2025-yili oktebir, jenwe. birleshken doletler teshkilati (b d t) kishilik hoquq kengishining yighin zalida eghir bir sukut hokum surmekte. bu yerde xitayning sherqiy turkistanda yurguzuwatqan insaniyetke qarshi jinayetlirini derhal toxtitishni telep qilip awaz chiqarghan doletlerning tizimliki oqulghanda, uyghur siyasiy paaliyetchilirining yurikini echishturidighan bir realliq ashkarilandi. bu septe aranla 15 dolet qalghan idi.

 

albaniye, awstraliye, engliye, chexiye, estoniye, israiliye, yaponiye, latwiye, litwaniye, shimaliy makedoniye, palaw, paragway, san marino, ukraina, amerika qoshma shtatliri.

texi bir qanche yil ilgiri bu tizimlikte 50 tin artuq dolet, jumlidin yawropaning gigantiliri bolghan germaniye, firansiye, shundaqla turkiye qatarliq doletler bar idi.

 

bugunki kunde bu sanning 15 ke chushup qelishi; addiy bir sanliq melumatning ozgirishi emes, belki uyghur dewasining xelqara diplomatiye sehniside duch keliwatqan «mewjutluq krizisi» ning bisharitidur.

 

bu chekinish qandaq yuz berdi? dunyaning wijdani oldimu yaki biz istrategiyede xatalashtuqmu? bu maqalide, bu tragediyening tashqi (xelqara) we ichki (teshkilatlirimizgha ait) seweblirini chongqur tehlil qilip, chiqish yoli ustide izdinimiz.

 

 

bu chekinishning eng asasliq sewebi; xitayning yeqinqi besh yil ichide qollanghan, her qandaq bir doletni uyghur mesiliside sozleshtin burun ming qetim oylinishqa mejburlaydighan «siyasiy we iqtisadiy teror» siyasitidur. xitay «toxuni boghuzlap maymungha korsitish» istrategiyesi arqiliq, uyghurlarni qollashning «tennerxi» ni intayin yuqiri koturuwetti.

 

mesilen:

 

2021-yili 5-ayda, litwaniye parlamenti xitayning uyghurlargha qaratqan zulumini «irqiy qirghinchiliq» dep etirap qilghanda, beyjing intayin qattiq inkas qayturdi.

 

xitay tamoJna sistemisidin «litwaniye» degen dolet namini putunley ochuruwetti. bu tarixta korulup baqmighan bir ish idi. litwaniyening malliri xitay portlirigha kirelmidi. undin bashqa, xitay germaniyening chong shirketlirige (Continental qatarliqlargha): «eger litwaniyede ishlengen zapchaslarni ishletsenglar, silerning mashiniliringlarnimu xitaygha kirguzmeymiz» dep tehdit saldi.

 

kichik bir dolet uchun bu besim bek eghir keldi. bashqa yawropa doletliri buni korup, «bizning iqtisadimiz bundaq zerbige berdashliq berelmeydu» dep awazini ochurdi.

 

awstraliye uyghur mesiliside eng aktip doletlerning biri idi. 2020-yili 11-ayda, xitay bash elchixanisi awstraliye taratqulirigha bir hojjet tapshurdi. bu hojjette xitayning awstraliyege nemishqa jaza yurguzgenliki heqqide «14 turluk eyiblesh» yezilghan bolup, uning ichide: «awstraliye istrategiyelik siyaset instituti (ASPI) ni meblegh bilen teminlep, uyghur mesiliside yalghan doklat tarqatqanliqi» eniq korsitilgen.

 

xitay awstraliyening komur, arpa, uzum hariqi we kala goshige cheklime qoydi. awstraliye yiligha nechche on milyard dollar ziyan tartti. bu bashqa otturahal doletlerge «uyghur mesilisige arilashsang, baziringdin ayrilisen» degen eniq signal idi.

