хәлқара кәчүрүм тәшкилати бүгүн б д т ға әза дөләтләргә йазған очуқ хетидә мундақ деди: «хәлқара җәмийәт хитайниң шинҗаң уйғур аптоном райони (шәрқий түркистан-т) да давамлишиватқан еғир кишилик һоқуқ дәпсәндичиликини қаттиқ әйиблиши һәмдә адаләт вә җавабкарлиқни сүрүштүрүш үчүн земин һазирлиши керәк».

бу чақириқ мәзкур тәшкилатниң хитай даирилирини шинҗаң(шәрқий түркистан-т)да халиғанчә қолға елинған һәмдә кәң көләмлик қамап қойуш, тән җазаси вә башқа зийанкәшликләргә учриған йүз миңлиған мусулман әр вә айалларни қойуп беришкә чақирған имза топлаш паалийитигә охшаш болмиған 184 дөләт вә райондики 323 миң киши имза қойғандин кейин илан қилинди. 

дунйа миқйасида йүз миңлиған киши бизниң чақириқимизға имза қойуп, шинҗаңдики мусулманларға қаритилған инсанийәткә қарши җинайәт вә еғир кишилик һоқуқ дәпсәндичиликигә болған ғәзипини ипадилиди. 

- агнес калламард, хәлқара кәчүрүм тәшкилатиниң баш катипи.

хәлқара кәчүрүм тәшкилатиниң баш катипи агнес калламард мундақ деди:«бу, дунйаниң һәр қайси җайлиридики кишиләрниң хитайниң шинҗаңдики вәһшийлики тоғрисидики ишәнчлик доклатларға қарита тәнқидчиләрни җимиқтуруш вә уруп зәрбә бериш урунушини тонуп йәткәнликиниң рошән ипадиси. һәр бир имза хитайни бу системилиқ зийанкәшликни дәрһал тохтитишқа чақирған биваситә чақириқ».

у мундақ деди: «хитай һөкүмити лагерларда вә түрмиләрдә халиғанчә қамалған барлиқ кишиләрни дәрһал қойуп бериши, җаза лагери системисини бикар қилип, шинҗаңдики мусулманларни асас қилған аз санлиқ милләтләргә қаритилған системилиқ һуҗумни ахирлаштуруши керәк».

хитай әлчиханилириға йәткүзүлгән илтимаслар

йеқинқи күнләрдин буйан, хәлқара кәчүрүм тәшкилатиниң қоллиғучилири дунйа мийасида 10 шәһәрдә аммиви паалийәт өткүзүп, уларниң «шинҗаңдики тутқунларға әркинлик» намлиқ илтимасини йәткүзди.

7-өктәбир, паалийәтчиләр әнглийәниң лондондики баш әлчиханисиға йиғилип, лагердики мәһбуслар кийишкә мәҗбурланған алаһидә көк форма кийип уларниң илтимасини тапшуруп бәрди. хәлқара кәчүрүм тәшкилати паалийәтчилири йәнә сенегалниң пайтәхти дакар, финландийәниң пайтәхти хелсинки, перо пайтәхти лима, портигалийә пайтәхти лисабун, испанийә пайтәхти мадрид, франсийә пайтәхти париж, голландийәниң дәнхаг, вә америка пайтәхти вашингтон шәһәрлиридики хитай баш әлчиханилири алдида мушуниңға охшаш паалийәтләрни пиланлиди. хәлқара кәчүрүм тәшкилати һиндонезийә шөбиси торда сөһбәт йиғини ачти вә паалийәтчиләрни көк форма кийишкә вә өзтартим сүрәткә чүшүшкә илһамландуридиған рәқәмлик һәрикәткә йетәкчилик қилди.

бу дунйави мураҗиәтнамә хәлқара кәчүрүм тәшкилати2021-йили 6-айда башлиған вә шинҗаңдики мусулманларға қаритилған халиғанчә тутуп туруш вә башқа еғир кишилик һоқуқ дәпсәндичиликигә хатимә беришни тәләп қилған хәлқаралиқ һәрикитиниң бир қисми иди.

бу паалийәттә әмәлийәттә йиғивелиш лагерлири болған «қайта тәрбийләш мәркәзлири»дә халиғанчә тутуп турулған йаки узун йиллиқ қамақ җазасиға һөкүм қилинған 60 нәччә шәхсниң делоси гәвдиләндүрүлди. булар пәқәт хитай даирилири «терорлуқ» қа қарши туруш намида тутуп турған йүзмиңлиған, һәтта бир милйондин көп болған әр-айалларниң бир қисми халас.

аилиләрниң йңеи  гуваһлиқи

хәлқара кәчүрүм тәшкилати шинҗаңда халиғанчә қолға елинғанларниң он нәччә аилә әзалирини зийарәт қилди вә йеқинда өзлириниң кәчүрмишлирини сөзләп бәргән йеңи синларни тарқатти.

