uyghur tetqiqat instituti |  tehriri: d. abdurehim dolet

2025-yili 8-dekabir

«uyghur sot kollegiyesi »  (Uyghur Tribunal); xelqara doletler sistemisi, birleshken doletler teshkilati (b d t) we mewjut xelqaraliq edliye organlirining sherqiy turkistanda yuz beriwatqan eghir kishilik hoquq depsendichiliklirige qarita sukut qilghan yaki unumluk tedbir qollanmighan bir tarixiy peytte, puqralar jemiyitining adalet izdesh iradisining namayendisi supitide otturigha chiqti. londonni merkez qilghan bu musteqil xelq soti, 2021-yili 9-dekabir elan qilghan axirqi hokumnamisi arqiliq xitay hokumitining uyghur we bashqa turkiy xelqlerge qaratqan qilmishlirini qanuniy ramka ichide bahalap, tarixiy bir qarargha imza qoydi. bu sot, doletlerning iqtisadiy menpeetliri we geo-siyasiy tengpungluqlar sewebidin «irqiy qirghinchiliq» atalghusini ishlitishtin ozini qachuruwatqan bir muhitta, heqiqetni otturigha chiqirish meqsitide quruldi.^[1]

bu sotning qurulushi, ikkinchi dunya urushidin keyin berilgen «qayta tekrarlanmisun» (tekrarlanmasliq) wedisining emeliyette neqeder ajizlighanliqini korsitip beridighan bir eynek rolini oynidi. xitay hokumitining sherqiy turkistandiki siyasetlirining deslepte mejburiy assimilyatsiye sheklide bashlanghan bolsimu, keyinche teximu radikalliship bir milletning mewjutluqini yoqitishqa yuzlengenliki ilgiri suruldi. xelqara jemiyetning bu jinayetlerge qayturghan inkasining asta we bolunush ichide bolushi sewebidin, «uyghur sot kollegiyesi» bir «xelq soti» bolush supiti bilen bu boshluqni toldurushqa tirishti.^[2]

sotning xizmet jeryani; delil-ispatlarni toplash, guwahchilarni anglash we mutexessisler doklatini analiz qilish arqiliq elip berildi. bu jeryanda, xitayning «qayta terbiyelesh» namida qurghan lagerliri, mejburiy emgek sistemisi we nopus kontrol qilish (tughut cheklesh) siyasetliri etrapliq tekshuruldi. sotning meqsiti peqet jinayetlerni retke tizishla emes, belki bu qilmishlarning xelqara qanundiki «irqiy qirghinchiliq» we «insaniyetke qarshi jinayetler» olchimige chushidighan-chushmeydighanliqini qanuniy deliller bilen bekitish idi.^[3]

sotning hokumi, gerche bir dolet sotining qararidek ijra qilish kuchige ige bolmisimu, exlaqiy we siyasiy salmiqi intayin zor boldi. bu hokum xelqara jamaet pikrining, parlamentlarning we kishilik hoquq teshkilatlirining xitaygha bolghan pozitsiyesini qaytidin shekillendurushige wesile boldi. bolupmu «meqset» (intent) amilining ispatlinishi, xitayning siyasetlirining addiy bir besim emes, belki bir milletni yoqitish pilani ikenlikini pash qildi.^[4]

bu maqalide «uyghur sot kollegiyesi»ning qurulush tarixi, qollanghan usulliri, toplighan delil-ispatliri we chiqarghan hokumining mezmuni tepsiliy yorutup berilidu. shuning bilen bir waqitta, bu sotning xelqara siyasette peyda qilghan tesiri, xitayning buninggha qayturghan inkasi we uyghur xelqi uchun nemidin derek beridighanliqi muhakime qilinidu. meqset, bu chong tarixiy weqeni xatirilesh bilen birge, kelgusidiki adalet izdesh yollirigha qandaq tesir korsitidighanliqini analiz qilishtur.

shuni tekitlesh kerekki, bu sotning netijisi bir axirqi chek emes, belki xelqara jemiyetning heriketke otushi uchun bir bashlinish nuqtisidur. sotning bayqashlirigha asaslanghanda, xitayning jinayetliri bugunki kundimu dawamlishiwatqan bolup, bu ehwal dunyawi inkasning jiddiy we maslashqan halda ipadilinishini telep qilidu. bu maqale, shu tarixiy hokumning tot yilliqi munasiwiti bilen, bu adalet we heqiqet izdesh jeryanini qaytidin eslesh we kelgusige nezer selish meqsitide yezildi.

axirida, «uyghur sot kollegiyesi»ning mewjut bolushining ozila, doletlerning oz mejburiyetlirini ada qilmighanliqining bir ispatidur. eger xelqara sotlar yaki doletler oz mejburiyetlirini ada qilghan bolsa idi, bundaq bir xelq sotigha ehtiyaj qalmaytti. bu nuqtidin elip eytqanda, sotning hokumi xelqara tertipke qaritilghan bir tenqid we agahlandurush supitide tarixqa kirdi.

sotning otturigha chiqishi: boshluqta bix surgen adalet mexanizmi

xitay hokumitining sherqiy turkistandiki siyasetliri, bolupmu 2014-yili bashlanghan «terrorluqqa qarshi qattiq zerbe berish herikiti» bilen radikal bir ozgirishni bashtin kechurdi. bu siyasetlerning meqsiti deslepte «bolgunchilikke qarshi turush» dep atalghan bolsimu, emeliyette uyghur we bashqa musulman xelqlerning kimlikini yoqitishni nishan qilghan keng kolemlik bir siyasetke aylandi.^[5] 2016-yili chen chuengo ning rayongha partkom sekretari qilip teyinlinishi bilen, tibette sinaq qilinghan tor sheklidiki saqchi ponkitliri we yuqiri texnikiliq nazaret sistemiliri sherqiy turkistangha yotkilip, rayon bir usti ochuq turmige aylanduruldi.

