«инсанлар алтун вә күмүшләргә охшаш мәдәнләрдур»[1].

 

һәдис шәриф

 

инсанлардин һәрбириниң йаман тәрәплири болғандәк йахши тәрәплириму, сәлбий тәрәплири болғандәк иҗабий тәрәплириму көп. чүнки, һәрбир исан бир аләм, һәрбир инсан бир җәвһәрдур. шуңа һәрбир инсанда биз өгәнмәсликкә тегишлик нәрсиләр болғандәк, өгинишкә тегишлик қиммәтлик нәрсиләрму бар.

 

мәйли билимлик йаки билимсиз, мәйли дийанәтлик йаки дийанәтсиз һәрқандақ бир инсандин чоқум өгинидиған нәрсилиримиз болиду. пәйғәмбәр әләйһиссаламниң «инсанлар алтун вә күмүшләргә охшаш мәдәнләрдур» дегән һәдиси ипадилигәндәк, инсанлар қиммәт җәһәттә бир-биридин пәрқлиқ болуп, худди мәдәнләрниң ичидә йуқириси алмас, алтун, төвини төмүр вә көмүрдәк һәр хиллири болғандәк, инсанларму йахшилиқ вә йаманлиқта, пәзиләт вә рәзилликтә бир хил әмәс. шуңа йахши вә есил инсанлардин йахшилиқни вә есилликни өгәнгинимиздәк, йаман вә рәзил инсанларға қарап, уларға охшаш болуп қалмаслиқни өгинимиз. өлималардин бири: «әхлақни әхлақсизлардин өгәндим» дегән икән. бу әхлақсиз кишиләргә қарап улардәк болуп қалмаслиқим үчүн, уларниң қилмишиниң әксичә иш көрүшни өгәндим, дегәнликтур.

 

дунйада пүтүнләй йаман инсан йоқ, бәлки әң начар инсанниңму бирәр йахши тәрипи болиду. балилиқ вақтимда бир қошнимиз бар болуп, у киши һәмишә мәст йүрәтти, ибадәттә йоқ иди, һәтта уни һейт намазлиридиму көрмәйттуқ. у киши сәкратқа чүшкәндә бешида идуқ. мәсҗидниң җамаәтлирини йениға чақирип, улардин дуа алған вә шаһадәт кәлимисини оқуп нәпәс үзгән иди. кейин мән дадамға: «бу қошнимизниң һечқандақ йахшилиқи йоқ иди, әмма шаһадәт кәлимисини оқуп нәпәс үзди» дегинимдә, маңа: «ундақ демә! у киши меһманни һөрмәтләйтти, әмма шаһадәт оқуп кәткәнликини иман билән кәтти дегили болмас, чүнки, аллаһ пирәвнниң сәкраттики вақтида ейтқан шаһадитини қобул қилмиған. аллаһ өзи рәһим қилғай» дегән иди.

 

мән һайатимда нурғун кишиләрдин өгәндим, уларниң пәзиләтлирини вә хисләтлирини тәқлид қилишқа тириштим. йахшилиқтин йаки бирәр пәзиләттин несивиси йоқтәк көрүнгән кишиләрдинму нурғун йахши нәрсиләрни өгинивалдим. қисқиси, мән китаб оқуш йаки җаһан гезиш арқилиқ нурғун нәсиләрни өгәнгәнсери өзүмниң толиму җаһил, надан икәнликимни вә көп билимләрдин хәвәрсиз икәнликимни һес қилимән. шундақ, инсан өмриниң ахирғичә өгинишкә вә өзини йетиштүрүшкә моһтаҗ.

 

сиз башқилардики гүзәл хисләтләрни байқаштин аввал өзиңиздики сизни башқиларниң муһәббитигә сазавәр қилидиған гүзәл хисләтләрни вә пәзиләтләрни, шундақла башқиларниң йаман көрүп қелишиға сәвәб болуп қалидиған начар тәрәплириңизни байқишиңиз лазим. уларни сизгә һечким дәп бәрмәйду, һәтта әң йеқин кишилириңизму дәп бәрмәйду, пәқәтла өзиңиз байқишиңиз лазим. қисқиси, сиз башқилардики сәлбий вә иҗабий сүпәтләрни тәкшүрүштин бурун өзиңиздикиләрни тәкшүрүшиңиз керәк. шундақ қилсиңиз қалған өмриңиздә кишиләрниң муһәббитигә, ишәнчисигә вә һөрмитигә сазавәр бир һайатқа еришииңиз мумкин. дунйада сөйүлүштин артуқ утуқ йоқ, униңдин чоң хушаллиқ йоқ.

 

мән өзүмни хаталиқлири интайин көп, әйиблири тола, аччиқи йаман, алдирақсан, тәнтәк бир адәм дәп қараймән. бәзидә кишиләр мениң сиртқи көрүнүшүмгә вә йахшидәк көрүнгән тәрәплиримгә қарап, мени пәзиләтлик киши дәп ойлап қелишидин әнсирәймән. чүнки, һәрким өзини обдан билгәндәк, мәнму өзүмни билимән. бәзидә өзүмни май бойақ рәсимгә охшитип қалимән. чүнки, май бойақ рәсимни йирақтин көргән адәм бәкму мукәммәл сүрәттә көриду, әмма йеқин келип синчилап қариғанда, униңдики әгри-бүгриликләрни вә әйибләрни көриду. мән өзүмни вә әтрапимдикиләрни мукәммәллик нәмуниси әмәс, инсанлиқ нәмуниси дәп қараймән, чүнки, дунйада мукәммәл инсан йоқ. һәммимиз инсан, һәммимизниң әйиблири вә нуқсанлири бар. бу йәрдики бирла пәрқ шуки, бәзиләр өзиниң хаталиқлирини вә әйиблирини тонуп түзитиду, бәзиләр өз һалитини давамлаштуриду. өзиниң кәмчиликлирини вә хаталиқлирини түзитип туридиғанлар һәқиқәтән йахши кишиләрдур. чүнки, пәйғәмбәр әләйһиссалам: «һәрқандақ адәм хаталашқучидур, хаталашқучиларниң әң йахшиси түзәткүчиләрдур»[2] дәп көрсәткән.

 

ибрәт:

 

— дунйада мукәммәл инсан йоқ, әмма һәрбир инсанда йоқ дегәндиму бирәр гүзәл хисләт бар. сиз ашу хисләтни өгинишкә тиришиң.

 

— һәммимиз май бойақ рәсимгә охшаймиз, уни йирақтин көргән адәм бәкму мукәммәл сүрәттә көриду, әмма йеқин келип синчилап қариғанда, униңдики әгри-бүгриликләрни вә әйибләрни көриду.

 

— сиз өзиңиздики начар тәрәпләрни байқашқа алдираң. чүнки, уни сизгә өзиңиздин баша һечким дәп бәрмәйду.

 

— дунйада пүтүнләй йаман инсан йоқ, бәлки һәрбир инсанда бирәр йахши хисләт йаки пәзиләт тепилиду.

 

[1] имам муслим ривайити.

 

[2] имам тирмизи ривайити.