buzurukler huzurida korgenlirim(2)
izchi xatirisi
1995- yili qurban heyt kuni mohtirem ustaz nizamidin husuyinning oyige toplanduq .
harpa kunidiki deyishkinimiz boyiche ustazning qurbanliqini biz elip teyyar qilghan bolup, heyt kuni namazdin borun kelduq we ustazni elip shinjang geziti idarisige eng yeqin bolghan qiziltagh meschitide namaz oquduq.
namazdin keyin teliweziye istansisi yenigha jaylashqan shehitlikke kettuq (hazirqi urumchi shehri tengritagh rayonluq jamaet xewpsizliki idarisi jaylashqan orun) rehmetlik mesut sabiri, sheripqan tore, 1933-yili qorulghan sherqi turkistan jomhuriyiti bash ministiri sabit damolla hajim , qomul qozghilingining yolbashchisi, sherqiy turkistan islam jomhuriyiti prezidenti xojaniyaz hajimlarning tupraq beshini yoqliduq .ependim bizge bu yerni korsetkili ekilishtiki meqsidi, bu yerni bir muqeddes tarix supitide biz we bizning tengtushlirimizgha hem shundaqla uniwersiitit oqughuchilirigha bildurushimiz kereklikini, tarixning izini ochurmeslikni hem buning tarixni keyinkilerge yetkuzushte rolining muhimliqni, imkan bolsa remont qilish kereklikini eytti. duadin keyin rehmetlik mustafa akimiz ekelgen mashina bilen oyge kettuq we ependimning qurbanliq qoyini ekelduq we gezitxana ichidiki oyi astida qurbanliqini qilduq.
bu ariliqta ependimning xoshnisimu qoyini bizge boghuzlatquzush uchun keldi. bizni u adem qassap dep oylidi bolghay dedi bizning birge kelgen akimiz .
ependim derru manga qaridi.
bilettim nime meqsette qarighinini. men akimizgha derhal itning qurbanliqini bughuzlamsen dedim.
u manga qarap ukam sen aghzinggha kelgenni sozlime etigende dedi.
ependim ishimiz tugigen bolsa oyge chiqayli, sen goshni pishar mehman kelidu dedi we bizge : rehmetlik abduleziz mexsum «ong terepte qara it, sol terepte seriq it, aldinggha mangsang nusret, arqigha yansang jehennem» deytti, mangayli aldimizgha qarap oyge kirili dedi de bizni oyge bashlap mangdi.
ependimning abduleziz mexsumning bu sozini neqil elishtiki meqsidini men bilettim, chunki ependimni ependimning oyi jaylashqan binaning aldi keynidiki ikki binadin yataq oyi we mehmanxana oyini dawamliq nazaret qilidighan bolup bu qoyini boghuzlatmaq uchun kelgen adem del aldi tereptiki oydiki ependimni kuzitidighan qulaq idi.
bu ademning bizge kelishtiki meqsidimu yenila shu meqset idi. chunki qoroda bashqa qassaplarmu bar idi .
oyge kirduq de hemmimiz birlikte gosh pishurduq we sohbetke chushtuq. goshler piship dastixangha kelturulgende pete uchun ependimning qedinas dosti, rehmetlik turghun almas keldi, sohbet teximu qizishqa bashlidi. adette turghun almas ikki kunde yaki kunde shamalbaghqa jaylashqan yazghuchilar jemiyiti qorusidiki oyidin ependimni yoqlap keletti, bolupmu heyt bayramda birinji kuni sepdishi, yoldishi, mungdishi bolghan ependimning oyide bolatti. salam sehettin keyin shirening yenigha jaylishiwalghan ustaz turghun almas ependim ustaz nizamidin husiyin ependige chaqchaq bashlidi, ependim gosh pishiptu emma yekenning lengpungi bolghan bolsa he! bu degini ependimni terikturmek uchun bolup sherqi turkistanda yeken xelqini laza -achchiqsusiz bir nerse yemeydu, yeken xelqi lengpunggha amraq degen letipe bar idi.
ustaz turghun almas gep arisida mendin qandaq qilding achiqalidingmu dep sordi.
ustazning achiqalidingmu degini gomindang waqtidiki erk geziti bolup, ependim manga gezitxana arxipxanisida eyni waqittiki erk geziti bar uni achiqinglar dep tapshurghan bolup biz uni arxipxanidiki xitaygha uch ming yuen pul bilen ikki pachka sigarit berip achiqqan iduq.
men ependimning oyining ishiki ustidiki ishkaptin erk gezitini aldim we ekirdim. bu gezit hazirqi shinjang yashliri Jornilidin bir az chong bulup Jornal sheklide idi.
hemmimiz birdin gezitni elip tepsili korushke bashliduq .
turghun almas ependim he mana bu sandiken dedi de otturigha tashlidi.ependimning izdigini bir tarixi pakit bolup eyni waqittiki jang jeshining sherqi turkistan xelqige yollighan telegrammisi idi.
edepsizlik bolmisun uchun buyuklerning aldida derhal Jornalgha qol uzartmidim. ependim manga qarap silerning bu ishni qilalaydighininglargha ishinettim, yaxshi qildinglar bu siler we hazirqi nurghun kishiler bilmeydighan tarixning bir komulgen yuzi, bular(komminist xitay hakimiyitini demekchi) bu pakitlarni yoq etmekni isteydu, buni saqlap qoyush, keyinkilerge bildurush, ogitish kerek dedi.
