2025-yili 4-dekabir
2025-yili 2-ayning 27-kuni, tayland dairiliri 40 neper uyghur musapirning xitayda qiyin-qistaqqa, mejburiy ghayib qilinishqa we bashqa insaniyetsiz muamililerge uchrash xewpining yuqiri ikenlikini ispatlaydighan nurghun delil-asaslargha qarimay, ularni xitaygha qayturuwetken idi. emdilikte, tayland doletlik kishilik hoquq komiteti tayland hokumiti, dolet xewpsizlik kengishi we kochmenler idarisining hem xelqaraliq qanunlargha, hem tayland qanunlirigha xilapliq qilghanliqini, xelqaraning taylandqa bolghan ishenchisige buzghunchiliq qilghanliqini, shundaqla bu ehwalning taylandning yershari iqtisad we soda munasiwetlirige hemde musulmanlar kop sanliqni igileydighan doletler arisidiki ornigha selbiy tesir korsetkenlikini jezmleshturdi.
2014-yili, bir turkum uyghur musapirlar xitay kommunistik partiyesining sherqiy turkistanda 27 ming 164 kishini tutqun qilghan «qattiq zerbe berish» herikitidin qechip qutulghan idi. xitayning partiye-dolet taratqulirining xewirige asaslanghanda, bu resmiy qolgha elish nisbitining 2013-yildikidin %95 tin koprek ashqanliqidin derek beretti.
eyibleshlerning mujmelliki, sotlarning ochuq-ashkara bolmasliqi we ilham toxtigha oxshash meshhur, tinchliqperwer ziyaliylarning qolgha elinishi, buning teshwiq qilinghinidek «terrorluqqa zerbe berish» emes, belki uyghurlarni bir millet supitide nishangha alghan heriket ikenlikini korsitip berdi.
halbuki, nurghun qachqunlar uchun qabahetlik chush texi axirlashmighan idi. 2014-yili tayland kochmenler dairiliri teripidin 300 din artuq musapir tutuwelindi. ularning ichidiki 173 kishi turkiyege orunlashturuldi, 109 kishi xitaygha qayturuwetildi, kem degende besh kishi, jumlidin bir yengi tughulghan bowaq we bir bala qamaqxanida hayatidin ayrildi.
aridin on yildin artuq waqit otken bolsimu, ulardin 48 kishi tayland kochmenler qamaqxanisida teqdiri namelum halette turup qaldi; ular birleshken doletler teshkilati musapirlar mehkimisining musapirliq salahiyitini bekitishi, uchinchi doletlerning qobul qilish teklipi we xitayning ularni qayturup berish besimi arisida qisilip qaldi.
sherqiy turkistanda dawamlishiwatqan insaniyetke qarshi jinayetler we irqiy qirghinchiliqqa ait delil-asaslarning, jumlidin birleshken doletler teshkilati kishilik hoquq aliy komissarliqi ishxanisining 2022-yili elan qilghan we barliq eza doletlerni xelqaraliq qayturuwetmeslik (non-refoulement) pirinsipigha asasen herqandaq uyghurni xitaygha qayturmasliqqa resmiy chaqiriq qilghan doklatining otturigha chiqishigha qarimay, tayland dairiliri bu 48 kishini qoyup berishni we ularning uchinchi doletke orunlishishigha yol qoyushni izchil ret qilip keldi.
keyin ishlar teximu yamanlashti.
2024-yilining axirida, taylandning 40 kishini xitaygha qayturuwetidighanliqidin besharet berishige qarita, birleshken doletler teshkilati, demokratik hokumetler, qanun chiqarghuchilar we ammiwi teshkilatlar naraziliq bildurdi.
