америка, йапонийә вә филиппин рәһбәрлириниң тунҗи қетимлиқ үч тәрәплик башлиқлар йиғинида асийа-тинч окйан вәзийити, җүмлидин хитайниң райондики дөләтләр билән болған талаш-тартиши асаслиқ сөһбәт темиси болди, хитай буниңға наразилиқ билдүрди.
ройтерс агентлиқиниң хәвәр қилишичә, америка президенти җов байдин 11-април пәйшәнбә күни ақсарайда йапонийә баш министири фумио кишида вә филиппин президенти фердинанд маркосни күтүвалған болуп, бу үч дөләт рәһбәрлириниң тунҗи қетимлиқ башлиқлар йиғини икән.
учришишта, бейҗиңниң манилаға чүшүрүватқан бесимини өз ичигә алған хитайниң қошнилири билән болған узунға созулған җиддийликләрни чөридәп музакириләр елип берилған болуп, байдин һөкүмити сабиқ америка мустәмликиси болған филиппинға йеңи бирләшмә һәрбий күч вә ул әслиһә йардими қилидиғанлиқини елан қилған.
мәлум болғинидәк, хитайниң җәнубий хитай деңизида филиппин билән узунға созулған игилик һоқуқ талаш-тартиши бар. шундақла, хитай билән йапонийә арисида шәрқий хитай деңизидики синкаку арилини чөридигән һалда бәзи игилик һоқуқ ихтилаплири давамлишип кәлмәктә.
үч дөләт рәһбәрлириниң учришишидин кейин илан қилинған «йапонийә, филиппин вә америка рәһбәрлириниң бирләшмә қараш байанати» намлиқ байанатта мундақ дейилгән: «биз хитай хәлқ җумһурийитиниң җәнубий деңиздики хәтәрлик вә таҗавузчилиқ қилмишиға болған әндишимизни билдүримиз. биз йәнә җәнубий деңиздики сүний аралларниң һәрбиләштүрүлүши вә қанунсиз деңиз тәвәлики тәләплиридин әндишә қилимиз».
хитай ташқи ишлар министирлиқиниң байанатчиси мав ниң җүмә күни үч тәрәпниң байанатиниң «мәсулийәтсизлик билән қарилаш» болидиғанлиқини вә бу сәвәбтин йапонийә әлчханисидин бир дипломатниң чақиртилип наразилиқ билдүрүлгәнликини ейтқан.
икки дөләт рәһбири билән ақсарайда көрүшкән байден, вашингтон билән манила арисида 1950-йиллардики түзүлгән өз-ара мудапиә шәртнамисиниң америкиниң җәнубий хитай деңизида филиппинға қаритилған қораллиқ һуҗумға җаваб қайтурушини тәләп қилидиғанлиқини муәййәнләштүргән. у: «америкиниң йапонийә вә филиппинға бәргән мудапиә вәдиси қәтийдур» дегән.
филиппин президенти фердинанд маркос җүмә күни бу учришиш һәққидә ахбарат илан қилиш йиғини өткүзүп, филиппин, америка вә йапонийә оттурисидики «үч тәрәплик һәмкарлиқ келишими»ниң җәнубий хитай деңизи вә районниң һәрикәтчанлиқини өзгәртидиғанлиқини ейтқан. шуниң билән бир вақитта хитайни нишан қилмиғанлиқини тәкитлигән.
хитай қошниа дөләтлириниң деңиз-окйан иқтисадий районини өз ичигә алған һалда җәнубий деңизниң һәммисини дегүдәк өзиниң игилик һоқуқи даирисидә дәп қарайду. хитай даирилири филиппин қуруқлуқ земидин 200 ингилиз мили йирақлиққчә болған деңиз тәвәлики ичидә болған иккинчи томас арили алаһидә иқтисадий райониғиму игилик һоқуқ тәләп қилиду. голландийәдики хәлқара даимий кесим сотиниң 2016-йилдики қарарида хитайниң кәң көләмлик игилик һоқуқ тәләплириниң қануний асаси йоқлиқи оттуриға қойулған.
филиппин президенти фердинанд маркосниң америкини бу талаш-тартишқа башлап кириши бир мувәппәқийәт дәп қаралмақта.
үч дөләт өзлириниң деңиз қирғиқи муһапизәтчилириниң келәр йили һинди-тинч окйан районида үч тәрәплик маневир өткүзүп, кәлгүси һәмкарлиқни күчәйтиш үчүн сөһбәт орнитишни пиланлиғанлиқини ейтқан.
бу чаршәнбә күни америкиниң икки даңлиқ кеңәш палата әзаси икки партийәлик қанун лайиһисини оттуриға қойуп, манилани хитайниң бесимиға тақабил туруш иқтидарини күчәйтиш үчүн 2 милйард 500 милйон доллар билән тәминләшни тәләп қилған.
рәһбәрләр йәнә учришишта филиппинниң порт, төмүр йол, пакиз енергийә вә йерим өткүзгүч тәминләш зәнҗириниң йеңи ул әслиһәлирини қоллаш қатарлиқ иқтисадий мунасивәтни күчәйтишни мәқсәт қилған бир қатар келишимләрни елан қилған.
2024-йили 13-април
