тәййарлиғучи: уйғур тәтқиқат институти
муһәррир: абдуреһим дөләт
2025 -йилдин кейин америка билән хитай оттурисидики мунасивәтләр дунйа тәртипиниң қайтидин шәкиллинишидә һәл қилғуч рол ойнайдиғандәк қилиду. трампниң алдинқи дәвригә хас болған қаттиқ қол вә җедәлхор рәһбәрлик услуби қайта оттуриға чиқиши мумкин. трампниң алдинқи нишанлириниң бири «америка биринчи» сийаситини йолға қойуш арқилиқ һәр хил саһәләрдә хитайға қарши риқабәт үстүнлүкини қолға кәлтүрүштур. бу нишан иқтисадий мустәқиллиқ, мудапиә техникилири вә дунйави дипломатийә истратегийәси җәһәттә йеңи тоқунуш линийәлириниң шәкиллинишигә сәвәб болуши мумкин.
әмма, хитай билән америка оттурисидики дунйави иқтисадий бағлинишлар һәл қилиш тәс болған тәңпуңлуқни сақлаш еһтийаҗини кәлтүрүп чиқириши мумкин. бу нуқтидин елип ейтқанда, бу мақалидә америка-хитай мунасивәтлириниң 2025-йилдин кейинки мумкин болған сенарийәлири оттуриға қойулиду вә бу сенарийәләрниң истратегийәлик арқа көрүнүши анализ қилиниду.
күчийиватқан зиддийәт вә сода урушиниң кәскинлишиши
доналд трампниң тунҗи пирезидентлиқ мәзгилидә башланған сода уруши хитайға қарши иқтисадий бесим қорали сүпитидә кәң көләмдә қоллинилғаниди. бу истратегийә хитайдин импорт қилинған мәһсулатларға қойулған йуқири таможна беҗи, техника йөткәштики чәклимиләр вә әқлий мүлүк һоқуқи мәсилисидики қаттиқ тәнқидләр билән ипадиләнгән. трамп иккинчи қетим сайланған әһвалда бу сийасәтләр техиму күчийиши мумкин.
иқтисадий бесимниң даириси
йеңи таможна баҗлириниң техиму кәң даиригә йейилиши вә муһим техника саһәлиридә експорт чәклимилириниң күчәйтилиши еһтималлиқлар ичидә. хитай «Made in China-2025» истратегийәси даирисидә техника йөткәш вә ички ишләпчиқиришқа диққәт қилиш арқилиқ бу бесимларға қарши турушқа урунуши мумкин. буниң нәтиҗисидә икки тәрәп оттурисидики сода тәңпуңсизлиқи техиму кәскинлишиду, америка ширкәтлириму хитай базириға кириш җәһәттә қошумчә қийинчилиқларға дуч келиши мумкин.
мәнбә: америка сода вәкиллики (USTR) тәрипидин елан қилинған доклатлар [<https://www.ustr.gov/>]
дунйа иқтисадиға тәсири
сода урушиниң қайтидин әвҗ елиши дунйа иқтисадий ешишиға тәһдит елип келидиған амил болуп қелиши мумкин. икки дөләт оттурисидики иқтисадий җиддийчилик, тәминләш зәнҗирини ақситип қойуши вә үчинчи дөләтләрниң тәрәп таллашқа мәҗбур болушиға сәвәб болуши мумкин. бу әһвал дунйави ширкәтләр үчүн муқимсизлиқни күчәйтиши вә мәбләғ селишниң астилишиға сәвәб болуши мумкин.
мәнбә: хәлқара пул фонди дунйа иқтисадий көзитиш доклати (2023).
қисмән һәмкарлиқ вә риқабәт тәңпуңлуқи
америка билән хитай оттурисидики мунасивәтләр риқабәт характерлик болсиму, дунйави мәнпәәтләр тәқәзза қилған һәмкарлиқ саһәсигиму игә. болупму шималий корийәниң йадро тәһдити, килимат өзгириши вә дунйави вабаларни бу ортақ саһәләрниң асаслиқлиридин дәп санаш мумкин.
ортақ күнтәртипләр
– шималий корийә мәсилиси: шималий корийәниң йадро пирограммиси район муқимлиқини хәвпкә иттиридиған амил сүпитидә икки тәрәпниң һәр иккилиси сәзгүрлүк билән муамилә қиливатқан мәсилә. америка вә хитай бу нуқтида өзара мас қәдәмләрни елиши мумкин.
мәнбә: RAND ширкити, шималий корийә истратегийә анализи (2023).
– килимат өзгириши: хитай вә америка дунйаниң әң чоң карбон чиқарғучилири сүпитидә, бу мәсилини һәл қилиш җәһәттә муһим ортақ мәнпәәтләргә игә. трамп дәвридә бу җәһәттә алаһидә күчлүк һәмкарлиқлар болмаслиқи, пәқәт мәлум саһәләрдила чәклик қәдәмләр ташлиниши мумкин.
мәнбә: б д т иқлим өзгириши доклати (UNFCCC, 2024).
– ваба тәййарлиқи: COVID-19 тәҗрибиси дунйави сағламлиқ киризислириға қарши ортақ истратегийә түзүшниң муһимлиқини оттуриға қойди. бу нуқтидин қариғанда, икки дөләт арисида сағламлиқ саһәсидә һәмкарлиқ орнитиш еһтималлиқи мәвҗут.
мәнбә: дунйа сағлиқни сақлаш тәшкилати (WHO) ваба доклати (2023).