 

2020-yilining axirida, xitay xelq qurultiyi turkiye bilen bolghan «jinayetchilerni otkuzup berish kelishimi»ni tuyuqsiz testiqlidi. del shu mezgilde, turkiyege yollashqa wede qilinghan Sinovac waksiniliri sewebsiz kechikti. xelqara kozetchilerning qarishiche, xitay waksinini qoral qilip, turkiye hokumitini uyghur mesiliside sukut qilishqa mejburlighan.

 

2025-yiligha kelgende, dunyaning geo-siyasiy xeritiside zor ozgirishler boldi.

 

2022-yili bashlanghan ukraina urushi we 2023-yili bashlanghan ghezze krizisi, gherb dunyasining barliq diplomatik we iqtisadiy kuchini shoridi. gherb siyasiyonliri uchun birla waqitta rusiye, iran we xitay bilen teng elishish mumkin bolmay qaldi. ular «eng muhim» dep qarighan rusiye we ottura sherq mesilisige kuchep, uyghur mesilisini «keyinge surup» qoydi.

 

yawropa iqtisadiy chekinish ichide qaldi. germaniyening Volkswagen we BASF gha oxshash gigantliri xitay bazirisiz hayat kechurelmeydighan halgha keldi. shunga, yawropa doletliri «wijdan»din kore «hemyan»ni tallap, xitay bilen bolghan soda munasiwitini normallashturush yolini tallidi.

 

bu sanning 15 ke chushup qelishida peqet tashqi besimla emes, belki bizning oz ichimizdiki mesililermu halqiliq rol oynidi. buni etirap qilish achchiq bolsimu, zorurdur.

 

1 - exlaqiy ustunluk (Moral Authority) ning yoqilishi:

 

uyghur dewasi – bir heq we adalet dewasidur. biz dunyagha xitayning exlaqsizliqini sozlep hesdashliq qazanghan iduq. emma, yeqinqi yillarda bezi teshkilat rehberlirining jinsiy parakendichilik we exlaqiy setchiliklirining ashkarilinishi, dewaning inawitige ejellik zerbe berdi.

 

gherb doletliride, bolupmu #MeToo herikitidin keyin, bundaq dagh tegken rehberler bilen korushush siyasiy ozini olturuwelish bilen barawer. gherblik siyasiyonlar: «oz sepdashlirigha hormet qilmighanlar, qandaqmu bir milletning hoquqini qoghdisun?» dep qarap, uyghur teshkilatliridin ozini qachurdi.

 

2 - ijtimaiy taratqulardiki «ozini weyran qilish» we atalmish «ziyaliylar»ning buzghunchiliqi:

 

exlaqiy krizislardinmu better, doletlerning bizdin umid uzushige seweb bolghan yene bir amil; ijtimaiy taratqulardiki uyghurning uyghurni tillash, haqaretlesh we yerge urush shamilidur.

 

bolupmu ozini «akademik», «pirofessor», «ziyaliy» dep atiwalghan, emeliyette qolida unwanidin bashqa hechnemisi yoq bezi kishiler, teshkilatlarning kemchilikini tuzitishke kuch qoshushning ornigha, ijtimaiy taratqularda eghizi echilsila teshkilatlarni yerge urush, rehberlerni osal qilish we barliq tirishchanliqlarni «nol»ge chiqirish arqiliq ozlirining «danaliq» ini bazargha selishni adet qiliwaldi. ular teshkilatlarni etibarsizlashturush arqiliq, ozlirini «hemmini bilguchi, yuqiri sewiyelik» korsitishke urundi.

 

bu xil toxtimay oz-ara hujum qilish, dunya diplomatliri we kozetchiliride: «bu uyghurlar hergiz birlishelmeydighan, bir-birini korelmeydighan, siyasiy sapasi towen, chechilangghu bir top iken» degen qarashni shekillendurdi. diplomatlar: «ular oz rehberlirini we teshkilatlirini ozliri qollimisa we hormet qilmisa, biz nemishqa qollaymiz?» degen xulasige keldi. bu, doletlerning qollashni toxtitishidiki eng chong pisxikiliq tosaqqa aylandi.

