муһәммәд йүсүп
әбу зәр рәзийәллаһу әнһудин ривайәт қилинидуки, пәйғәмбәр әләйһиссалам мундақ дегән: [атَّқِ аллه حйثма кнтَ, оأтْбِعِ алсَّйَِّةَ алحсَнَةَ тَмْحُهَа, охалِқِ алнасَ бхлُқ حсн] «нәдила болсаң аллаһтин қорққин, йаманлиқни йахшилиқ билән өчүргин, кишиләргә гүзәл әхлақ билән муамилә қилғин»[1].
бу һәдис ләвзи қисқа, мәзмуни мол һәдисләрдин болуп, пәйғәмбәр әләйһиссалам буниңда инсанниң аллаһ таала билән болған, өзи билән болған вә башқилар билән болған алақисиниң пиринсипини байан қилған. инсан үч тәрәп билән алақидар болуп, биринчиси, аллаһ таала билән, иккинчиси, өзи билән, үчинчиси, башқилар билән болиду.
1. бизниң аллаһ таала билән болған муамилимиз тәқвалиқ үстигә қурулиду, йәни аллаһ тааладин әйминиш, униң һәмишә биз билән биллә биллә икәнликини, гәп-сөзлиримизни, иш-һәрикәтлиримизни көзитип туридиғанлиқини, һәтта ойлиғанлиримизниму билип туридиғанлиқини әстин чиқармиған һалда иш көрүш билән болиду. чүнки, аллаһ таала илми вә қудрити билән һәмишә биз билән биллидур. ﴿оَهُоَ мَعَкُмْ أَйْнَ мَа кُнْтُмْ﴾ «силәр қәйәрдә болсаңлар, у силәр билән биллидур»[2] дегән айәт буни тәкитләйду.
сиз аллаһ тааланиң һәмишә сиз билән биллә икәнликигә, йахши- йаман һәммә ишиңизни көрүп вә билип туридиғанлиқиға, униңға асасән сиздин һесаб алидиғанлиқиған шәксиз ишәнгән вақтиңизда иманниң әң төвән дәриҗисини һасил қилған болисиз. сиз мәйли күндүздә йаки кечидә болуң, мәйли адәм бар йәрдә йаки һечким йоқ йәрдә болуң, аллаһ тааланиң сизни көзитип туридиғанлиқини, һәрикитиңизни көрүп, сөзлириңизни аңлап туридиғанлиқини һес қилғиниңизда гунаһ қилиштин қорқисиз. чүнки, у чағда сиз сизгә қарап турған заттин һайа қилисиз. буниң өзи сизниң иманиңизниң дәлилидур.
2. бизниң өзимиз билән болған муамилимиз нәпсни паклаш үстигә қурулиду. бу өзимизни тәкшүрүп туруш вә йахши әмәлләрни көп қилиш арқилиқ гунаһлиримизни, йаманлиқлиримизни йуйуп туруш билән болиду. ﴿إِнَّ алْحَсَнَатِ йُذْهِбْнَ алсَّйَِّатِ﴾ «йахши ишлар арқилиқ йаман ишлар йуйулиду»[3] дегән айәт буниңға ишарәт қилиду. гунаһни вә йаманлиқни қилип болуп тәвбә қилип қойуш биләнла иш түгимәйду, бәлки йахши ишларни қилиш тәләп қилиниду.
аллаһ таала пәриштиләргә әқил, һайванларға нәпс ата қилған болса инсанларға һәм әқил һәм нәпс ата қилған. инсан бу иккиси билән аллаһ тааланиң имтиһаниға салаһийәтлик болған вә синақ дунйасиға әвәтилгән. аллаһ таала бизгә ата қилған нәпс сайисида биз бир қетим сәвр қилиш билән, йәнә бир қетим шүкүр қилиш билән аллаһ таалаға йеқинлиқ һасил қилимиз. чүнки, иманниң йерими сәвр, қалған йерими шүкүрдур. бу иккиси билән иманимиз толуқлиниду. навада бизни гунаһқа буйруйдиған нәпсимиз болмиған болса иди, биз бу икки хисләтни һасил қилалмиған болаттуқ.
3. бизниң башқилар билән болған муамилимиз гүзәл әхлақ үстигә қурулиду. биравниң гүзәл әхлақи униң иманниң камиллиқини көрситиду. чүнки, пәйғәмбәр әләйһиссаламниң «имани әң камил адәм әң әхлақлиқ адәмдур» дегән сөзи буни тәкитләйду.
диндарлиқ билән әхлақ оттурисида зич мунасивәт болуп, әхлақ динниң йадроси вә униң ғайисидур. пүтүн ибадәтләрниң вәзиписи әхлақни түзәш, нәпсни паклаштур. пәйғәмбәр әләйһиссалам буни чүшәндүрүп, «мән пәқәт гүзәл әхлақларни толуқлаш үчүнла әвәтилдим»[4] дәп көрсәткән. қуран кәримдә гүзәл әхлақ иман билән қолдаш, ибадәт билән йандаш болуп кәлгән. муминун сүрисиниң бешидин тоққуз айәт, фурқан сүрисиниң 63- айитидин 68- айитигичә муминләрниң ибадити билән әхлақи махталған.
йуқириқи үч тәрәплимә алақә биздин сәмиймиликни вә актиплиқни тәләп қилиду.
[1] имам тирмизи ривайити.
[2] һәдид сүриси: 4- айәт.
[3] һуд сүриси: 114- айәт.
[4] имам бухари ривайити.
муһәммәд йүсүп ислам билимлири тори
2025-йили 20-март
