin ayrilish mezgili» ijraatididur. buninggha asasen, sezgur wezipilerde bolghan kishiler (bu eniqlima uyghur ziyaliyliri we memurliri uchun xalighanche kengeytilishi mumkin), xizmettin ayrilghan yaki pensiyege chiqqan teqdirdimu, dolet belgiligen muddette (aylarche yaki yillarche) chet elge chiqalmaydu. bu, emeliyette bir goruge elish siyasitidur. dolet, dolet jinayetlirige guwahliq bereleydighan her kimni, omur boyi dolet ichide solap turush hoquqining barliqini mezkur nizam arqiliq .qanunlashturmaqta.
mezkur cheklimiler peqet dolet memurliri bilenla cheklinip qalmaydu. 29-maddida armiye, tamoJna we kochmenler idarisige oxshash organlarning maslishishidin soz echilishi, chegradin otken her kimning yoshurun «uchur oghrisi» muamilisi koridighanliqidin derek beridu. uyghurlarning hejge berishi, oqush uchun chet elge chiqishi yaki soda sayahetliri, «dolet mexpiyetlikini sirtqa chiqirish xewpi» bahanisi bilen putunley tosulushi mumkin. pasport elish, bir heq bolushtin chiqip, sadaqet imtihanidin otkenlerge berilidighan bir imtiyazgha aylanmaqta.
buningdin bashqa, chegra rayonliridiki ahaliler rayonlirining, bingtuen (xitayning sherqiy turkistandiki ishlepchiqirish-qurulush armiyesi) bilen bir gewdileshturulushi, rayonning nopus qurulmisini ozgertish qurulushining bir qismidur. chegra bixeterliki nami astida, uyghur kentliri boshitilishi yaki herbiy rayonlargha aylandurulushi mumkin. bu nizam, chegra liniyesini puqralardin xaliy qilinghan, putunley herbiyleshturulgen tosaqqa aylandurushni meqset qilmaqta.
axirqi hesabta, bu maddilar sherqiy turkistanni, kirish tes, chiqish bolsa mumkinsiz bolghan ghayet zor bir yighiwelish lagerigha aylandurmaqta. chegralar, doletlerni bir-biridin ayrip turidighan siziqlar bolushtin chiqip, xelqni oz wetinide esir tutidighan tamgha aylanghan.
qanuniy tuzaqlar we jazalash: «xizmet mexpiyetliki» we cheqimchiliq mukapatliri
nizamning eng tuzaqqa dessiteleydighan we qanuniy eniqliq pirinsipini depsende qilidighan belgilimiliridin biri, qoshumche hokumler bolumidiki 43-madda bilen kelturulgen «xizmet mexpiyetliki» (Gongzuo Mimi) uqumidur. bu madda, «dolet mexpiyetliki» derijiside bolmighan, emma ashkarilanghanda «organning xizmet yurushushige, bixeterlikige yaki menpeetlirige ziyan beridighan» her turluk uchurning qoghdilishini kozde tutmaqta. bu eniqlima shu qeder mujmel we kengki, emeldarlargha cheksiz bir jazalash hoquqi bermekte. mesilen; bir zawuttiki ishlesh waqtining uzunluqi, bir doxturxanidiki bimar zichliqi, bir mekteptiki derslik ozgirishi yaki bir kenttiki nopus aziyishigha oxshash melumatlar, dolet mexpiyetliki bolmisimu «xizmet mexpiyetliki» hesablinip, bularni hembehrligenler jazalinishi mumkin. bu madda, bolupmu mejburiy emgek lagerliridiki ishlepchiqirish sharaitining we teminlesh zenjirlirining ashkarilinishini tosush uchun layihelengen alahide bir qanuniy tuzaqtur.
nizamning jinayi jawabkarliq bolumi, rehimsiz bir «jinayet we jaza» tengpungluqi qurmaqta. 41-madda, peqet sirni ashkarilighuchinila emes, «mexpiyetlik saqlash bashqurushigha sel qarighan» rehberlernimu jawabkarliqqa tartip, organlar ichide bir qorqunch qatlimi yaratmaqta. teximu wehimilik bolghini, 36-maddida belgilengen «pash qilish we mukapatlash» mexanizmidur. nizam, puqralarni «mexpiyetlikke dexli qilish» ihtimali bolghan ehwallarni pash qilishqa righbetlendurmekte we buning uchun mukapat wede qilmaqta. bu, 1966-1976 medeniyet inqilabi mezgilidiki ijtimaiy chalma-kesek qilish (jazalash) medeniyitining, zamaniwi qanun tili bilen qayta tirildurulushidur. bu ehwalda pul mukapatigha ihtiyaji bolghan yaki siyasiy nomur qazinishni xalighan kishiler, qoshnilirini, xizmetdashlirini yaki tughqanlirini asassiz eyibleshler bilenmu pash qilishi mumkin. bu madda, jemiyette gumanxorluqni tuzumleshturup, ishenchni yoqatmaqta we hemmeylenni yoshurun cheqimchigha aylandurmaqta.