turghun almas ependim manga ozeng kichik emma yuriking chong, dep bir xil memnunluq bilen baqti. ustazning qarishi surluk bolup qol eliship korushkende qarshi terepning qolini ching siqip korushetti. tetik saghlam bolup yol yurse qeddini tik tutup boyigha yarisha heywet korunetti. ustaz uch kitabi xitay hakimiyiti teripidin tenqidke uchrighandin keyin ishtin toxtitilghan we kitap eser neshir qilish hoquqi bekar qilinghan bolsimu, qelbi weten ishqida yanidighan bu alim esli komministilar ishghalidin keyinki sherqi turkistan temisida tarixi pakit supitide kitap yezishni niyet qilghan bolup materiyal toplawatatti. bu kitapning mezmuni bolsa xitayning 1949-yilidin keyinki jinayetliri we medeniyet inqilabining aldi keynidiki sherqi turkistan xelq inqilabi partiyisi we paaliyetliri, meghlubiyetning sewebi, shundaqla uningdin keyinki sherqi turkistanda yuz bergen inqilap, qozghilanglar, namayishlar qatarliqlarning materiyal arxiplirini toplawatattuq.
bu Jornaldiki materyal bolsa turghun almas ependim uyghurlar degen kitawidin keyinki tarixning dawami supitide yazmaqchi bolghan kitawining beshidiki elemdin qelemgiche bolghan jeryani bolup eyni waqitta xitayning jeng meydanidin sohbet ustilige kelishke mejbur bolghanliqi we jang jeshining telegrammisi idi .
demisimu tarix betige qaraydighan bolsaq qehriman xelqimiz ikki qetimliq sherqi turkistan jumhuriyitinng qorulushi we aldi keynide xitay hakimiyitini sarasimge salghan we ularni amalsizliqtin sohbet ustilige kelishke mejbur qilghan idi.
(tolimu epsus amerika, engiliye, we sowet ittipaqining bizning teqdirimiz ustide yaltada chiqarghan sherepsiz qarari sewebidin, sherqy turkistanning teqdiri, horriyiti tashqiy mongghuliyening horriyiti bedelige almashturulghan idi. eyni waqittiki yalta kelishimining mezmunigha asasen xitay sowet ittipaqining teliwi boyiche tashqi mongghuliyening yeni mongghuliye xelq jumhuryitining musteqilliqini etrap qilish bedilige sowet ittipaqi sherqi turkistandiki herbi mutexesisilirini we qoral yaraqlirini chekindurup chiqish, uyghurlarning horluki uchun yardem bergen inqilaptin waz kechish we sherqiy turkistan armiyesini algha ilgiriletmestin toxtitish qatarliq shertler bilen sherqi turkistanning uchtin ikki qismini azat qilip bolghan ghelibe mewisini weyran qildi. buninggha asasliqi amerikining sowet ittipaqi bilen dushmenleshmeslik nezeriyesi we jang jeshining shiyanggangda engilyening mandatliq hokumranliqini etirap qilishi bedilige cherchilning yol qoyushi sewep boldi.)
turghun almas ependim kor senmu oqup baq dep bolup oqup boldung sen heqichan dedi manga.
men turghun almas ependim uzartqan gezitni qolumgha aldim de derhal oqushqa bashlidim, buningda jang jeshining telegrammisi eyni kochurulup xitayche we uyghurche besilghan bolup telegramma mezmuni: «shinjangdiki qerindashlar uch meslek rohi we ozining istekliri boyiche yurtini turkistan, chin turkistani we ya sherqi turkistan dep atashqa bolidu, emma doletning memuri orunliri we tamgha wewiskilirida shinjang olkisi dep yezilishi kerek» dep yezilghan idi.
men bir az chushiniksiz bir mesilige duch kelgendek ependimge qaridim.
bu arida nizamidin husuyin ependim aldirimay bizge qariwetip, bu addiy bir teligrammidek korungini bilen biz buni qolgha kelturgiche nurghun bedel toliduq. bu teligramma shuni ispatlayduki, kuresh qandaqtur ghelibe mewisini bashqilar ekep beridighan ujme pish aghzimgha chush emes, belki qan tokush we siyasetni yer -yerige kelturup oynash demektur, biz eyni waqitta terep tereptin bu xeqni shu derijide yol qoyushqa mejbur qilghan. hem teligrammining yollanghan waqittiki siyasiy arqa korunushi shu derijide idi, emma buningdiki chin turkistani degen uqum peqet ularning tesewwuri. bizning tek istikimiz hor erkin bolghan sherqi turkistan. turkistan uqumi bolsa tengritaghdin balqangha qeder turk zeminini oz ichige alghan buyuk turandin ibaret . shunga siler qandaqtur uyghuristan we chin turkistani degen qalaymiqan chushenchilerni mengenglige soqmanglar! turk ailisi bulush supitimiz bilen hezritimning dinimiz islam! millitimiz turk! wetinimiz sherqi turkistan ! shuari her zaman yadimizda bolsun, shundaqla ismail beyning ishta, tilda, dilda birlik shuari yetekchinglar bolsun. allah insanni oxshimighan irq oxshimighan tilda yaritishi qandaqtur bir birige kim yaman dep yeguzush uchun emes. belki oxshimighan til oxshimighan millet qilip yaratqan iken bu azatliq degende bizningmu heqqimiz bar buni onutmanglar ! dedi .
we asta derize tuwide uzandi bu kunlerde bir az salametliki yaxshi emes idi.
izahat:
paydilanghan materyallar
tiruminning eslimisi (amreka sabiq prezidenti)
erk geziti
nebijan tursunning maqaliliri
hezritim - muhemmet emin bughra
ismail bey -ismail ghaspirali