-2017yilidin bashlap keng kolemlik tutqun qilish dolquni bashlandi. milyonlighan insan hechqandaq qanuniy resmiyetsiz, peqet diniy etiqadi, milliy kimliki, medeniyet orp-adetliri yaki chet el bilen bolghan alaqiliri sewebidin «kespiy texnika terbiyelesh merkizi» dep atalghan lagerlargha qamaldi.^[6] suniy hemrah korunushliri we guwahchilarning bayanliri, bu lagerlarning kolimining tez surette kengeygenlikini we u yerde insaniyetke yat muamililerning mewjut ikenlikini otturigha qoydi.

lekin, bu eghir jinayetlerge qarita xelqara qanun sistemisi ajiz keldi. xelqara jinayi ishlar sot mehkimisi (UCM), xitayning rim nizamnamisida eza bolmasliqi sewebidin bu deloni bir terep qilish hoquqining yoqluqini bildurdi. uyghurlarning tajikistan we kambodJagha oxshash eza doletlerdin mejburiy qayturulushi arqiliq sotning edliye dairisige kiridighanliqi ilgiri surulgen bolsimu, sot tekshurush echishni ret qildi.^[7] birleshken doletler teshkilati (b d t) xewpsizlik kengishimu xitayning ret qilish (weto) hoquqi sewebidin palech halgha chushup qaldi. xitay, b d t ning ichki qurulmisidiki tesir kuchini ishlitip kishilik hoquq kengishidiki munazirilerni tosushqa we ozini aqlashqa tirishti. xelqara adalet soti (UAD) bolsa peqet doletler ara dewalarni bir terep qilidighan bolup, xitayning irqiy qirghinchiliq ehdinamisining sot hoquqigha dair maddisigha shert qoyghanliqi (reservation) sewebidin bu yolmu taqaq idi.

bu xil qanuniy we siyasiy qiyinchiliqlar aldida, dunya uyghur qurultiyi reisi dolqun eysa 2020-yili iyun eyida dangliq ingliz adwokat ser jeffiriy nays (Sir Geoffrey Nice QC) qa iltimas qilip, musteqil bir xelq soti qurulushini telep qildi.^[8] ilgiri yugoslawiye sotida miloshewichni sotlighan tejribilik qanunshunas ser jeffiriy nays, bu telepni qobul qildi, emma sotning tamamen musteqil bolidighanliqini we netijining aldin belgilenmeydighanliqini shert qildi.

bu sotning meqsiti hechqandaq resmiy sot tekshurmigen delillerni toplash, analiz qilish we xitayning qilmishlirining xelqara qanungha xilap yaki emeslikini bekitish idi. bu, doletlerning sukutige we heriketsizlikige bir jawab supitide otturigha chiqti.

«uyghur sot kollegiyesi», 1960-yillardiki wiyetnam urushi jinayetlirini tekshurgen russel soti (Russell Tribunal) enenisige warisliq qilip, puqralar jemiyitining teshebbusi bilen quruldi. bu sot, hechqandaq hokumetning qollishi bolmighan ehwalda, peqet adalet we heqiqetni izdesh iradisi bilen ish bashlidi. sotning qurulushi, xelqara jemiyetning diqqitini sherqiy turkistan mesilisige tartishta muhim bir burulush nuqtisi boldi. bu, ziyankeshlikke uchrighuchilargha beshidin otkenlerni sozlep beridighan bir sehne hazirlap berdi we xitayning «ichki ishlar» dewasigha kuchluk bir zerbe berdi.

sotning qurulmisi we xizmet usuli

«uyghur sot kollegiyesi» bir «xelq soti» bolushi sewebidin dolet yaki xelqara teshkilatlar teripidin qurulmighan, shunga qararlirini ijra qilidighan kuchi yaki jazalash hoquqi yoq idi. emma qanunluqliqi  (legitimacy); qollanghan ashkara we adil tertiplerdin, delil-ispatlargha bolghan qattiq teleplerdin we heyet ezalirining bitereplikidin kelmekte idi. sot heyiti; qanunshunas, akademik, doxtur we bashqa sahelerdiki mutexessislerdin terkib tapqan bolup, bir zasedatellar omiki (jury) dek rol oynidi.

sotning xizmetliri 2020-yili sentebir eyida resmiy bashlandi. sot londonda uch qetim (2021-yili iyun, sentebir we noyabir) xelqqe ochuq guwahliq berish yighini otkuzdi. bu yighinlarda onlighan lager shahiti, mutexessis we tetqiqatchilar biwasite yaki internet arqiliq ipade berdi.^[9] sot jeryani internettin neq meydan tarqitilip, putun dunyaning koz aldida elip berildi.