 

3 - kimlik krizisi: «shinjang» atalghusi we weten ziyaritining aqiwiti

 

biz xelqaradin yardem kutuwatqan bir peytte, cheteldiki uyghur jamaiti ichidiki bezi qilmishlar dewaning asasini yiltizidin chiritti.

 

chetelde panahliq tiligen, erkin doletlerning puqrasi bolghan, hechqandaq xitay besimi yoq turuqluqmu, oz wetinining namini «sherqiy turkistan» dep atashtin qorqup, ishghalchilar qoyghan «shinjang» degen namini ishlitiwatqanlarning kopiyishi; xelqara jemiyetke: «bular texi xitayning rohiy ishghaliyitidin qutulalmaptu, bularning musteqilliq iradisi yoq» degen signalni berdi.

 

weten ziyariti we «normallashturush»qa yantayaq bolush: xitay «irqiy qirghinchiliq yoq» dep jar seliwatqan bir peytte, cheteldiki bezi uyghurlarning xitay elchixanilirigha berip wiza elip, wetenge berip-kelip ziyaret qilishi, toy-tokunlerge qatnishishi — xitayning yalghan teshwiqatigha eng chong delil bolup berdi. xitay buni korsitip:

 

«qaranglar, irqiy qirghinchiliq bolghan bolsa bular qaytip kelemti? weziyet normal» dep dunyani qayil qildi. bu qilmishlar, 15 doletning sirtidiki bashqa doletlerning: «uyghurlarning ozimu weziyettin razi oxshaydu» dep qarap, qollashni toxtitishigha biwasite seweb boldi.

 

4 - istrategiyelik turghunluq we «amerika kartisi»:

 

bizning diplomatiyemiz 5 yildin beri asasen oxshash gepni, oxshash usulda tekrarlap keldi. yengiliq yaritalmiduq. uning ustige, uyghur mesilisining heddidin ziyade amerika siyasitige baghlinip qelishi, bashqa doletlerni (bolupmu yersharining jenubi we musulman doletlirini) endishige saldi. ular bu mesilini «insaniyet mesilisi» dep emes, «amerikining xitayni tizginlesh qorali» dep qarashqa bashlidi we arilashmasliqni tallidi.

 

5 - siyasiy piship yetilish: doletlerni eyiblesh — diplomatik ozini olturuwelishtur

 

bizdiki eng chong siyasiy xamliq shuki, bizni qollashtin toxtap qalghan yaki awaz bermigen doletlerni derhal «setilghanlar», «xainlar», «wijdansizlar» dep tillash we eyibleshke adetlengen. bu xil hessiyatliq inkas, zamaniwi diplomatiyede oz putigha ozi palta chapqanliq bilen barawer.

 

xelqara munasiwetlerde «mengguluk dostluq yoq, peqet mengguluk menpeet bar». bir doletning bizni qollashtin waz kechishi — u doletning eskilikidin emes, belki bizning u doletke xitay bilen qarshilishishqa yeterlik seweb we menpeet korsitip berelmigenlikimizdindur.

 

biz septin chushup qalghan doletlerni tillashni derhal toxtitishimiz kerek. ularni eyiblesh, ularni xitayning quchiqigha teximu bekrek ittirip beridu. uning ornigha: «biz qeyerde kem qalduq? nemishqa xitayning tehditi ulargha bizning dewayimizdin eghir keldi? biz qandaq qilip ularning menpeeti bilen dewayimizni birleshtureleymiz?» dep ozimizdin sorishimiz we soghuqqanliq bilen ularni qayta qayil qilish yolini tutushimiz lazim. diplomatiye — aghrinish emes, belki munasiwetni bashqurush senitidur.

 

 

weziyet intayin xeterlik, emma umidsiz emes. 2025-yilidiki bu «15 dolet» signali bizni oyghitishi kerek. towendikidek radikal islahatlarni elip barmisaq, bu san teximu aziyip, dewayimiz tarixning bir bulungida untulup ketishi mumkin.

