доктор катерин овен | 2025 -йили 25-феврал
мәнбә: ташқи сийасәт мәркизи
тәрҗимә: уйғур тәтқиқат институти тәһрир: абдуреһим дөләт
өткән һәптә, трамп һөкүмити сәуди әрәбистанда киремил вәкиллири билән учришип, украинадики үч йиллиқ кәң көләмлик урушни ахирлаштуруш йоллири тоғрисида сөһбәтләшти. бу икки тәрәплик йиғинниң йавропа бихәтәрлик қурулмисидики киризисни ашкарилиғанлиқи һәққидә аллиқачан нурғун пикирләр оттуриға қойулди.
әмма, бу йиғинда көрүлгән русийә-америка йеқинлишишиниң хитайға көрситидиған тәсиригә анчә көп диққәт қилинмиди. урушниң көп қисмида, русийәниң хитайниң сийасий вә иқтисадий қоллишиға болған еһтийаҗи хитайниң русийәгә болған еһтийаҗидин бәкрәк күчлүк иди. һазир болса вәзийәт өзгиришкә башлиди.
ғәрбтики нурғун кишиләр бейҗиңниң урушни әйиблимәслики вә ғәрбниң русийәгә қойған җазалириға әмәл қилмаслиқини, униң хәлқарадики әң муһим иттипақдишиниң хата һәрикәтлирини қоллаш дәп чүшәнди. лекин хитай ичидә әһвал башқичә иди. хитай тәтқиқатчилар урушниң сәвәблири вә җавабкарлиқниң қәйәрдә икәнлики тоғрисида қизғин муназириләшкәндә, улар адәттә өз дөлитиниң позитсийәсини узундин буйан давамлишип кәлгән хәлқара тинчлиқ, сийасий битәрәплик вә нато әмәлийләштүргән «билоклуқ сийасәт»кә қарши туруш пиринсипиниң йеңи ипадиси дәп қариди.
дәрвәқә, өткән үч йил ичидә, хитай украинада тинчлиқ орнитиш һәққидә бәзи тәклиплирини илгири сүрди. кәң көләмлик бастуруп киришниң биринчи йилида, хитай ғәрбликләр вә украиналиқ анализчилар тәрипидин бәк мүҗмәл дәп тәнқидләнгән 12 маддилиқ тинчлиқ пиланини елан қилди.[1] 2024-йили май ейида, хитай билән биразилийә бирликтә украина пирезиденти зеленский тәрипидин русийәгә бәкрәк мәркәзләшкән дәп рәт қилинған 6 маддилиқ тинчлиқ тәклипини оттуриға қойди. йеқиндила, хитай америка билән русийә оттурисидики тинчлиқ сөһбәтлирини қарши алидиғанлиқини, һәмдә барлиқ мәнпәәтдар тәрәпләрниң сөһбәтләргә қатнишиши керәкликини билдүрди.[2] бирақ, илгирики тинчлиқ бәрпачиси болуш урунушлириға қаримай, бу йиғин хитайниң һәрқандақ тинчлиқ келишимидики ролиниң чәклик икәнликини көрсәтти. йуқири дәриҗилик тинчлиқ-сөһбәт үстилидә орун алалмай, хитайниң дипломатик паалийәтлири көпрәк бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң мунасивәтлик қарарлири үчүн омумий җәнуб әллири арисида қоллаш топлашқа йүзләнди.
бу русийә-хитай «чәксиз достлуқи»ға нисбәтән немидин дерәк бериду? ашкара иттипақдашлиққа қаримай (асасән ғәрбниң диққитини тартиш үчүн), русийә-хитай мунасивити узун муддәтлик җиддийчиликләрдин халий әмәс. украинада трамп һөкүмити васитичилик қилған тинчлиқ келишими хитайниң хәлқара системидики орниға муһим тәсирләрни көрситиши мумкин. бу йәрдә үч нуқта алаһидә көзгә челиқиду.
биринчидин, бу келишим хитайниң трампниң қарши туруш позитсийәсигә тақабил турушини техиму қийинлаштуруши мумкин. йеңи һөкүмәт аллиқачан хитай маллириға 10% баҗ қойди. русийәни қоллайдиған тинчлиқ келишими русийәни американиң хитай иқтисадини чәкләш һәрикәтлирини қоллашқа үндиши мумкин.
иккинчидин, бу бейҗиңниң тәйвән мәсилисигә болған муамилисини техиму мурәккәпләштүрүветиду. трамп мудапиә чиқимлирини төвәнлитиш үчүн ши вә путин билән үч тәрәплик йиғин өткүзүшни тәклип қилған болсиму, америка һөкүмәт тор бетидики сөз-ибариләрниң өзгириши йеңи һөкүмәтниң тәйвән мустәқиллиқини қоллайдиғанлиқини көрситиду. бундақ вәзийәттә, русийәниң бейҗиңни йошурун йаки ашкара қоллиши болмиса, һәр қандақ һәрбий һәрикәт техиму хәтәрлик болуп қалиду.
үчинчидин, бу хитайниң хәлқаралиқ тәсири вә дунйави йумшақ күч тарқилишини техиму аҗизлаштуруши мумкин. русийә аллиқачан америка билән мунасивәтләрни толуқ нормаллаштурушқа чақирди. әгәр бундақ өзгириш йүз бәрсә, хитай дунйа сәһнисидә барғансери йалғузлишип, аҗизлашқан һаләттә көрүниду.
русийәниң толуқ көләмлик бастуруп киришиниң үчинчи йилида, бир нәрсә ениқ: америка – русийә – хитай үчбулуңи үч күчниң һәммисини қанаәтләндүридиған шәкилдә мәвҗут болуши натайин. бирақ һәр үч һөкүмәтниң ортақлиқи – украинада йашаватқан хәлқ адил дәп қарайдиған тинчлиққа һөрмәт қилмаслиқтур.
доктор катерин овен ташқи сийасәт мәркизиниң илмий тәтқиқат хадими.
әскәртиш: бу мақалидики көзқарашлар апторға вәкиллик қилидиған болуп, ташқи сийасәт мәркизиниң көзқарашлирини әкс әттүрмәйду.
пайдилиниш мәнбәлири:
[1] хитай хәлқ җумһурийити ташқи ишлар министирлиқи, ‘украина киризисини сийасий һәл қилиш тоғрисида хитайниң позитсийәси’, 24-феврал 2023,
ttps://www.mfa.gov.cn/eng/zy/gb/202405/t20240531_11367485.html
Gov.Br, [2] биразилийә вә хитай русийә вә украинаниң қатнишиши билән тинчлиқ сөһбәтлири үчүн ортақ тәклип сунди’, ташқи ишлар, планато, 23-май 2024,
https://www.gov.br/planalto/en/latest-news/2024/05/brazil-and-china-present-joint-proposal-for-peace-negotiations-with-the-participation-of-russia-and-ukraine.