sotning delil toplash mexanizmi intayin keng dairilik idi. birinchisi, lagerdin qutulghanlarning biwasite guwahliqi anglandi. ular lagerdiki qiynash, jinsiy parakendichilik we mejburiy dora berish qatarliq qilmishlarni tepsiliy sozlep berdi. ikkinchisi, adriyan zenz (Adrian Zenz), jeymis milward (James Millward) qatarliq tonulghan mutexessisler xitayning hokumet hojjetlirini, istatistikiliq sanliq melumatlirini we suniy hemrah korunushlirini analiz qilip sotqa sundi. bolupmu «shinjang saqchi hojjetliri» (Xinjiang Police Files) we «xitay telegrammiliri» (China Cables) gha oxshash sirtqa ashkarilanghan mexpiy hojjetler, xitayning meqsitini ispatlashta hel qilghuch rol oynidi.

sot, adalet pirinsipi boyiche, xitay hokumitinimu sotqa qatnishishqa we ozini aqlashqa bir qanche qetim teklip qildi. biraq xitay hokumiti bu tekliplerge jawab bermidi, eksiche sotni «saxta» we «siyasiy oyun» dep eyiblep, sot teshkilliguchiliri we guwahchilirigha qarshi jaza qararlirini yurguzdi.^[10] xitayning qatnashmighanliqigha qarimay, sot heyiti xitayning ashkara elan qilghan aq tashliq kitabliri we bayanatlirinimu delil supitide bahalap, imkanqeder tengpungluqni saqlashqa tirishti.

sotning qollanghan ispatlash olchimi, eng yuqiri derijidiki « shek-shubhisiz » ((beyond reasonable doubt bolush pirinsipi idi.^[11] gerche bir xelq soti bolsimu, bir jinayi ishlar sotigha oxshash qattiq olchemlerni qollandi. bu degenlik shuki, peqet ehtimalliq yaki guman bilen hokum qilinmaydu, eksiche delillerning keskin we ishenchlik bolushi kerek.

bu sotning yene bir alahidiliki barliq delil we ispatlarni ammigha ashkara qilishi idi. sotning tor betide yuz minglighan betlik hojjet, guwahchilarning bayanliri we mutexessislerning doklatliri elan qilindi. bu, kelgusidiki tetqiqatchilar we qanunshunaslar uchun qimmetlik bir arxip (tarixiy materiyal ambiri) hazirlidi. xulasilep eytqanda, «uyghur sot kollegiyesi»ning qurulmisi we xizmet usuli, xelqara qanunning boshluqini toldurush, heqiqetni ilmiy we qanuniy usulda otturigha qoyush we tarixiy bir xatire qaldurush jehette intayin muhim bir orungha ige. dunyagha shuni korsettiki, eger doletler adaletni tikliyelmise, xelq adaletni ozi izdeydu.

sotning xitay siyasetlirige bolghan bahasi

«uyghur sot kollegiyesi» (Uyghur Tribunal), xitayning sherqiy turkistandiki siyasetlirini keng dairide tekshurup, bu siyasetlerning addiy bir kishilik hoquq depsendichiliki emes, belki sistemiliq pilanlanghan we yuqiri qatlamdin buyruq qilinghan heriketler ikenlikini otturigha qoydi. sotning bahalishiche bu siyasetler nopus kontrol qilish, keng kolemlik tutqun qilish, mejburiy emgek we medeniyetni yoqitish qatarliq bir yurush jinayi qilmishlarni oz ichige alidu.

tughut cheklesh siyasiti, sotning diqqitini eng kop tartqan nuqtilardin biri boldi. sotning bayqashlirigha asaslanghanda, xitay hokumiti uyghur ayallirigha mejburiy hamilening aldini elish eswabi (RİA) saldurush, mejburiy bala chushurush we tughmas qiliwetish (sterilization) qatarliq tedbirlerni keng kolemde yurguzgen.^[12] istatistikiliq sanliq melumatlargha qarighanda, 2015-yildin 2018-yilghiche bolghan ariliqta uyghurlar zich olturaqlashqan xoten we qeshqerge oxshash jaylarda tughulush nisbiti %70 tin koprek towenligen. 2018-yili sherqiy turkistanda RİA (halqa) saldurush nisbiti, xitayning bashqa rayonlirigha selishturghanda intayin yuqiri bolghan. sot bu qilmishlarni, uyghur nopusining kelgusidiki kopiyishini tosush we ularni biyologiyelik jehettin yoqitish meqsitining ipadisi dep bahalidi.^[13]

keng kolemlik tutqun qilish we lager sistemisi, sotning yene bir muhim tekshurush nuqtisi idi. guwahchilarning bayanliri we ashkarilanghan hojjetler shuni korsettiki, milyonlighan uyghur we bashqa turkiy xelqler hechqandaq jinayi seweb bolmighan ehwal astida, peqet milliy we diniy kimlikliri sewebidin tutulup, atalmish «kespiy texnika terbiyelesh merkezliri»ge qamalghan.^[14] bu lagerlarda tutqunlar eghir jismaniy we rohiy qiynashlargha, bolupmu «yolwas orunduq» (tiger chair) qa olturghuzush, tokluq tayaq bilen urush, uyqusiz qaldurush we yalghuz qamashqa oxshash muamililerge duchar bolghan. sot yene lagerlarda ayallargha qarita sistemiliq basqunchiliq we jinsiy zorawanliq qilmishlirining yuz bergenlikini ispatlidi.^[15]

