хәлқара кәчүрүм тәшкилати уйғур академик илһам тохтиниң «бөлгүнчилик» җинайити билән әйибләнгәнликиниң 10 йиллиқи һарписда байанат елан қилип, «хәлқара җәмийәт униң қойуп берилишигә капаләтлик қилиш үчүн конкрет тәдбирләрни қоллиниши керәк» деди.
илһам тохти адаләтсиз сотланғандин кейин 2014-йили 23-сентәбир муддәтсиз қамақ җазасиға һөкүм қилинған. у уйғур миллити билән хитайдики көп санлиқ милләт оттурисида диалог вә йаришишни тинч тәшәббус қилғандин кейин, хитай һөкүмити тәрипидин нишан қилинған.
хәлқара кәчүрүм тәшкилатиниң баш катипи агнес калламард (Agnes Callamard) мундақ деди: «илһам тохти хитайда уйғур вә хитай җәмийити оттурисидики һәмкарлиқ вә тинч биллә йашашни илгири сүргәндә, хитай һөкүмити бастуруш вә түрмигә қамаш билән җаваб қайтурди. униң он йил түрмидә йетиши хитайниң начар кишилик һоқуқ хатирисидики техиму номуссиз бир дағ »деди.
«бу бәхтсиз хатирә күни бизгә бейҗиңниң рәһимсизликини әслитипла қалмай, бәлки йәнә башқа һөкүмәтләрниң илһам тохтиниң қойуп берилишигә капаләтлик қилалмиғанлиқини гәвдиләндүрди. униң 10 йилдин буйанқи кишини һәйран қалдуридиған абидиси хәлқара җәмийәтниң техиму көп ишларни қилишиниң зөрүрлүкини тәкитлиди».
илһам тохтиға қаритилған әйибләшләр униң хитайниң ғәрбий шималидики шинҗаң уйғур аптоном райони (шәрқий түркистан-т) да уйғурлар дуч кәлгән системилиқ кәмситиш вә зулум тоғрисидики йазмилири вә тәлиматлиридин кәлгән.
илһам тохтини өз ичигә алған уйғурларға қилинған зийанкәшликниң үзүлмәй давамлишиватқанлиқи вә җазаланмиғанлиқи кишини ғәзәпләндүриду. - агнес калламард
илһам тохти хитай һөкүмитиниң райондики сийаситини тәнқид қилиш билән бир вақитта, зораванлиқ вә бөлгүнчиликкә изчил қарши туруп, хитайниң қануниға асасән милләтләр оттурисида көврүк бәрпа қилиш үчүн хизмәт қилди.
у 2019-йили сахароф мукапати - йавропа парламентиниң әң йуқири кишилик һоқуқ мукапатиға еришти.
«бу мукапат илһам тохтиниң алдинқи қатардики кишилик һоқуқ төһписини, шундақла өзиниң кишилик һоқуқ қийинчилиқини етирап қилиду вә муәййәнләштүриду. шундақтиму униңға әң еһтийаҗлиқ болғини әркинлик, буниң үчүн у хәлқара җәмийәтниң тәврәнмәс җамаәт тәшәббуси арқилиқ қойуп беришкә чақириқ қилишқа лайиқ. бу дунйа рәһбәрлириниң хитай даирилиридин һәр бир йуқири дәриҗилик йиғинда, б д т йиғинида, һәр қетим һәрикәт қоллинишни биваситә тәләп қилидиғанлиқидин дерәк бериду »деди агнес калламард.
«илһам тохтиниң һесдашлиқ мәйдани униң түрмигә ташлинишини пәвқуладдә қәбиһ қилиду, шундақла дунйа җамаитини униң һоқуқини қоғдаш үчүн техиму көп ишларни қилишқа мәҗбурлайду. илһам тохти виҗдан мәһбуси, униң әркинлики хитайдики кишилик һоқуқ вә адаләтни илгири сүрүштики һәл қилғуч қәдәм болиду».
қизини «җимиқтуруш урунуши»
аңлашларға қариғанда, илһам тохти түрмидә қийин-қистақ вә башқа начар муамилиләргә учриған, булар қол вә путини кишәнләш, узун муддәт йалғуз қалдуруш, йетәрлик давалаш вә йемәк-ичмәк тәминлимәслик, шундақла сийасий тәрбийә қилиш қатарлиқларни өз ичигә алиду.
униң қизи җәвһәр илһам дадисиниң қойуп берилиши үчүн һармай-талмай паалийәт елип барди. у хәлқара кәчүрүм тәшкилатиға билдүрүшичә, хитай даирилири униң бу делодики аммиви тәшвиқатини тохтитиш бәдилигә униң билән шәртлик алақилишиш арқилиқ уни җимиқтурушқа урунған.
униң америкида оқуватқан мәзгилдә дадиси билән болған әң ахирқи сөһбити 2014-йили 1-айниң 14-күни бейҗиңда қолға елиништин бир қанчә саәт бурун Skype арқилиқ болған. илһам тохтиниң аилиси уни 2017-йили әтийаздин башлап көрәлмиди, әйни вақитта уларниң пәсиллик түрмә зийарити туйуқсиз тохтиди.
җәвһәр илһам хәлқара кәчүрүм тәшкилатиға мундақ деди: «дадисини көрүш бир қизниң негизлик һоқуқи болуши керәк, инсан болуш сүпитим билән адаләтсизликни көргән һаман ашкарилаш мениң һоқуқим».
у 10 йил илгирики әң ахирқи учришиши һәққидә тохтилип мундақ деди: «әгәр мән (буниң) мениң әң ахирқи қетим дадам билән алақилишишим икәнликини билгән болсам, мән униң билән саәтләп телефонлишип, униңға йахши көридиғанлиқимни ейтқан болаттим. бәхткә қарши, нурғун уйғурлар, нурғун уйғур қиз-оғуллири мән билән охшаш тәқдиргә учриди».
2024-йили 19-синтәбир