 

1 - teshkilatlarda «exlaqiy tazilash» we islahat elip berish

 

jinsiy parakendichilik yaki chiriklikke chetilghan her qandaq rehber, xizmiti we tohpisige qarimay derhal wezipisidin elip tashlinishi kerek.

dewaning «exlaqiy ustunluki»ni qayta tiklesh. dunyagha we oz xelqimizge: «biz pak dewa uchun pak rehberler bilen yolgha chiqtuq» degen signalni berish kerek. yash, bilimlik we exlaqiy jehette nuqsansiz yengi dinamiklar rehberlikke chiqirilishi shert.

 

2 - ijtimaiy taratqu exlaqi we «milliy intizam»ni tiklesh

 

atalmish «akademik» we ziyaliylar ozlirining shexsiy adawiti yaki meghrurluqi uchun dewani qurban qilishni toxtitishi, tenqidni ijtimaiy taratquda emes, teshkilat ichide qilish medeniyitini yetildurushi kerek.

 

jemiyette «teshkilatni yerge urush dushmenni oq bilen teminligenge oxshaydu» degen angni omumlashturush lazim. shuning bilen birge, cheteldiki uyghurlarning oz wetinini «sherqiy turkistan» dep dadil atishi, xitaygha berip-kelish qilmishlirigha qarita jamaet pikiri besimi (ijtimaiy bayqut) shekillendurulushi kerek.

 

3 - diplomatiyeni kop qutuplashturush (amerikidin halqish)

 

peqet washingitonghila tayiniwelish istrategiyesidin waz kechip, yawropa, turkiye, yaponiye we sherqiy jenubiy asiya doletliri bilen musteqil diplomatik yol echish kerek.

 

biz ulargha peqet «bizge yardem qilinglar» dep yilinish emes, belki «xitayning kengeymichiliki silergimu tehdit, biz hemkarlashsaq ikki terepke paydiliq» degen «menpeet ortaqliqi» nuqtisini chiqish qilishimiz lazim.

 

4 - bayan (Narrative) ni ozgertish: «iqtisadiy bixeterlik» kartisi

 

dunya hazir «kishilik hoquq»tin kore «iqtisadiy menpeet»ke koprek kongul boluwatidu. shunga biz uyghur mejburiy emgiki mesilisini peqet «zulum» depla emes, belki «adil sodigha buzghunchiliq» dep chushendurushimiz kerek.

 

«xitayning uyghurlarni qul onida ishlitip ishlepchiqarghan erzan malliri silerning zawutliringlarni weyran qiliwatidu, ishsizliqni kelturup chiqiriwatidu» degen temini yawropa we tereqqiy qiliwatqan doletlerge anglitish, ularning bizni qollishi uchun iqtisadiy seweb tepip beridu.

 

2025-yili b d t da korulgen bu menzire — bizge nisbeten qiyamet qayim bolghanliq emes, belki bir «oyghinish qongghuriqi» dur.

 

xitayning puli we besimi kuchluk, bu bir heqiqet. emma bizning eng chong dushminimiz xitaydinmu bekrek ozimizdiki ittipaqsizliq, ozimizni ozimiz yerge urush, kimlik engimizning suslishishi, istrategiyesizlik we exlaqiy chirikliktur.

 

tuwruki ichidin oyulghan bina, sirttin shamal chiqmisimu yiqilidu. biz hazir shu yiqilishning girwikide turuwatimiz. eger biz derhal ozimizni tuzitip, dewani kespiy, pak, intizamliq we eqilliq bir yolgha salalmisaq, keler yili bu 15 doletmu qolini silkip ketip qelishi mumkin.

 

waqit; biz uchun eng qimmetlik bayliq, uni bihude setchilikler we ozara tillashlar bilen emes, emeliy islahat we birlik bilen unumluk ishlitishimiz lazim.