mejburiy emgek mesilisimu sotning bahalishida muhim orun tutti. sheffild hallam uniwersitetining (Sheffield Hallam University) doklatliri we bashqa mutexessislerning ispatlirigha tayinip, xitay hokumitining «namratliqtin qutuldurush» we «ishchi yotkesh» namida, uyghurlarni oz yurtliridin yaki lagerlarning ichidiki zawutlardin xitayning ichki olkilirige we rayondiki sanaet rayonlirigha mejburiy yotkigenliki eniqlandi.^[16] bu sistema alyumin, polat, batariye, toqumichiliq we elektiron mehsulatlirigha oxshash nurghun sahening teminlesh zenjirige singip kirgen bolup, dunyawi markilarnimu bu jinayetke sherik bolup qelish xewpi bilen yuzleshturdi. sot buni zamaniwi qulluqning bir shekli dep bahalidi.^[17]

medeniyet we dinni yoqitish siyasetlirimu sot teripidin delillendi. suniy hemrah korunushliri, sherqiy turkistandiki texminen 16,000 meschitning (%65) weyran qilinghanliqini yaki ziyangha uchrighanliqini korsetti.^[18] buningdin bashqa, uyghur tilida maaripning cheklinishi, diniy paaliyetlerning jinayet hesablinishi we balilarning aililiridin ayriwetilip dolet kontrolluqidiki yataqliq mekteplerge orunlashturulushigha oxshash heriketler, uyghur medeniyiti we kimlikini yiltizidin qurutush teshebbusi dep bahalandi.

axirqi qarar (2021): irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayetler

-2021yili 9-dekabir kuni, «uyghur sot kollegiyesi» (Uyghur Tribunal) dunyaning diqqitini tartqan tarixiy hokumini elan qildi. sot reisi ser jeffiriy nays (Sir Geoffrey Nice QC) oqughan bu qarar tekisti, xitay xelq jumhuriyiti (PRC) ning uyghur we bashqa turkiy xelqlerge qaratqan qilmishlirini «irqiy qirghinchiliq» (Genocide) we «insaniyetke qarshi jinayet» (Crimes Against Humanity) dep bekitti. bu hokum, xelqara qanun olchemlirige asasen chiqirilghan bolup, «shek-shubhisiz» (beyond reasonable doubt) bolush olchimide ispatlandi.^[19]

sotning irqiy qirghinchiliq hokumi, asasliqi 1948-yilidiki «irqiy qirghinchiliq jinayitining aldini elish we jazalash ehdinamisi»ning 2 (d) maddisigha, yeni «guruppa ichide tughutni chekleshke qaritilghan tedbirlerni mejburlash» pirinsipigha tayinatti.^[20] sot heyiti xitayning uyghur ayallirigha qarita mejburiy tughmas qiliwetish, mejburiy bala chushurush we hamilening aldini elish eswabi (RİA) saldurush siyasetlirining, uyghur nopusini kelguside korunerlik derijide azaytish we qismen yoqitish niyiti bilen yurguzulgenlikini bekitti. sot, gerche keng kolemlik olturush (mass killing) delilliri tepilmighan bolsimu, tughutni cheklesh arqiliq bir milletning dawamlishishini kesip tashlash qilmishining yalghuz ozi irqiy qirghinchiliqni shekillenduridighanliqini tekitlidi.

buningdin bashqa sot, xitayning towendiki qilmishlar arqiliq «insaniyetke qarshi jinayet» sadir qilghanliqigha hokum qildi:

• qiyin-qistaq (Torture): lagerlarda we tutup turush merkezliride sistemiliq qiynashlarning qollinilghanliqi.
• basqunchiliq we jinsiy zorawanliq: ayal mehbuslargha qarita jinsiy haqaret we zorawanliq qilmishlirining yuz bergenliki.
• mejburiy yotkesh (Deportation or forcible transfer): insanlarning oz yerliridin mejburiy kochurulushi we ishlitilishi.
• erkinliktin mehrum qilish: milyonlighan insanning hechqandaq qanuniy asassiz qamilishi.
• ziyankeshlik (Persecution): diniy we milliy kimliki sewebidin sistemiliq kemsitish we besim.
• mejburiy yoqitiwetish (Enforced disappearance): nurghun kishilerning iz-derikining yoqitiwetilishi.

sot yene bu jinayetlerning mesuliyitini biwasite xitay kommunistik partiyesining yuqiri qatlimigha, bolupmu dolet reisi shi jinping we sherqiy turkistan partkom sekretari chen chuengogha oxshash shexslerge artti.^[21] ashkarilanghan «shinjang hojjetliri» we bashqa ichki materiyallar, bu siyasetlerning yerlik emeldarlarning xalighanche ish qilishi emes, belki merkiziy hokumetning biwasite pilanlishi we buyruqi bilen ijra qilinghanliqini ispatlidi. sotning qararida, xitayning heriketlirining bir qismining (mesilen atalmish «terrorluqqa qarshi turush») dolet bixeterlikini bahane qilghanliqi, emma bu tedbirlerning keng kolemlik we sistemiliq halda putun bir milletni nishanlighanliqi, shunga hechqandaq qanuniy asasining yoqluqi tekitlendi.