39-madda, puqralargha we organlargha, «mexpiyetlikke munasiweti bolghan xadimining yoqilishi, panahliq tilishi yaki qachurulushi» ehwalida derhal doklat qilish mejburiyiti yuklimekte. bu madda, xitay dolitining oz memurlirighimu ishenmeydighanliqining iqraridur. bolupmu chet elge qechish ehtimalliqi bolghan kishiler, «yoqap ketken» salahiyitige chushup qalghan haman, ailisi we etrapi ustide zor bir besim qurulup, «qachqun» kishi tepilghuche yeqinliri goruge elinishi mumkin. bu, chetip jazalash usulining bir turidur.
tekshurush hoquqlirining kengeytilishimu diqqet qilishqa erziydu. 35-madda, mexpiyetlik idarisining; intizam tekshurush komiteti (partiye mupettishi), jamaet xewpsizliki (saqchi), dolet bixeterliki (istixbarat) we teptish mehkimisi bilen masliship ishlishini buyruydu. bu, normal bir mexpiyetlikke dair memuriy tekshurushning deqiqide terror yaki jasusluq delosigha aylinip ketidighanliqidin derek beridu. sherqiy turkistanda «mexpiyetlikke dexli qilish» eyiblishi bilen bashlanghan bir jeryan, kopinche yighiwelish lageri yaki uzun muddetlik qamaq jazasi bilen axirlashmaqta. sot musteqilliqi bolmighan bir dolet tuzulmiside, bu maslishish mexanizmi, jawabkarning ozini qoghdash hoquqini putunley tartiwalidighan bir «jazalash mashinisi» gha oxshash heriket qilidu.
qanuniy nuqtidin qarighanda, bu nizam «qanun sirtida jinayet we jaza bolmaydu» pirinsipigha xilapliq qilmaqta. chunki nemining jinayet (dolet siri) ikenliki aldin melum emes; memuriyet, ishigha putlashqan her qandaq uchurni , putlishish yuz bergen peytte «sir idi» dep elan qilip, kishining otmushini surushturup eyibliyeleydu. bu, qanunni bir besim qorali supitide qollinidighan «qanun arqiliq zerbe berish» (Lawfare) istrategiyesining eng qopal misalidur.
xulase: qirghinchiliqning muesseselishishi
2025-yili 26-noyabirda qobul qilinghan we 2026-yili ijra qilinidighan bu nizam, sherqiy turkistan tarixining eng qarangghu sehipiliridin biri supitide xatirilinishi kerek. tekistning putun mezmuni tekshurulgende, xitay hakimiyitining meqsitining «dolet siri bixeterliki» emes, «heqiqetni yoshurush» ikenliki shubhisiz. jaza lagerliri, mejburiy emgek, tughut cheklesh we medeniyet qirghinchiliqi siyasetliri bilen xelqara jemiyetning naraziliqini qozghighan beyjing rejimi, bu qanun arqiliq jinayet neq meydanigha «korush meni qilinidu» temini soqmaqta we delil-ispatlarni, izni yoqitishni qanuniy mejburiyiti surushturulidighan dolet siyasitige aylandurmaqta.
sherqiy turkistan xelqi uchun bu tuzum, mewjutluqqa qaritilghan bir tehdittur. bir milletning tili, dini we medeniyiti chekliniwatqanda, emdilikte bu cheklimining dunyagha anglitilishimu cheklenmekte. uyghur xelqi, hem fizikiliq hem reqemlik tamning arqisigha qamalmaqta, awazi boghulmaqta we eslimisi ochurulmekte. «dolet mexpiyetliki» deyilgini, sherqiy turkistanda dolet sadir qilghan jinayetlerning tizimlikining del ozidur.
bu nizam, dunya jamaetchilikige we xelqara qanun organlirigha qarita meydan oqushtur. xitay, atalmish«igilik hoquqi» we «ichki qanun» zakonlirini qollinip, birleshken doletler teshkilati ehdinamilirini we uniwersal kishilik hoquq normilirini sherqiy turkistan zeminida inawetsiz qilghanliqini bimalal jakarlimaqta. yeni, texnika shirketlirining, bu qanungha maslishish nami astida xitayning nazaret uskunilirige beridighan yardimi, xitayning jinayitige sherik bolghanliq hesablinidu.
xulasiligende; bu hojjet bir qanun emes, bir» gachilashturush,gaslashturush permani» dur. sherqiy turkistanliqlarning kozide bu tekist, ishghalchining xuduksirishining, qorqunchining we jinayetchilik pisxikisining hojjitidur. biraq tarix shuni ispatlidiki, hechqandaq qanun heqiqetni mengguluk qamap turalmaydu we hechqandaq tam bir milletning erkinlik iradisini putunley tosup qalalmaydu. mana bu analiz, zulumning qanunlashturulushigha qarshi, heqiqetning we adaletning awazi bolush tirishchanliqimizning bir qismidur.
paydilanma:
shinjang uyghur aptonom rayonluq 14-nowetlik xelq qurultiyi daimiy komiteti: «shinjang uyghur aptonom rayonining dolet mexpiyetlikini qoghdash nizami» (2025-yili 26-noyabir shinjang uyghur aptonom rayonluq 14-nowetlik xelq qurultiyi daimiy komitetining 25-yighinida qobul qilindi), «shinjang geziti» de besildi, 2025-yili 1-dekabir, A06-bet.
