adil, abduxaliq we salam tursun 2013-yili xitay bilen hindistan otturisidiki belgisiz chegradin ladaxqa (Ladakh) otken bolup, shu waqittin buyan tutqunda turmaqta. ular yurti sherqiy turkistanda duch kelishi muqerrer bolghan tutqun qilinish xewpidin qechishqa urunghan idi. (surette: uyghur tetqiqat merkizi teminligen)
«Guardian» geziti muxbirliri
2025-yili 5-dekabir, jume
sot hojjetlirige asaslanghanda, 2013-yili 12-iyun axshimi, uch neper «xitayliq chegrani bosup kirguchi» hindistan armiyesi teripidin ladaxning taghliq shimaliy rayonidiki insan ayighi basmaydighan, chet-yiraq chol bolghan sultan chuskuda qolgha elinghan.
tursun ailisining oghulliri bolghan adil (23 yash), abduxaliq (22 yash) we salam (20 yash) ladax bilen chegralinidighan sherqiy turkistanning gherbiy jenubiy rayonliridin aptobus we piyade halda himalaya taghlirining xeterlik yar-dawanlirini eship, 13 kunluk japaliq seperdin keyin, chegra belgisi eniq bolmighan, talash-tartishtiki bu rayongha kelip qalghan idi.
bu qerindashlar hindistan armiye emeldarlirigha, xitay dairilirining uyghur musulmanlirigha qaratqan basturushini kucheytip, bir nechche uruq-tughqanlirini jaza lagerlirigha soliwalghandin keyin, qeshqer shehirige yeqin yurtidiki ailisidin qechip chiqqanliqini eytqan.
melumki, otken on yil mabeynide sherqiy turkistanda bir milyondin artuq uyghurning peqet meschitke barghini yaki yaghliq artqini uchunla «qayta terbiyelesh» namidiki jaza lagerlirigha qamalghanliqi we turluk qiyin-qistaqlargha uchrighanliqi ilgiri surulmekte.
xitay, hindistan we pakistan teripidin oxshimighan shekilde kontrol qiliniwatqan talash-tartishtiki zeminlar
xitay terep buni ashqunluqqa qarshi turush uchun elip berilghan «qanunsiz diniy paaliyetlerni kontrol qilish» we «kespiy maarip we terbiyelesh merkezliri» tedbiri dep aqlisimu, emma amerika qatarliq bashqa doletler bu qilmishlarning «irqiy qirghinchiliq»qa yatidighanliqini eniq bildurdi.
herbiy terepning ikki ayliq soraq qilishidin keyin, bu qerindashlar «chegradin qanunsiz otush» jinayiti bilen eyiblinishi uchun yerlik saqchilargha tapshurup berildi. biraq, shuningdin keyinki ishlar bugungiche dawamlishiwatqan bir biyurokratik pajiege aylandi.
hechqandaq bir hindistan tilini bilmeydighan bu uch uyghur yigit uchun hindistan qanun sistemisi ichide yol tepish musheqqetlik boldi. sot mehkimisi teripidin teyinlengen adwokatmu oxshashla til tosalghusigha duch keldi. ular turmide bir yil yetip, kamerdashliridin yerlik tilni az-tola ogengendin keyinla, andin sotchining soallirigha jawab bereleydighan haletke keldi.
aqiwette ularning her birige 18 ayliqtin qamaq jazasi berildi. emma ularning pajiesi buningliq bilen axirlashmidi.
hindistan chegra saqchilirining 2013-yildiki aka-ukilarning qolgha elinishi toghrisidiki doklati; doklatta ular «xitayliq chegra bosup kirguchiler» dep teswirlengen. (suret: teminlengen)
ulargha hokum qilinghan chaghda, ular zaten bir yilni turmide otkuzup bolghan bolup, alte ay ichide erkinlikke chiqishi kutulgen idi. biraq hindistanning siyasiy weziyitide ozgirish boldi; bash ministir narendra modi rehberlikidiki hindu milletchiliri asasiy gewde bolghan baratiya janata partiyesi (Bharatiya Janata Party) hakimiyet beshigha chiqti.
jaza mudditi toshqanda, dairiler ularni qoyup berishning ornigha, «jamaet bixeterlik qanuni»ni ishqa saldi. bu talash-tartishliq qanun bir kishini sotsiz alte ay tutup turushqa, zorur tepilsa bu muddetni ikki yilghiche uzartishqa yol qoyatti.
dairiler uzluksiz yengilap turghan tutup turush buyruqlirigha asaslanghanda, bu uch kishi hokumetning ularni qoyup berish yaki xitaygha qayturuwetish qararini kutup, muddetsiz qamaqta qalidighan boldi.
ularning birdinbir tayanchisi — sot mehkimisi teyinligen, turmini qerellik ziyaret qilidighan wekiller omiki terkibide ular bilen korushup qalghan adwokat muhemmed shafi lassu idi. shafi ularning peqet hindistangha qanunsiz kirgenliki uchunla shunche uzun qamalghanliqigha ishengusi kelmidi.