bu hokum dunyadiki turluk hokumetler, parlamentlar we shirketler uchun qanuniy we exlaqiy bir olchem belgilidi. sotning ijra qilish kuchi bolmisimu, chiqarghan netijisi xelqara jemiyetning xitaygha bolghan pozitsiyesini ozgertishi we teximu konkret tedbirlerni elishi yonilishide besim peyda qildi. bu qarar, uyghurlarning tartqan azablirining xelqara sehnide resmiy etirap qilinishidin derek berdi.

sotning uyghur xelqi uchun ehmiyiti we tesiri

«uyghur sot kollegiyesi» (Uyghur Tribunal) ning qurulushi we chiqarghan hokumi, uyghur xelqi uchun, bolupmu muhajirettiki uyghurlar uchun intayin chongqur tarixiy we pisxikiliq ehmiyetke ige boldi. bu sot, uyghurlarning yillardin buyan tartip keliwatqan azablirining xelqaraliq musteqil bir organ teripidin resmiy «jinayet» dep etirap qilinishi bolup, uyghur dewasida bir burulush nuqtisi hesablandi.

birinchisi, sotning qarari, delillerning resmiylishishi we tarixiy xatire qaldurush jehette muhim rol oynidi. sot jeryanida toplanghan yuz minglighan betlik hojjet, yuzligen saetlik guwahchi bayanliri we mutexessis analizliri, kelgusidiki qanuniy basquchlar we tarix tetqiqatliri uchun qimmetlik bir arxipqa aylandi. xitay hokumitining inkar qilish we yoshurush urunushlirigha qarshi, bu arxip heqiqetning yoqilip ketmeslikini kapaletke ige qildi. kelgusi ewladlar uchun bu sot, bugun yuz bergen pajielerning eng ishenchlik ispati supitide qalidu.

ikkinchisi, muhajiret pisxikisi, adalet, etirap qilish we kollektip este tutush qabiliyiti nuqtisidin eytqanda, bu sot lager shahitliri we ziyankeshlikke uchrighuchi aililer uchun bir xil meniwi teselliy berdi. uzun yillardin buyan «yalghanchi», «terrorchi» dep qaralghan insanlar, dunyaning koz aldida ozlirining beshidin kechkenlirini sozlesh pursiti tapti we sozlirining rastliqi «shek-shubhisiz» bir shekilde ispatlandi. bu, ularning insanliq izzitining eslige kelturulushi we azablirining dunya teripidin etirap qilinishi demektur.

uchinchisi, bu hokum kuchluk bir siyasiy tesir peyda qildi. sotning «irqiy qirghinchiliq» qarari engliye, kanada, gollandiye we litwagha oxshash doletlerning parlamentlirida oxshash mezmundiki qararlarning qobul qilinishigha wesile boldi.^[22] shuning bilen bir waqitta, amerika hokumitining «uyghur mejburiy emgikining aldini elish qanuni» (UFLPA) ni ijra qilishida we yawropa ittipaqining mejburiy emgek mehsulatlirini cheklesh qanunini teyyarlishida, sot teminligen delil we ispatlar muhim bir tayanch boldi. bu, mesilining peqet kishilik hoquq dairiside qalmay, xelqara soda we teminlesh zenjirigimu tesir korsitidighan iqtisadiy bir mesilige aylanghanliqini korsetti.

totinchisi, xitayning inkasi, sotning tesirining qayturghili bolmaydighanliqini ispatlidi. xitayning sotni «siyasiy oyun» dep eyiblishi, guwahchilargha hujum qilishi we sot ezalirigha embargo yurguzushi, emeliyette xitayning bu hokumdin neqeder biaram bolghanliqini we sotning xitayning xelqara obrazigha neqeder ziyan yetkuzgenlikini korsetti. xitayning bundaq qattiq inkas qayturushi, sotning meqsitige yetkenlikining bir namayendisi idi.

xulasiligende, «uyghur sot kollegiyesi» uyghur xelqi uchun peqet qanuniy bir qarar bolupla qalmastin, belki umid, heqiqet we adaletning simwoligha aylandi. shuning bilen birge, zulum neqeder kuchluk bolushidin qetiynezer, heqiqetni yoshurghili bolmaydighanliqi we xelqning adalet tilikini jimiqturghili bolmaydighanliqini jakarlidi.

sotqa qaritilghan tenqidler we cheklimiler

«uyghur sot kollegiyesi» (Uyghur Tribunal) ning tarixiy ehmiyiti we tesiri zor bolsimu, tebiiti we hoquq dairisidin kelip chiqqan bezi cheklimiler we tenqidlermu mewjut. bularni chushinish, sotning xelqara sistemidiki ornini toghra bahalashqa yardem beridu.

birinchisi we eng chong cheklime, qanuniy ijra qilish kuchining yoqluqidur. «uyghur sot kollegiyesi» bir «xelq soti» bolush supiti bilen, her qandaq bir doletning yaki xelqara teshkilatning qollishi astida qurulmighan. shunga, chiqarghan hokumining doletlerni heriketke kelturush yaki jawabkarlarni jazalash (mesilen tutush yaki jerimane qoyush) kuchi yoq. xitay hokumiti bu nuqtidin paydilinip, sotni «qanunsiz» we «kuchke ige emes» dep ret qilishqa tirishti. bu ehwal, sot qararining emeliy netijige aylinishi uchun bashqa doletlerning we xelqara organlarning siyasiy iradisige tayinishni kelturup chiqardi.

