uyghur tetqiqat instituti teyyarlidi
2018-yili 21-sentebir
kirish soz
21 – esirge qedem besish musapiside dunya siyaset sehniside birinchidin, amerika qoshma ishtatlirining dunyawi kuchining ajizlishishigha egiship, gherb merkezlik dunyagha qarshi kop merkezlik weziyetning hasil bolushi; ikkinchidin, xitayning yuksilishi we bu yuksilishning dunyagha nemilerni elip kelidighanliqining eniq bolmasliqi; uchinchidin, musulmanlarning aridin 500 yil otkendin keyin qaytidin oyghinip, teximu murekkep bir islam dunyasini yaritishidin ibaret uch chong ozgirish koruldi. yuqirida bayan qilinghan ozgirishler – bashtin kechuridighan her xil amillarning hemrahliqida – biz uchun muemma bir yonilishke qarap suret bilen ilgirilimekte. bashqiche qilip eytqanda, kona dunya tuzumi we xelqara sistema yimirilmekte, yengi bir sistema we tuzumning ornitilish harpisida dunya siyasiy, iqtisadiy we xewpsizlik saheside mahiyetlik ozgirishlerni bashtin kechurush basquchigha kirdi. dunyaning bash koturidighan yengi mesililerge qarshi yengi charilerni tepish helekchiliki bashlinidu we kuch tengpungluqini qayta shekillendurush musapiside kartilar qaytidin tarqitilidu.
yuksiliwatqan xitaymu deng shiyawpingning uch basquchluq tereqqiyat istrategiyesi (1987 – 2020) ni orundap, nowette yengi bir uch basquchluq gullinish istrategiyesi (2020 – 2050) ni otturigha qoydi. bu istrategiyeche bolghanda, xitay 2020 – yiligha barghanda otturhal bayashat jemiyet, 2035 – yiligha barghanda tereqqiy qilghan jemiyet we 2050 – yiligha barghanda bolsa, zamaniwilashqan qudretlik bir dolet qurup chiqidiken. xitay dolet reisi shi jinping, 2012 – yili dekabirda xitay millitining qaytidin buyuk gullinish chushini otturigha qoyup, xitay kommunistik partiyesi qurulghanliqining 100 – yili (1921 – 2021) da otturhal bayashat jemiyetni we xitay xelq jumhuriyiti qurulghanliqining 100 – yili (1949 – 2049) da zamaniwilashqan sotsiyalistik doletke aylinidighanliqini jakarlidi. 2017 – yili oktebirde otkuzulgen xitay kommunistik partiyesining 19 – nowetlik qurultiyida, xitayche sotsiyalizmning yengi bir basquchqa qedem qoyghanliqini ilgiri surdi. xitayning 2035 – yili dunyaning eng chong kuchliri bilen oxshash haletke kelishning, 2050 – yili bolsa, dunyadiki eng chong kuchke aylinishning koyida ikenliki namayan bolmaqta. xitayning muddiasi sotsiyalistik chong doletni royapqa chiqirishtin ibaret.
xitay rehberlik apparatida kuchluk lidir (mawzedung , deng shyawping) we kuchluk lidirlar biwasite teyinligen rehberler (jyang zemin, xujintaw) dewri arqida qaldi. shi jinping partiye ichide kengishish arqiliq saylanghan bir lidir bolup, uningdin ilgiriki rehberlerge selishturghanda, tayanch kuchi ajizdur. shi jinping nopuzini ashurush uchun barliq rehberlik kuchini merkezge yighip, oz changgiligha kirguzuwaldi. shi jinpingning hoquq dairisi buningdin ilgiriki bashliqlarning hemmisidin kop we kuchluk bolup, diktator tuzum shekillendurdi. u, lidirlarning ikki basquchluq reis bolush belgilimisinimu emeldin qaldurup, adaqqiche rehber bolush imkaniyitinimu yaratti. shi jinping partiye we rehberlik apparatidiki reqiblirini chiriklikni bahane qilip tazilidi. uning ustige uning chiriklikke qarshi turush yolidiki siyasetliri xelqningmu qollishigha erishti. kuchlengen we hemme kuchni oz qoligha toplighan shi jinpingning xitayning yengi kuchluk ornigha qarap, dewrge mas islahat we yengiliqlarni elip kelishi shert bolsimu, u yengi weziyetke kona metod boyiche muamile qilishqa tirishmaqta we teximu qattiq qolluq tesirati yaratmaqta. shi jinpingning «yengi ayagh bilen kona yolda mengishi» (xitay maqali) 35 yilliq iqtisadiy utuqni xoritish bilen birge, xelqning xatirjemlik we muqimliqighimu ziyan yetkuzidu. shi jinping shekillendurgen bu diktator tuzum, engliyelik siyasetchi lord akton (1834 – 1902) ning «kuch zeipleydu, mutleq kuch jezmen zeipleydu» degen sozige chushidu.
