(мушу тимида түнүгүн «зимистан» торида чиққан мақалиниң әсли уйғурчиси)
көк байрақ
2023 -йили синтәбирдә, 30 йилдин буйан көрүшмигән достум қасимҗан билән истанбул сафакөйдики бир паалийәттә учришип қалдим. униң билән ғулҗиниң бир наһийә, бир йеза бир мәһәллсидин идуқ.
---- асмандин чүштөңму йәрдин үндүңму?--- дедиммән қизғин қучақлишиветип.
---- ичидин кәлдим
" ичидин" дегән гәпниң сафакөйдики мәниси «сүрийә» икәнликини билимән, шуңа һәйран қалдим. чүнки қасимҗан наһийәмиздики шох, кәпсиз балилардин иди. төй-түкәнләрдә акордийон челип нахша ейтиити; сорунлиримизда нахшиси тохтиса, чақчиқи башлинатти; сорунни бешиға кейип олтуридиған достимиз иди. униң акордийончи болуп қелишиниңму қиззиқ бир җәрйани бар. у толуқ оттурини пүттүрүп, алий мәктәпкә өтәлмигәндин кейин, ичкиригә кирип кәткән, ичкиридә бирқанчә йил чәнчериманичилиқ( пул тегишиш тиҗарити) қилип, шу мәзгилләргә нисбәтән хели пул тапқан; у ичкиридин чиқип мәһәллимиздики чирайлиқ бир қизни йахши көрүп қелип, у қизниң акрдийон аңлашни йахши көридиғанлиқини аңлиғандин кейин тапқан -түккәнлирини дәсмий қилип ғулҗида сәнәт мәктәпкә оқушқа киргән. икки йилда мәктәпни әла нәтиҗә билән пүттүрүп, бир йезилиқ оттура мәктәпкә оқутқучилиққа тәйинләнгән. әмма йеза вә мәктәп һайати униңға зерикишилик билинип, хизмәтни ташлиған вә у қиммәткә тохтиған муһәббитини елип ичкиригә кирип кәткән иди.
үч күн муңдаштуқ, мәһәллимиздики қошниларни рәт бойичә санап әсләштуқ.
--- болус сериқ, искәндур шота, имам қаңшар..... һәммиси чекип түгәп кәтти, санап бақсам, мән йенип чиққичә арилиқта бизниң мәһәллидин 47 бала ақ чекип өлүпту, ойлап бақ, 3 километир узунлуқтики бир мәһәллә, 250 аилә, 1500чә нопус, нисбәтләштүрсәң бәк қорқунучлуқ сан бу!!! әмма һүкүмәт ақ сатқанларға һичқандақ бир тәдбир қолланмиди....
хироинниң уйғурларға қанчилик бала териғанлиқини әркин асийа радийосиниң хәвәрлиридинму билимән. бәзи паалийәтчиләр, чекип өлгәнләрниң санини бир уруш чиқимиға тәң дәп қарайду. мән гәпни сүрийәгә йүткидим:
--- қанчә йил турған болдуң сүрийәдә?
--- он йил.
қасимҗанниң бир путиниң сәл ақсиғини һесапқа елинмиса башқа бир зәхмә изи йоқ иди.
--- һелиму сақ турупусән?!
--- шундақ, биз нөвәттә туридиған бир егиз дөң, росийәниң бомбардиманлирида түзлүнүп болди, худайим сақлиса, бу җан дегән асанла кетип қалидиған нәрсә әмәскән.
у сүрийәгә барған дәсләпки һәптидики тәсиратини байан қилған чеғида түвәндики гәплири диққитимни тартти:
---- тизимлаватқан катип бала, " ака сиз қанчилик оқуған" девиди, "башланғуч" дәп қойдум.....
--- нимә үчүн толуқ оттура йаки оттура техником демидиң?--- дәп сорудум ,униң сәнәт мәктәптә оқуған тарихини әсләп.
---- чүнки йахширақ оқуғанларни мәмури ишларға қойиду, алдинқи сәпкә -уруш мәйданиға әвәтмәйду, шуңа.