ikkinchisi, siyasiy tesir we xelqara inkasning cheklikliki mesilisidur. gerche sotning qarari nurghun doletlerde ghulghula qozghighan we bezi parlamentlarning «irqiy qirghinchiliq» qararini qobul qilishigha wesile bolghan bolsimu, hokumet derijilik (mesilen, engliye hokumiti) resmiy etirap qilish texi emelge ashmidi. nurghun doletler, xitay bilen bolghan iqtisadiy we diplomatik munasiwetlerni nezerde tutup, sotning hokumige asasen xitaygha qarshi keskin tedbirlerni elishtin ozini qachurdi. bu, iqtisadiy menpeetning kishilik hoquqtin ustun tutulghan «real siyaset» ning bir ipadisi bolup, sotning tesirini melum derijide cheklidi.

uchinchisi, kelgusidiki eniqsizliqlar mewjut. sot xizmetlirini tamamlighan bolsimu, yengidin otturigha chiqqan delillerning we guwahchilarning qandaq bahalinidighanliqi, toplanghan ghayet zor arxipning qandaq saqlinidighanliqi we buningdin kelguside qandaq paydilinilidighanliqigha oxshash mesililer hel qilishni kutmekte. uningdin bashqa, xitayning dawamliq halda xelqara jamaet pikrini burmilashqa we sotning inawitini tokushke tirishishi, bu hokumning uzun muddetlik tesirige qarita bir tehdit shekillendurushi mumkin.

totinchisi, sotning «irqiy qirghinchiliq» hokumige qarita bezi ixtilaplarmu bar. sot heyiti tughut kontrol tedbirlirini asas qilip irqiy qirghinchiliq hokumi bergen bolsimu, bezi qanunshunaslar we teshkilatlar (mesilen, kishilik hoquqni kozitish teshkilati Human Rights Watch we xelqara kechurum teshkilati Amnesty International), «irqiy qirghinchiliq meqsiti» (genocidal intent) ni ispatlashning intayin qiyin ikenlikini seweb qilip «insaniyetke qarshi jinayet» atalghusini ishlitishning teximu muwapiq ikenlikini ilgiri surushti. bu xil oxshimasliqlar, xelqara jemiyetning ortaq bir inkas qayturushigha az bolsimu tesir korsetti.^[23]

shundaqtimu bu cheklimiler, sotning tarixiy utuqini yoqqa chiqiralmaydu. «uyghur sot kollegiyesi» xelqara qanunning ajizliqini toldurush, heqiqetni xatirilesh we dunyaning wijdanini oyghitish jehette ornini toldurghusiz bir rol oynidi. mewjutluqining ozila, adaletsizlikke qarshi puqralar jemiyitining kuchini namayan qildi.

«uyghur sot kollegiyesi»ning qararidin keyin: sherqiy turkistan dewasi uchun yengi istrategiyeler we kelgusi tesewwuri

«uyghur sot kollegiyesi»ning xitayning sherqiy turkistandiki siyasetlirini «irqiy qirghinchiliq» we «insaniyetke qarshi jinayet» dep bekitken axirqi hokumi, uyghur dewasini bir mezlumluq bayanidin, qanuniy salahiyiti bolghan bir adalet izdesh herikitige aylandurghan istrategiyelik bir burulush nuqtisi dep bahalanmaqta. bu qarar, bir axirqi nuqta emes, belki kureshning yengi we teximu konkret bir basquchining bashlinishidur. bu nuqtidin eytqanda, bu tarixiy qararni passip bir exlaqiy ghelibe supitide emes, belki xitay hakimiyitini xelqara sahede jawabkarliqqa tartidighan otkur bir qanuniy we siyasiy qoralgha aylandurush, uyghur muhajiriti we alaqidar teshkilatlar uchun tup istrategiyelik nishan supitide gewdilenmekte.

bu qanuniy asasta, sherqiy turkistandiki uyghurlar we bashqa az sanliqlar uchun xelqaraliq qoghdash telipi, heqliq bir hoquqtin halqip, xelqara jemiyet uchun exlaqiy we qanuniy bir mejburiyet tusini aldi. sotning bayqashliri, 1948-yilidiki irqiy qirghinchiliq ehdinamisining terepdar doletlerge yukligen «aldini elish» mesuliyitini we birleshken doletler teshkilati teripidin qobul qilinghan «qoghdash mesuliyiti» (Responsibility to Protect – R2P) telimatini biwasite alaqidar qilidu. bir doletning oz xelqige qarita bu eng eghir jinayetlerni sadir qilghanliqi ispatlanghanda, xelqara jemiyetning u xelqni qoghdash mejburiyiti tughulidu. shunglashqa, bu qararni asas qilip b d t mexanizmliri we doletler hokumetliri aldida, sherqiy turkistan xelqining bixeterlikini kapaletke ige qilidighan konkret qoghdash mexanizmlirining telep qilinishi, xelqara qanun qaidiliri nuqtisidin bir zoruriyetke aylandi.