риқабәт саһәлири
бу һәмкарлиқ муһитиға қаримай, сүний әқил, квант һесаблаш вә аләм бошлуқи техникилири қатарлиқ йуқири техника саһәлиридики риқабәт чоңқурлишиду. чүнки, һәр икки тәрәп бу техникиларни истратегийәлик үстүнлүк сүпитидә көрмәктә.
мәнбә: CSIS техника вә бихәтәрлик тәтқиқат доклати (2024).
омумийүзлүк айрилиш (Decoupling)
америка билән хитай оттурисидики тәминләш зәнҗириниң айрилиши вә иқтисадий мустәқиллиқ нишанлири, дунйа иқтисадида йеңи бир дәврниң башлинишиға ишарәт қилиши мумкин. бу «айрилиш» истратегийәси һәр икки тәрәпниң иқтисадий, техникилиқ вә малийә саһәлиридә бир-биригә болған тайинишчанлиқини азайтишқа қаритилған қәдәмләрни өз ичигә алиду.
тәминләш зәнҗириниң айрилиши
америка муһим тәминләш зәнҗирлирини хилмухиллаштуруш вә хитайға болған тайинишчанлиқини азайтиш үчүн ширкәтлирини дөләт ичидә ишләпчиқириш қилишқа риғбәтләндүрүши мумкин. шуниң билән бир вақитта, иттипақдашлири билән йеңи сода келишимлири түзүш арқилиқ бу истратегийәни қоллишиму мумкин.
мәнбә: дунйа банкиси тәминләш зәнҗири доклати (2024).
малийә тәсирлири
америка долларға болған тайинишчанлиқни давамлаштуруш мәқситидә хитайниң йүәнни хәлқаралиқ запас пул бирлики қилиш тиришчанлиқлирини тосуши мумкин. шуниң билән биргә, хитайға тәвә ширкәтләрниң америка малийә системисиға киришигә чәклимә қойуши мумкин. хитай болса, йүәнниң хәлқаралишишини тезлитиш арқилиқ, болупму «бирбәлбағ вә бир йол» тәшәббуси даирисидә башқа дөләтләр билән малийә мунасивитини күчәйтиш йолиға меңиши мумкин. бу җәрйан дунйа иқтисадий тәртипиниң қайта қурулушиға сәвәб болуши мумкин.
мәнбә: хәлқара пул фонди вә дунйа банкиси малийә нәзәр доклатлири (2023).
йеңи соғуқ уруш
трампниң иккинчи дәвридә америка билән хитай оттурисидики мунасивәтләр идеологийәлик тоқунуш басқучиға көтүрүлүши мумкин. хитайниң күчийиватқан геополитик тәсири вә мустәбит башқуруш модели, американиң демократик қиммәт қарашлирини қоғдайдиған қарши туруш позитсийәси билән тоқунушуши мумкин.
һәрбий җиддийликләр
җәнубий хитай деңизи, тәйвән боғузи вә һинди-тинч окйан районидики һәрбий һәрикәтләр күчийиши мумкин. трамп һөкүмити райондики иттипақдашлирини күчәйтиш вә хитайға қарши тосуш сийасити йүргүзүш үчүн техиму көп мудапиә чиқими аҗритиши, хитай болса өзиниң һәрбий иқтидарини ашуруш арқилиқ бу тәһдитләргә тақабил турушни нишан қилиши мумкин.
мәнбә: CSIS җәнубий хитай деңизи анализи (2024).
дипломатик тоқунушлар
трампниң кәскин байанлири, хитай билән америка оттурисида дипломатик соғуқ урушниң ишикини ечиши мумкин. болупму тәйвән мәсилиси, инсан һәқлири дәпсәндичилики вә шйаңгаң қатарлиқ мәсилиләр тәрәпләр оттурисида еғир дипломатик киризисларни кәлтүрүп чиқириши мумкин.
трамп һөкүмитиниң иккинчи дәвридә, уйғурларға қарита хитайниң «қайта тәрбийәләш лагерлири» вә мәҗбурий әмгәк сийасәтлири америка тәрипидин техиму қаттиқ тәнқидкә учриши мумкин. трампниң кишилик һоқуқ мәсилилирини ташқи сийасәттә истратегийәлик қорал сүпитидә қоллиниши, бу мәсилини хәлқаралиқ сәһнидә техиму гәвдиләндүрүши мумкин. буниңдин сирт, шәрқий түркистандики вәзийәт американиң хитайға қарши иқтисадий җаза йүргүзүши вә иттипақдашлирини бу нуқтида ортақ позитсийә тутушқа зорлиши үчүн асас болуп бериши мумкин. бу нуқтидин қариғанда, уйғур мәсилиси пәқәт икки тәрәплик мунасивәтләрдила әмәс, хитайниң дунйави образиғиму зийан йәткүзүш потенсийалиға игә.
мәнбә: кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати доклатлири (2024).
хуласә
2025-йилдин кейинки трамп дәври, америка-хитай мунасивәтлиридә һәр хил сенарийәләрниң шәкилләнгән мәзгили болуши мумкин. бу сенарийәләр икки дөләтниң рәһбәрлик таллиши, дунйа иқтисадиниң йөнилиши вә хәлқаралиқ җәмийәтниң позитсийәсигә қарап өзгириши мумкин. әмма, бу мунасивәтниң дунйа тәртипигә биваситә тәсир көрситидиғанлиқи бир һәқиқәт. американиң дөләт мәнпәәтлири вә дунйави рәһбәрлик идийәси, хитайниң көтүрүлүватқан күчи билән муқәррәр һалда йүзмуйүз кәлмәктә. бу җиддийчилик дунйани йеңи бир тәңпуңлуқ издәшкә йүзләндүрүши мумкин.
2025-йили 3-йанвар
