ANI |  2025-yili 10-dekabir,  london [engliye]: dunya uyghur qurultiyi (d u q) ning sabiq reisi dolqun eysa, 2025-yilliq uyghur irqiy qirghinchiliqini etirap qilish kunide, xitayning uyghurlargha qiliwatqan ziyankeshliki uchun adalet we jawabkarliqni surushturush chaqiriqini yengilidi. u etirap qilish uchun elip berilghan tot yilliq paaliyetni xitayning wehshiyliklirige bolghan yershariwi tonushni osturushtiki burulush nuqtisi dep teswirlidi.

londondiki bir axbarat yighinida soz qilghan dolqun eysa, 2021-yili 9-dekabirdiki jiddiy peytlerni eslep otti. shu kuni ser jefri nays (Sir Geoffrey Nice) riyasetchilikidiki musteqil «uyghur soti» xitay hokumitining sherqiy turkistandiki uyghur we bashqa turkiy milletlerge qarshi irqiy qirghinchiliq, qiyin-qistaq we insaniyetke qarshi jinayet sadir qilghanliqini jakarlighan idi.

dolqun eysa mundaq dedi: «bu hokum bizning tariximizni ozgertti. gerche u azab-oqubetlerni yoqitip ketelmigen bolsimu, emma u jimjitliqni buzup tashlidi we bizning azabimizning emdi sel qaralmasliqigha kapaletlik qildi.»

dolqun eysa dunya uyghur qurultiyining xelqara jinayi ishlar soti (ICC) we xelqara sot mehkimisi (ICJ) qatarliq eneniwi xelqara qanun mexanizmlirigha murajiet qilish imkansiz bolghanliqtin, 2020-yili bu «xelq soti»ni qurghanliqini chushendurdi.

mebleghning cheklikliki, pidaiylargha tayinish we xitay dairilirining guwahchilargha tehdit selishigha qarimay, sotning netijiliri mustehkem turdi. u xitayni guwahchilar, tetqiqatchilar we dunya uyghur qurultiyini nishan qilghan qarilash heriketliri arqiliq bu jeryanni inkar qilishqa urunghanliq bilen eyiblidi.

dolqun eysaning eytishiche, bu sotning hokimi qanuniy we siyasiy heriketlendurguch kuchning asasigha aylanghan. kanada, amerika, fransiye, engliye we yawropa parlamenti qatarliq on parlament uyghur irqiy qirghinchiliqini resmiy etirap qilghan.

uning yekunliri yene birleshken doletler teshkilati kishilik hoquq ishxanisining 2022-yilliq doklatigha tesir korsetken bolup, mezkur doklatta xitayning qilmishlirining «xelqaraliq jinayetlerni, bolupmu insaniyetke qarshi jinayetlerni shekillendurushi mumkinliki» bayan qilinghan.

dolqun eysa sotning netijiliridin ilham alghan bir yurush xelqaraliq qanuniy heriketlerni tekitlidi. dunya uyghur qurultiyi we «yershariwi qanuniy heriket tori» (GLAN) engliyede hokumetning mejburiy emgekke chetishliq import mehsulatlirigha qarita heriketsizlikige qarshi dewada ghelibe qazanghan.

buningdin bashqa, argentina, fransiye we ispaniyede xitayning xuawey (Huawei), daxua (Dahua) we xikwiJin (Hikvision) qatarliq shirketlirige qarshi delolar turghuzulghan bolsa, awstraliye uyghur tengritagh ayallar jemiyiti Hmart ni mejburiy emgekke baghlanghan mehsulatlarni import qilghanliqi uchun erz qilghan. dolqun eysa sozini xulasilap: «uyghur soti xitayning jinayetlirini ashkarilapla qalmay, yershariwi munazirini ozgertti» dedi.