adalet izdeshning, jinayetchilerning shexsiy jawabkarliqqa tartilishi bilen emeliylishishimu bir tebiiy teleptur. xitayning xelqara jinayi ishlar sot mehkimisini etirap qilmasliqi bir tosalghu bolsimu, «dunyawi sot hoquqi» (universal jurisdiction) pirinsipi bu nuqtida bashqa bir yol teminleydu. uyghur teshkilatlirining, sotning estayidilliq bilen toplighan delil-ispat hojjetlirini ishlitip, shi jinping we chen chuengogha oxshash yuqiri derijilik emeldarlar ustidin bu pirinsipni etirap qilidighan doletlerde jinayi ishlar dewasi echishi, qollinishqa tegishlik unumluk bir qanuniy yol hesablinidu. bu xil dewalarning, mesullarning xelqara sahediki heriket erkinlikini chekleydighanliqi we ularning ustidiki siyasiy besimni ashuridighanliqini molcherleshke bolidu. buninggha parallel halda, mejburiy emgek sistemisidin iqtisadiy menpeet alidighan xitay we xelqaraliq shirketlerge qarita, amerika we yawropadiki sotlarda tolem dewaliri echilip jinayetning iqtisadiy bedilining kuntertipke kelturulushinimu muhim bir istrategiye dep qarashqa bolidu.

qanuniy kureshning, siyasiy we diplomatik heriketler bilen qollashqa erishishi jeryanning toluqlighuchi amili bolidu. sotning qarari, «irqiy qirghinchiliq» eniqlimisini ishlitishtin tartiniwatqan hokumetler ustidiki besimni ashurush uchun kuchluk bir delil bilen teminleydu. parlamentlar derijiside elinghan qararlarning, ijra qilish organlirining resmiy siyasitige aylinishini righbetlendurulush muhim ehmiyetke ige. bu resmiy etirap qilishning magnitskiy qanunigha oxshash jazalarning kengeytilishi, jinayetke sherik bolghan texnika shirketlirining qara tizimlikke elinishi we xitayning xelqara organlardiki tesirining cheklinishige oxshash konkret qedemlerning aldini echishi mumkin. shuning bilen bir waqitta, bu qarar muhajirettiki uyghurlarning panahliq teleplirining «qayturwetmeslik» (non-refoulement) pirinsipi dairiside derhal qobul qilinishi we ulargha alahide bir qoghdash salahiyiti berilishi uchun bir misal teshkil qilishi mumkin.

axirida, irqiy qirghinchiliqning iqtisadiy menbelirining qurutulush zoruriyiti aldinqi qatardiki bir istrategiyelik wezipidur. amerikaning «uyghur mejburiy emgikining aldini elish qanuni» (UFLPA) endizisining dunyawi miqyasta kengeytilishi we yawropa ittipaqini asas qilghan halda barliq demokratik doletlerde oxshash qanunlarning chiqirilishi uchun lobichiliq (teshwiqat-muresse) paaliyetlirining qoyuqlashturulushi zorur. uningdin bashqa, uniwersitetlar, pensiye fondliri we meblegh selish shirketlirining sherqiy turkistandiki besim mexanizmlirigha sherik bolghan shirketlerdiki mebleghlirini chekindurup chiqishi uchun dunyawi bir «mebleghni chekindurush» (divestment) herikitining bashlitilishi, iqtisadiy besim amili supitide tallashlarning biri hesablinidu. «uyghur sot kollegiyesi»ning hokumi, bu xil iqtisadiy munasiwetlerning emdilikte peqet exlaqiy bir mesile emes, belki shuning bilen bir waqitta xelqaraliq bir jinayetke sherik bolush degenlik bolidighanliqini ochuq otturigha qoydi. bu bir putun qedemlerning, sotning qararini tarixiy bir hojjet bolushtin chiqirip, sherqiy turkistan xelqi uchun adalet we horlukni elip kelidighan janliq bir yol xeritisige aylandurushi nishan qilinidu.

xulase: «uyghur sot kollegiyesi»ning mengguluk ehmiyiti

«uyghur sot kollegiyesi» (Uyghur Tribunal) ning qurulushi we chiqarghan hokumi, insaniyet tarixidiki adalet izdesh kurishining parlaq bir beti supitide xatirilendi. tot yilliq xatire kuni munasiwiti bilen bu jeryangha qayta qarighinimizda, bu sotning peqet bir qanuniy munazire sehnisila emes, belki shuning bilen bir waqitta xelqara jemiyetning wijdanini sinaydighan bir taraza ikenlikini korimiz.

bu sot, insaniyetning wijdanida muhim bir orun aldi. doletler we xelqara teshkilatlar siyasiy we iqtisadiy menpeetler sewebidin sukut qiliwatqanda, bir turkum qanunshunas, akademik we puqralar jemiyiti wekilliri otturigha chiqip «heqiqetni sozlesh» mejburiyitini ada qildi. bu, zulumgha uchrighan xelqler uchun umid chirighi yaqqan bolsa, zalimlar uchun hesab soraydighan kunning kelidighanliqini eskertidighan bir signal boldi.

sot, uyghurlarning heq-hoquq izdesh yollirini kengeytti. ilgiri peqet siyasiy teshwiqat yaki kishilik hoquq doklatliri arqiliq anglitilghan uyghur mesilisi, emdilikte qanuniy delillerge tayanghan, sot hokumi bilen testiqlanghan bir «irqiy qirghinchiliq» dewasigha aylandi. bu, uyghur muhajiritining kelgusidiki paaliyetliri uchun mustehkem bir qanuniy we exlaqiy asas yaratti.

