тайланд дөләт мудапиә министири фумтам вечайачай 2025-йили 2-айниң 27-күни тайландниң банкоктики әдлийә министирликидә, тайландта тутуп турулған уйғурларниң хитайға қайтуруп берилиши тоғрисидики мухбирларни күтүвелиш йиғинида, бир уйғурниң айродромда айропиландин чүшкәндики көрүнүшни көрсәтмәктә.

тайландниң 11 йил тутуп турулған 40 уйғурни хитайға тапшуруп бериши хәлқара мәтбуатларда кәң инкас қозғиди. хәлқаралиқ кишилик һоқуқ тәшкилатлири вә бир қисим дөләтләрниң һөкүмәт әмәлдарлири, парламент әзалири вә әлчиханилири тайланд һөкүмитиниң он нәччә йилдин бери тутуп турулуватқан 40 уйғурни хитайға өткүзүп бәргәнликигә қарши наразилиқ байанати елан қилишти.

б д т инсан һәқлири алий комиссари волкер түрк 27-феврал тайланд һөкүмитиниң 40 уйғурни хитайға тапшуруп бәргәнлики һәққидә байанат елан қилған. у байанатта бу әһвалдин чоңқур әндишә қилғанлиқини билдүрүп, тайланд һөкүмитиниң бу қилмишини «хәлқаралиқ инсан һәқлири қанунини дәпсәндә қилғанлиқ» дәп атиған.

байанатта йәнә қайтурулған тәқдирдә қийин-қистаққа елиниш, начар муамилигә учраш йаки башқа еғир зийанларға учраш хәвпи бар болса, қоғдилиши керәк болған кишиләрни қайтурмаслиқ керәклики, тайланд һөкүмитиниң қилмиши мәзкур пиринсипқа хилап икәнлики тәкитләнгән.

америка ташқи ишлар министири марко рубийо тайланд һөкүмитиниң уйғурларни хитайға тапшуруп бәргәнликини әйибләп: «уйғурлар у йәрдә ирқий қирғинчилиққа дуч кәлмәктә» дегән. у байанатида йәнә: «биз тайландниң кәм дегәндә 40 уйғурни әдлийә һоқуқи чәкләнгән вә уйғурлар зийанкәшлик, мәҗбурий әмгәк, қийин-қистақларға дуч келидиған хитайға мәҗбурий қайтурғанлиқини әң күчлүк ибариләр билән әйибләймиз» дегән.

әнгилийә ташқий ишлар министири давид ламмийму тайландниң бу қарарини әйиблигән вә қатурулған уйғурларниң истиқбалиға көңүл бөлидиғанлиқини әскәртип, «бүйүк биританийә бу гуруппиниң (уйғурларниң) кишилик һәқлиригә һөрмәт қилишқа чақириду» дегән.

инсан һәқлирини көзитиш тәшкилатиму бу һәқтә байан елан қилип, тайланд һөкүмитиниң дөләт ичи вә хәлқаралиқ қанунларни дәпсәндә қилип, әң аз 40 уйғурни мәҗбурий қайтурувәткәнликини, уларни хитайда қийин-қистаққа елиниш, узун муддәтлик қамақ җазасиға учраш хәвпигә иттәргәнликини билдүргән.

ислам һәмкарлиқ тәшкилатиниң һиндонезийә йашлар шөбиси 29-феврал байанат елан қилип, тайланд һөкүмитиниң тутқундики уйғурларни хитайға тапшуруп бәргәнликини әйиблигән вә хәлқара җәмийәтни уйғурларни қоғдашқа чақирған.

малайсийа мусулман йашлар һәрикити «ABIM»му тайланд һөкүмитиниң бу қараридин чоңқур әпсусланғанлиқини вә уйғурларниң тәқдиридин әндишә қиливатқанлиқини тәкитлигән. байанатта йәнә бу қарарниң хәлқара җәмийәттә еғир әндишә қозғиғандин сирт, ахбарат васитилириниң кәң даирилик диққитини тартқанлиқи билдүрүлгән.

малайшийа ислам тәшкилатлири кеңиши бу һәқтә байанат елан қилип, тайландниң уйғурларни мәҗбурий хитайға қайтурмаслиқи керәкликини, инсаний һоқуқ асасида мустәқил һәрикәт қилиши зөрүр икәнликини, қайтурулған уйғурларниң еғир зийанкәшликкә, қамилишқа, һәтта өлүм җазасиға дуч келидиғанлиқини билдүргән.