xitayning gullinishi iqtisadiy tereqqiyat istrategiyesining muwapiq ichki – tashqi siyasetliri bilen birlikte royapqa chiqti. xitay, iqtisadiy jehette gullinish bilen birge herbiy we pen – texnika sahesidimu tez suret bilen tereqqiy qildi. xitay dunyagha kengeygen iqtisadiy, soda we energiye menpeetlirige chetishliq paaliyetlirini dawamlashturush uchun, diplomatik munasiwetlirinimu yengilidi. tereqqiy qilghan xitay, dunyagha kengeygen menpeetlirini qoghdap qelish uchun tarixtiki imperiyalistlarning kengeymichi siyasetlirini yurguzushke mejbur bolup qalidu. xitay kengeymichi siyasitini yeqinqi 500 yil jeryanidiki gherbliklerning kuch ishlitish usuli boyiche emes, iqtisadiy hemkarliq we soda munasiwetliri arqiliq ishqa ashurushqa urunmaqta. buning bir usuli bolsa, yengi yipek yoli qurulushi layihesidur. quruqluq we dengizda berpa qilinidighan ikki yol arqiliq xitay bilen yawropa bazirini tutashturup, dunyaning iqtisadiy we soda kuchini qolgha kirguzup, bu sahede qaide – tuzum qoyush salahiyitige ige bolmaqchi bolghan xitay, ustqurulma merkezlik bu qurulush arqiliq, besip otush yolidiki doletlerni jelp qilishni kozlimekte. yengi yipek yoli boyidiki bezi doletlerni qerz berish usuli bilen ozige beqindurushqa urunmaqta. xitayning dunyani bashqurush hewisi uninggha qoshna doletlerni endishige muptila qilish birge, dunyaning chong kuchi bolghan amerika qoshma ishtatlirinimu sarasimige salmaqta. ikki dolet otturisidiki soda urushi buning eks etishidur. xitay dunyagha yeyilghanseri rayon we dunyawi miqyasta xelqara siyaset, iqtisad we xewpsizlik saheliri boyiche yuz beridighan toqunushlarningmu chongqurlishish ehtimali bar.
yeryuzining merkizidiki dolet (junggo) degen tonushtiki siyasiy medeniyetke ige xitay, bugunkidek zamaniwi chaghdimu yer yuzi tuzumi 天下秩序 Chinese World Order)) we xarach tuzumi (朝貢體系 Tribute System) ni yengilap dunyagha sunmaqta. bu tuzum we sistemining etimologiyesi bolghan kungzi pikirlirinimu nahayiti qizghinliq bilen dunyagha tonutushqa we tarqitishqa tirishmaqta. biraq, xitayning bu tirishchanliqlirining uchtin ikkisi demokratiye tuzumidiki dunya doletliri teripidin qobul qilinishi qiyin bolup, toqunush yuz beridighanliqini molcherlesh unchiwala qiyin emes. xitayning siyasiy medeniyitide «dunya» (Shijie 世界) deydighan bir uqum yoq bolup, buddizmdin elinghan «Shijie» degen bu soz 19 – esirning axirida gherb engidiki «dunya» (world) bilen tengdash menide ishlitilishke bashlighan. biraq, «dunya» uqumi «yeryuzi» uqumi bilen arilashturulup ishlitilmekte. bu chegish tonushning, milliy dolet modeli asasida hasil bolghan xelqara sistema we mewjut dunya tuzumi bilen, shundaqla gherbning qimmet – qarashliri bilen zitlishidighanliqi eniqtur.
dawamini towendiki p d f hojjitidin oquyalaysiz…