xelqara qanunning kemlikini toluqlashta puqralar jemiyitining rolini otturigha qoydi. doletler ara sistemining (mesilen b d t) qurulmiliq ajizliqliri sewebidin heriket qilalmighan yerde, xelq soti endizisining qandaq qilip heqiqetni pash qilip dunyawi jamaet pikrini shekillendureleydighanliqini ispatlidi. bu, kelguside yuz berishi mumkin bolghan bashqa insaniyetke qarshi jinayetlerni bir terep qilish uchunmu bir ulge tiklep berdi.

bu qararni esleshning siyasiy we exlaqiy qimmiti intayin zor. bu bizge shuni eslitiduki, sotning hokumi bir axirqi nuqta emes, heriketning bashlinishidur. xitayning sherqiy turkistandiki siyasetliri texi ozgermidi, milyonlighan insanning azabi texi toxtimidi. shunga, «uyghur sot kollegiyesi»ning bergen hokumi dunya liderlirini, shirketlerni we her bir wijdanliq insanni uzluksiz heriketke chaqiridighan bir chaqiriq bolup qalidu.

xulasiligende, «uyghur sot kollegiyesi» tarixqa «sukutni buzghan sot» dep yezildi. bergen hokumi, peqet qeghez ustidiki sozlerla emes, insaniyetning ortaq qimmet qarashlirini qoghdash yolidiki bir mesheldur.

izahatlar:

[1]    Uyghur Tribunal, Uyghur Tribunal Judgment, delivered by Sir Geoffrey Nice QC (London: Uyghur Tribunal, 2021), 1-2.

 

[2]    House of Commons Library, The Uyghur Tribunal, Debate Pack CDP 2022-0009 (London: UK Parliament, 2022), 2.

 

[3]    Newlines Institute for Strategy and Policy, The Uyghur Genocide: An Examination of China’s Breaches of the 1948 Genocide Convention (Washington, D.C.: Newlines Institute, 2021), 2.

 

[4]    Uyghur Tribunal, Judgment, 2.

 

[5]    Human Rights Watch, «Break Their Lineage, Break Their Roots»: China’s Crimes against Humanity Targeting Uyghurs and Other Turkic Muslims (New York: Human Rights Watch, 2021), 1.

 

[6]    United States Holocaust Memorial Museum, «To Make Us Slowly Disappear»: The Chinese Government’s Assault on the Uyghurs (Washington, D.C.: Simon-Skjodt Center for the Prevention of Genocide, 2021), 2.

 

[7]    Uyghur Tribunal, Judgment, 1.

 

[8]    House of Commons Library, The Uyghur Tribunal, 2.

 

[9]    House of Commons Library, The Uyghur Tribunal, 2-3.

 

[10] United States Holocaust Memorial Museum, To Make Us Slowly Disappear, 59.

 

[11] Uyghur Tribunal, Judgment, 1.

 

[12] Newlines Institute, The Uyghur Genocide, 3.

 

[13] Uyghur Tribunal, Judgment, 5.

 

[14] Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights, OHCHR Assessment of human rights concerns in the Xinjiang Uyghur Autonomous Region, People’s Republic of China (Geneva: OHCHR, 2022), 12.

 

[15] OHCHR, Assessment, 21-25.

 

[16] Laura Murphy et al., Driving Force: Automotive Supply Chains and Forced Labor in the Uyghur Region (Sheffield: Sheffield Hallam University Helena Kennedy Centre for International Justice, 2025), 1-2.

 

[17] Murphy et al., Driving Force, 1-2.

 

[18] Human Rights Watch, Break Their Lineage, 2.

 

[19] Uyghur Tribunal, Judgment, 1.

 

[20] Newlines Institute, The Uyghur Genocide, 2.

 

[21] Uyghur Tribunal, Judgment, 49.

 

[22] House of Commons Library, The Uyghur Tribunal, 2.

 

[23] Human Rights Watch, Break Their Lineage, 1.

 

 menbeler:

• House of Commons Library. The Uyghur Tribunal. Debate Pack CDP 2022-0009. London: UK Parliament, 2022.
• Human Rights Watch. «Break Their Lineage, Break Their Roots»: China’s Crimes against Humanity Targeting Uyghurs and Other Turkic Muslims. New York: Human Rights Watch, 2021.
• Murphy, Laura, Kendyl Salcito, Yalkun Uluyol, and Mia Rabkin. Driving Force: Automotive Supply Chains and Forced Labor in the Uyghur Region. Sheffield: Sheffield Hallam University Helena Kennedy Centre for International Justice, rev. July 2025.
• Newlines Institute for Strategy and Policy. The Uyghur Genocide: An Examination of China’s Breaches of the 1948 Genocide Convention. Washington, D.C.: Newlines Institute, 2021.
• Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights. OHCHR Assessment of human rights concerns in the Xinjiang Uyghur Autonomous Region, People’s Republic of China. Geneva: OHCHR, 2022.
• United States Holocaust Memorial Museum. «To Make Us Slowly Disappear»: The Chinese Government’s Assault on the Uyghurs. Washington, D.C.: Simon-Skjodt Center for the Prevention of Genocide, 2021.
• Uyghur Tribunal. Uyghur Tribunal Judgment. Delivered by Sir Geoffrey Nice QC. London: Uyghur Tribunal, 2021.