amerika dolet mejlisi qarimiqidiki xitay ishliri komititi 5- oktebir dolet mejlisige 2017- yilliq doklatini tapshurdi. doklatta, xitaydiki kishilik hoquq, qanun ijra qilish we diniy erkinlik qatarliq sahelerde omumiyuzluk chekinish korulgenliki tenqid qilindi.
doklatta, uyghurlargha xeli kop yerde orun berilgen, shundaqla ayrim bir bolikide mexsus sherqiy turkistan(doklatta «shinjang» dep elinghan) heqqide toxtalghan.
doklatta, xitay xelqara tertiptin paydilinip we ozining iqtisadini tez surette tereqqiy qildurup, milyonlighan kishini namratliqtin qutquzdi. lekin, siyasiy islahet iqtisadiy islahattek korunerlik bolmidi. turluk emeliyetler ispatlidiki, xitay oz mesuliyitini ustige alalmighan bir dolet, xitay kishilik hoquqqa hormet qilish mejburiyiti barliqini unutti. bu xitay asasiy qanunida we xitay imza qoyghan xelqara kishilik hoquq ehdinamiside puqralargha berilgen eqelliy hoquq idi.
mezkur komitetining teng hoquqluq reisi, awam palata ezasi kris smis(Rep. Chris Smith, R-NJ) axbarat elan qilish yighinida mundaq dedi: «bu doklat xitay hokumitining uzluksiz we keng dairilik kishilik hoquq tajawuzchiliqi mesilisining hazirqi ehwaligha qarita bir qetimliq omumiyuzluk diagnoz bolup, kop xil saheni oz ichige alidu. diniy jehette, shi jinping hakimiyiti astidiki xitayda diniy erkinlik ehwali kunsayin yamanlashti, bolupmu diniy paaliyetlerge bolghan basturush, hetta hokumetni qollaydighan we hokumetning testiqlishigha erishken diniy jemiyetlermu basturush nishanining sirtida emes. yer asti cherkawliri, falungungchilar, uyghurlar, tibet buddistlar we xiristianlarning hemmisi mislisiz basturushqa duch keldi.»
doklatta, otken bir yilda, xitay qanunni puqralarni basturushtiki waste qilishni dwamlashturdi, jemiyetke bolghan kontrolluqni kucheytti, soz, diniy etiqad erkinlikini dawamliq cheklidi, kishilik hoquq paaliyetchilirini turmige qamash, hetta turmide ten jazasi berish izchil dwamlashti.
«xitay ishliri komiteti qurulghan 17 yildin buyan, biz peqet xitaydiki basturush salmiqining izchil eshiwatqanliqini koruwatimiz, amerika bashchiliqida, dunyadiki eqelliy kishilik hoquq qimmet qarishigha kongul bolidighan doletler hoqum buning uchun awazini chiqirishi lazim.»
komititning yene bir teng hoquqluq reisi, kengesh palata ezasi marko rubio(Sen. Marco Rubio, R-FL) doklat elan qilinghan kuni amerika prezidenti trampqa mektup yazdi. mektupta 2017- yilliq doklatning qisqiche mezmunini tonushturghandin bashqa yene, 11- ayning beshida xitayni ziyaret qilidighan trampni, xitayda kishilik hoquq mesilisini otturigha qoyushqa hemde xitaydin xelqara kishilik hoquq nizamnamisige we xelqara qanunlargha hormet qilishni, uniwersal kishilik hoquq olchemlirige riaye qilishni telep qilishqa chaqiri.
jemiy alte qisim, 330 bettin tuzulgen bu bu doklatning totinchi qismigha «shinjang» dep mawzu qoyulghan bolup, 282- bettin 298- betkiche bolghan ariliqta mexsus bu heqte toxtalghan. bu qisimda, qolayliq saqchi ponkiti, qesem berish yighinliri, on aile tuzumi we d n a ewrishkilirining yighilishi qatarliq bixeterlik tedbirliri; diniy erkinlik; qazaqlarning basturulushi; xitayning qosh til siyasiti; emgek hoquqi we hashar qatarliqlarning her biri ustide ayrim – ayrim toxtilip otulgen.
selkin torining bashqurghuchisi gulmire imin we pirofessor ilham toxti alahide kongul bolunidighan siyasiy mehbuslar qatarida tonushturuldi.
doklatning toluq mezmuni:
http://turkistantimes.com/uploads/2017-10-07/2017AnnualReport.pdf