---- ундақта, алдинқи сәпкә беришни талишидикәнсиләр дә?
---- шундақ, бәзидә машиниға патмай қалимиз, машининиң арқисидин йүгирәп, козупқа йамшип чиқип баридиған гәп....
---- демәк өлүш үчүн алдирайсилә дегән гәп!?
--- йақ, қорал тутуш вә өгүнүш үчүн алдираймиз, қорални тунҗи қолиға алғинида, қорални сөйүп йиғлап кәткәнләр бар!!!!
уззун дәврләр қоралсиз йашиған вә қоралсизлиқниң дәрдини һәм тартқан вә паҗиәлиригә шаһит болған бир уйғур, бир қәләмкәш сүпитидә, йуқарқи тәқәззалиқниң сәвәплирини билимән. бу тәқәззалиқ, кона шәһәр сақчи архиплирида, зумрәт турсун исимлик 24 йашлиқ бир тутқунниң еғизида мундақ ипадилиниду: " әгәр мени сүрийәгә елип баралайдиған бир әркәк болса, мән униң йенида бир тийин болмисиму униң билән той қилишқа разимән" . бу җүмлиләр қоралсизлиқниң дәрдини қанчилик тартқанлиқимизниң йахши бир ипадиси.
әмма мән йәнила, қасимҗанниң хушчақчақ бир сазәндиликтин қандақ болуп йанмас бир муҗаһид болуп өзгәргинигә һәйранмән. чүнки мениң чүшәнчәмдә, музикантлиқ билән җәңчилик бирси җан алидиған, бирси җанға раһәтлик беғишлайдиған, пүтүнләй пәрқлиқ икки саһә. бу икки саһә, адәмдин охшимиған икки хил һүҗәйрә тәләп қилиду.
---- сәндики өзгүрүш қачан, қандақ башланди?
--- билисән, ғулиҗида 1990 -йилларниң оттурлири мәшрәп башланди.... бир қетимлиқ мәшрәптә, тәсирлик бир тәблиғ аңлидим, шу күндин башлап башқа бир адәмгә өзгәрдим, кәйп-сападин пүтүнләй қол үздүм, бир кечидә өзгәрдим десәм мубалиғә болмайду.
шундақ, ғулҗида мәшрәп һәркити башлинип, ақ чекиш бәлгилик тизгинләнгән, буниңдин хитай тәрәп биарам болуп 5 -феврал ғулҗа вәқәси келип чиққан.
дийишичә, қасимҗан шу күндин етиварән, намазни башлапту, ишиға-- маңғузиватқан кейим-кечәк дукиниға -мәркәзлишипту, ишлириму йахши йүрүшүпту, достлар чәмбирикиму алмишипту:
---- қериндашлар(достлар топиниң атилиши) билән һәр җүмә күни учришимиз, татлиқ вә әһмийәтлик сөһбәтлиримиз бар, бурунқидәк қуруқ параң, тетиқсиз күлкиләр йоқ....
у һидайәт йолиға маңғандин кейиники һайатини тәсиврлигәндә, сүйүнчи, авазидинла әмәс, көзлиридинму чақнайтти.
--- шу әһмийәтлик сөһбәтләрдин бир-икки җүмлә әсләп берәләмсән?
---бир қетимлиқ мәшрәптә йигитбеши деди: «һөкүмәт биздин һәммидин бәк нимә қилишимизни арзу қиливатиду, биливатамсиләр? әтигәндин -кәчкичә усул ойнишимизни, таң атқичә һарақ ичишимизни, ақ чекишни тохтамаслиқимизни, болса қимарханидин чиқмаслиқимизни арзу қиливатиду, шундаққу? әгәр өзимизни қутқазмисақ, һәммимиз қирилип түгәймиз, шуңа һөкүмәтниң дегининиң нәқ тәтүрини қилишимиз керәк, буниң үчүн динимизға- исламға- чиң йепишишимиз, лайақәтлик бир мусулман болушимиз керәк.....»