«ular manga [xitaydiki] jaza lagerlirining birige ewetilishidin qorqup, peqet janni saqlap qechishnila oylighanliqini eytti. ular hetta hindistan chegrasidin otup ketiwatqanliqinimu bilmeyttiken» deydu u.
otken on yil mabeynide shafi heqsiz yardem qilish asasida ularning erkinliki uchun kuresh qilghan bolsimu, emma hindistan hokumitining meydanida hechqandaq ozgirish bolmidi.
bu uch qerindash bir qanche qetim turmidin-turmige yotkelgen bolup, hazir dehligha yeqin hariyana ishtatidiki karnal shehiride tutup turulmaqta.
shafining eytishiche, qerindashlar bir-biridin ayriwetilgen bolup, qolgha elinghan jengchiler we eghir jinayetchiler qamilidighan tar kamerlarda yatmaqta. u yene, yurtining salqin hawa kilimatigha konup qalghan bu yigitlerning turmining nachar tamaqliridin bashqa, hindistanning tomuz issiqi bilenmu elishiwatqanliqini bildurdi.
«xitayning uyghurlargha qaratqan ziyankeshliki xelqarada etirap qilinghan bir mesile,» deydu shafi. «bu kishiler ene shu yawuzluqning qurbanliri. ular jinayetchi emes yaki hechkimge tehdit salghini yoq.»
«hokumetning ulargha adil muamile qilish exlaqiy mejburiyiti bar. ular on yildin artuq waqit bundaq echinishliq sharaitta yashighudek neme ish qildi?»
shafining bildurushiche, uch qerindash qeshqerde qalghan ailisining teqdiridin bixewer iken. u ulargha siyasiy panahliq berilishi we qetiy halda xitaygha qayturulmasliqi kerek, dep qaraydu. «ularning shunche yillardin buyan tartqanliri rehimsizlik we insaniyetsizliktur,» deydu u.
mehbuslarning adwokati muhemmed shafi lassu; u ulargha heqsiz adwokatliq qilipla qalmay, hetta turme we dawalinish chiqimlirini tolesh uchun ulargha oz yenidin pul ewetip bergen. (suret: teminlengen)
«ikki iniside salametlik mesililiri koruldi. turme tamaqliri supetsiz — asasen yasmuq — bolup, ulargha yaqmighanliqi uchun bowasir bolup qaldi we dawalinish imkaniyitimu bek cheklik.»
shafining eytishiche, bir doxtur qerindashlarning birige operatsiye qildurush teklipini bergen bolsimu, emma turme dairiliri buninggha ruxset qilmighan. shafi ularni qerellik yoqlap turidighan bolup, turmidiki kundilik xejler we dawalinish chiqimlirini qamdash uchun her ay oz yanchuqidin ulargha pul ewetip beridu.
turmide yetish jeryanida, bu uch qerindash kamerdashliri bilen paranglishish, kitab we gezit oqush arqiliq tot xil yerlik tilni we ingliz tilini oginiwalghan.
bumbaydiki xitay konsulxanisi yenida, beyjingning sherqiy turkistandiki uyghur musulmanlirigha qaratqan siyasitige qarshi namayish qilghan bir hindistanliq namayishchi qolgha elinghandin keyin saqchi mashinisidin warqirimaqta. (suret: EPA)
«chongi ingliz tilini bek yaxshi koridu we men bilen pat-pat inglizche sozlishishke tirishidu, emma saqchilar chushenmigenliki uchun uni tosup, hindi tilida sozleshke mejburlaydu. men ulargha ‹siler qoyup berilgendin keyin til oqutquchisi bolisiler› dep chaqchaq qilip qoyimen,» deydu shafi.
kishilik hoquq teshkilatlirining eytishiche, modi hokumiti mezgilide, diniy azsanliqlar, bolupmu musulmanlar hindistanda sistemiliq kemsitish we chetke qeqishqa duch kelmekte.
ladax 2019-yilghiche tewe bolghan, hindistan bashqurushidiki keshmirning sabiq yuqiri derijilik hokumet emeldari latif u zaman dewa, bu uch kishini kemsitish siyasitining qurbanliri dep qaraydu.
«bu ucheylenni dawamliq qamap qoyush qanungha xilap. bu, nowettiki hokumetning melum bir jamaetke, yeni musulmanlargha qandaq muamile qiliwatqanliqini korsitip beridighan nurghun misallarning biri,» deydu dewa.
«ulargha qarshi ishlitiliwatqan qanun doletke qarshi paaliyetler bilen shughullanghan yaki eghir jinayet sadir qilghanlar uchun chiqirilghan bolup, panahliq tilewatqan mezlumlargha qaritilghan emes.»
shafi ularni qutuldurush uchun kureshni dawamlashturidighanliqini bildurdi: «hindistan tarixning oxshimighan basquchlirida turluk zulumgha uchrighan jamaetlerdin bolghan on minglighan kishige panahliq bergen. hetta zulumgha uchrighan minglighan tibetler bugunki kunde bu yerde yashaydu we surgundiki hokumitini bashquruwatidu.»
«eger hokumet ularning bu yerde yashishini xalimisa, ularni qoyup berip, siyasiy panahliq bereleydighan birer doletke ketishige ruxset qilsa bolidu. men ularning bir kuni erkinlikke erishishini umid qilimen — bu mening hayatliq nishanimdur.»