мәмәт елиниң сиңлиси хәйригүл нийаз чәтәлдә оқуп қайтип кәлгәндин кейин қолға елинған, униң из-дерики йоқ. мәмәтели хәлқара кәчүрүм тәшкилатиға: «әгәр мән униң билән қайта көрүшсәм , мән:« кәчүрү сиңлим, сени лагердин қутулдуралмидим »дәймән» деди.

адиләниң дадиси садир әли рамизанда роза тутқанлиқи үчүн 2018-йили қолға елинған вә 20 йиллиқ қамақ җазасиға һөкүм қилинған. адилә: «мән һәргиз чин қәлбимдин хушал болалмаймән, чүнки дадам түрмидә йаки лагерда. хитай һөкүмити немишқа бизгә бундақ қилиду? »дәп сориди. у өзиниң 11 йилдин буйан йуртини зийарәт қилалмиғанлиқини, шинҗаңдики туғқанлири билән болған алақисини үзгәнликини ейтти.

һазир норвегийәдә йашайдиған уйғур паалийәтчи абдувели айуп хәлқара кәчүрүм тәшкилатиға өзиниң терорлуққа қутратқулуқ қилиш билән әйиблинип шинҗаңда айрим-айрим һалда 12 вә 14 йиллиқ қамақ җазасини өтәватқан сиңлиси саҗидәгүл айуп вә иниси әркин айуп һәққидә сөзләп бәрди: «мән һәр қетим бирәр иш қилғинимда буниң аиләм үчүн хәтәрлик болидиғанлиқини һес қилимән. аиләмдикиләрни җазадин һечким қоғдийалмайду. билимән, бәлким мениң сөзлирим хитай һөкүмитини бәк аччиқландуриду, әмма һеч болмиғанда мән хитай һөкүмитигә уларниң сиңлимни қийнишиға қарап турмайдиғанлиқимни билдүрүп қоймән. мән әмди гәп қилиштин қорқмаймән».

шинҗаңдики дәпсәндичиликниң җавабкарлиқи

2021-йили 6-айда хәлқара кәчүрүм тәшкилати доклат елан қилип, шинҗаңдики уйғур, қазақ вә мусулманларни асас қилған башқа аз санлиқ милләтләрниң системилиқ һалда дөләт тәшкиллигән колликтип түрмигә солаш, қийнаш вә зийанкәшликләргә дуч кәлгәнликини илан хатирилиди.

хитай һөкүмити шинҗаң вәзийитиниң реаллиқини етирап қилишни, кишилик һоқуқ дәпсәндичиликини тохтитишни йаки тәрәпсиз вә әтраплиқ тәкшүрүш елип берип, җавабкар дәп гуман қилинғанларни өлүм җазасиға мураҗиәт қилмастин адил сотлашни пүтүнләй халимайдиғанлиқини көрсәтти.

шуниң билән бир вақитта, б д т органлири вә әза дөләтләр бу дәпсәндичиликләргә инкас қайтурушта кечикип қалди. дәрвәқә, б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң йәнә бир йиғини алдинқи һәптә райондики қалаймиқанчилиқларни бир тәрәп қилиш үчүн һечқандақ рәсмий тәдбир қолланмай ахирлашти.

хәлқара кәчүрүм тәшкилати б д т ға әза дөләтләрни бирликтә орнитип, хитайниң шинҗаңдики еғир кишилик һоқуқ дәпсәндичиликини күчлүк әйибләшкә һәмдә күчлүк, мустәқил, хәлқаралиқ тәкшүрүш механизмини йолға қойуп, җавабкарлиқни сүрүштүрүшкә чақирди.

агнес калламард мундақ деди: «өткән төт йилда хәлқара қанун бойичә еғир кишилик һоқуққа дәхли-тәруз қилиш вә җинайи қилмишларға аит пакитлар көпәйгән болсиму , бирләшкән дөләтләр тәшкилати вә униңға әза дөләтләр хитайниң қилмишини сүрүштүрүш мәсулийитини ада қилалмиди».

«хәлқара җәмийәт шинҗаңдики мусулманлар үчүн боғма һаләттики реаллиқниң қандақтур өзини оңшивалидиғанлиқини көрситиштин тохтитиши керәк. бәк көп вақит исрап болуп кәтти. һазир б д т ға әза дөләтләрниң шинҗаңдики барлиқ кишиләрниң кишилик һоқуқини қоғдаш, хәлқара қанун бойичә гуманлиқ җинайәтләрни тәкшүрүш вә мәсулийәтни сүрүштүрүш мәҗбурийити бар».

2021-йили 13-өктәбир