конашәһәр сақчи архиплирида, тойида музика челинмиғанлиқи үчүн радикаллиқ билән әйиплинип тутқун қилинған көп санда тутқун бар. бу есимгә келип сорудум:
---- сән гепини қилған шу тәсирлик тәблиғдин кейин, музика челишни ташлидиң, шундақму?
---- ундақ әмәс, шуниңдин кейин музика чалғудәк вақтимму болмиди, кәйпийатимму болмиди.
---- акардийонни йахши көрүдиған муһәббитиңниң бу чағда аччиқи кәлмидиму?
---- йақ, бу чағда биз той қилип, икки балилиқ болуп болған, у мени «өйдә олтурмидиңиз, аилимизгә көңүл бөлмәйватисиз» дәп қахшап йүриватқан мәзгили иди, шуңа һидайәт йолиға меңишмни һәммидин бәк айалим қоллиди.
ғулҗдики бу вәзийәттин бизниң аилиму тегишлик несивеисини алған. иним обулқасим һошур вә айали раһилә 2007 -йили ақ чекип түгәп кәткән. бу паҗиәдин савақ алған әң кичик икки иним һидайәт йолиға маңған, бу иккисиниң тәсири билән акам, сиңлим вә апамму сус мусулманлиқтин, тәқва мусулманлиққа өзгәргән.
қасимҗан өзиниң сәпәр тәййарлиқлири, вәтәндин айрилғанда туққанлири билән қилишқан талаш-тартишлири вә сәпәр үстидә ашқан тағ-даванлириниму сөзләп бәрди, һәр бири бир романға йетәрлик хам материйал!
---- әмди туққанлар билән хошлашқанда қилишқан гәплириңдин бир -икки җүмлә?
---- кичик апам билән мәхпий хошлишиватқан чеғимда : «сүрийәгә бармисаңму, тапқан пуллириңни мушу йәрдики йетим-йесирларға хәҗлисәңму, җәннәткә кирәләйсән» дәп йиғлиди. мән униңға «хәйр-сахавәт ишини қилидиған адәмләр бу йәрдә хели бар, мән бу йәрдә қилғини болмайдиған ишларни қилмақчи, ақ чекип өлгән балиларниң интиқамини елиш үчүн өзәмни тәййарлимақчи», бу гепимни аңлап кичик апам көз йешини дәрһал тохтатти вә пишанәмгә сөйүп разилиқ билдүрди. чүнки униңму бир оғли ақ чекип өлгән иди, у «мениң баламни һөкүмәт өлтүрди» дәп қахшап келиватқанти"
гепимиз түгәйдиғандәк әмәс ахирида сорудум:
-- айалиң , қиммәткә тохтиған муһәббтиң һазир нәдә?
--- сүрийәдә.
--- сүрийәдики у акордийонсиз һайатқа қандақ көнди?
---- өйимиздә һазир 3 акордийончи бар, у шу үчи билән алдираш--- деди күлүмсирәп.
қасимҗан 2012 -йили айали вә 20, 18 йашлардиики икки оғлини елип чәткә чиққан вә сүрийәгә барған икән, һазир үч нәвриси бар икән, айали әнә шу нәврилири билән нәғмә-навалиқ икән.
қасимҗан вә айалиниң бу һайат һекайисини хитай тәрәп һәр вақиттикидәк «диний җәһәттин радикаллишиш» дәп әйипләйдиғанлиқи ениқ, әмма мәнчә бу, радикаллишиш әмәс, уйғур җәмийитидә комунист һакимийәтниң бузғунчилиқиға учриған бир әвлат кишләрниң, диний җәһәттин ойғунуши вә тәқвалишишидур. бу ойғунуш, сирттики бир күчниң дәвити йаки қозғиши билән әмәс, ассимилатсийә вә қирғинчилиққа дуч кәлгән миллий вуҗудниң өзини қоғдаш фонкитсийәсиниң тәбиий һалда һәркәткә келишидур.