40 уйғур 11 йилдин кейин хитайға қайтурулди 

26-феврал тайланд һөкүмитиниң узун йиллардин бери тутуп турулуватқан уйғурларни хитайға тапшуруп бәргәнлики һәққидә тарқалған хәвәрләр муһаҗирәттики уйғурларни чөчүтти вә қайғуға салди.

тайланд һөкүмитиниң уйғурларни хитайға тапшуруп бәргәнлик еһтималлиқиниң наһайити йуқири икәнлики илгири сүрүлүватқан бир пәйттә, 27-феврал әтигән хитайниң рәсмий ахбарат оргини шинхуа агентлиқи тайландта тутуп турулған 40 нәпәр хитай пуқрасиниң хитайға қайтурулғанлиқи һәққидә хәвәр тарқатқан. алдинқи күни кәчтә,  тутуп туруш мәркизигә бир нәччә аптобусниң йетип кәлгәнлики, мухбирларни йеқин кәлтүрмигәнлики вә сүрәткә тартишқа рухсәт қилмиғанлиқи, баңкоктин қозғалған бир айропиланниң қәшқәргә йетип барғанлиқи һәққидики көрүнүшләр вә учурлар ашкарилинишқа башлиған. гәрчә хәвәрдә қайтурулғанларниң салаһийити, милләт тәвәлики тилға елинмиған болсиму, уларниң қайтурулған уйғурлар икәнлики муәййәнләшкән. шуниң билән биргә, тайландтики ислам җәмийәтлириму шәрқий түркистан өлималар бирликигә тутуп турулуватқан уйғурларниң хитайға қайтурғанлиқ хәвирини йәткүзгән.

нөвәттә тайланд һөкүмити 40 уйғурни хитайға қайтуруп бәргәнликини етирап қилған болуп, бу қетимлиқ һәрикәтниң тайланд дөләт бихәтәрлик кеңиши вә хан җәмәти сақчи идариси тәрипидин бирликтә иҗра қилинғанлиқини, қалған сәккиз уйғурниң тайланд қануниға хилаплиқ қилғанлиқи үчүн, давамлиқ тутуп турулуватқанлиқини билдүргән.

хитай бу қетимлиқ қайтурушта он йил илгирикидин пәрқлиқ һалда сахта тәшвиқатқа алаһидә күчигән болуп, уйғурларниң «вәтәнгә қайтип аилисидикиләр билән җәм болған»лиқидәк сахта көрүнүшни оттуриға чиқирип, дунйаниң көзини бойашқа урунди. тайланд мудапиә министирлиқи бүгүн ечилған ахбарат елан қилиш йиғинида хитай әвәткән бир қисқа синни мухбирларға көрсәткән болуп, синда пәқәт бир уйғурниң айропиландин чүшүп, аниси билән қучақлишип көрүшкәнлики көрситилгән.

еришилгән учурларға асасланғанда, тайландниң бихәтәрлик қисимлири 26-феврал кәчтә туйуқсиз һәрикәт башлап, уйғурлар қамалған тутуп туруш мәркизини қоршиған вә бу һәрикәтни мәхпий иҗра қилиш үчүн, һәтта у йәрниң хадимлириниму айрим бир җайға он нәччә саәт нәзәрбәнд қилған, бу җәрйанда телефонлириниму йиғивалған. нөвәттә уйғурларға алақидар сотму әмәлдин қалдурулған.

тайланд өзини қандақ ақлиди?

тайландниң дөләт мудапиә министири вә муавин баш министири пумтам вечайачай (Phumtham Wechayachai) болса уйғурларни йуртиға қайтуруш мәсилисини «бу тайланд һөкүмитиниң йахши нийәт билән қилған иши, һечқандақ йаман нийәт йоқ. уларниң тутқундин қутулуши йахши иш. шундила улар уруғ-туғқанлири билән, әр-айаллири билән, пәрзәнтлири билән җәм болуп, нормал турмушини әслигә кәлтүрәләйду» дегән. у йәнә өзлириниң бу қайтурулған уйғурларниң әһвалини давамлиқ игиләп туридиғанлиқини билдүргән. 

2025.02.28