2025-yili 1-ayda, birleshken doletler teshkilati mutexessisliri bu heqte bayanat elan qilip, xewpni otturigha qoydi:
«xitaydiki uyghur az sanliqlargha qiliniwatqan muamile toluq hojjetleshturulgen,» dedi mutexessisler. «biz ularning qiyin-qistaqqa uchrash ehtimalliqi bar doletlerge qayturuwetmeslik toghrisidiki xelqaraliq cheklimige xilap halda, ongshighili bolmaydighan ziyangha uchrash xewpi barliqidin endishe qiliwatimiz.»
shundaq turuqluq, 2025-yili 2-ayning 27-kuni, tayland xitayning telipige boyun egip, qolgha elinghan uyghurlardin 40 kishini, oz xelqige qilinghan irqiy qirghinchiliq etirap qilinghan bir doletke qayturuwetti.
kaliforniye uniwersiteti irwin shobisining pirofessori jefriy wasserstrom bu qayturuwetish heqqidiki bir obzorida, taylandtiki weziyetni on yil ilgiriki ehwalgha selishturup, bu weqening taylandning kishilik hoquq tereqqiyatidiki tosalghuni — yeni serxillar bilen xitay otturisidiki munasiwetni eslitidighanliqini tekitlidi:
«otmushtiki kishini biaram qilidighan endiziler tereptin alghanda, uyghurlarning qayturuwetilishi bar. bu shuningdin derek beriduki, bankokta yengidin qurulghan puqralar hokumitimu xuddi ozidin burunqi herbiy hokumetke oxshashla, peqet yerlik tenqidchilergila emes, belki shimaldiki qudretlik we mustebit qoshnisining zulmidin qechip panahliq tiligenlergimu ilgirikidek tonush bolghan heriketlerni qollinishni xalaydu; chunki taylandning hakimiyet beshidiki serxilliri yeqinqi her bir nowetlik terkibide, ashu qoshnisigha yaxshichaq bolushqa teshna ikenlikini korsitip keldi.»
emma 2025-yili 11-ayda, tayland doletlik kishilik hoquq komiteti 40 neper uyghurning xitaygha qayturuwetilishige munasiwetlik tot parche ayrim erz tapshuruwalghanliqini elan qildi.
bu erzler tayland hokumiti, dolet xewpsizlik kengishi we kochmenler idarisining ustidin sunulghan idi. erzde bu qayturuwetishning «ularning qiyin-qistaqqa, mejburiy ghayib qilinishqa we bashqa insaniyetsiz muamililerge uchrash xewpining yuqiri ikenlikini korsitidighan ishenchlik delil-asaslargha qarimay» elip berilghanliqi ilgiri surulgen.
komitet emeliy ehwalni tekshurush elip berip, «jawabkarlarning uyghurlar qayturulghandin keyin, ularning bixeterlikige yaki qiyin-qistaqqa uchrimasliqigha kapaletlik qilghanliqigha ait hechqandaq delil yoqluqini» bayqidi.
uningdin bashqa, komitet tayland hokumiti, dolet xewpsizlik kengishi we kochmenler idarisining «peqet xitayning diplomatik wedilirigila tayanghanliqini, qayturuwetish jeryanigha ait hechqandaq delilligili bolidighan ispat yaki uyghurlarning oz ixtiyarliqi bilen maqulluq bildurgenliki heqqide ispat teminliyelmigenlikini» qeyt qildi.
komitet yene qayturuwetilgenlerge kapaletlik qilish uchun elip berilghan musteqil kozitishning yetersiz ikenlikini bildurdi we towendikidek hokum chiqardi:
«shuning bilen, tayland doletlik kishilik hoquq komiteti mezkur uch jawabkarning herikiti yaki heriketsizliki kishilik hoquqqa dexli-teruz qilishqa yatidu, dep xulase chiqardi. bu qayturuwetish xelqaraliq qayturuwetmeslik pirinsipigha, xelqara kishilik hoquq ehdinamilirige we 2022-yilliq ‹qiyin-qistaq we mejburiy ghayib qilishning aldini elish qanuni› gha xilap. bu yene bolupmu tayland birleshken doletler teshkilati kishilik hoquq kengishige (2025–2027) saylanghandin keyin, xelqaraning taylandqa bolghan ishenchisige buzghunchiliq qildi. bu weqe yene taylandning yershari iqtisad we soda munasiwetlirige hemde musulmanlar kop sanliqni igileydighan doletler arisidiki ornigha tesir korsetti.»
https://safeguarddefenders.com/en/blog/thai-human-rights-commission-uyghur-deportation-unlawful
