тайландниң муавин баш министири фумтам вечайачай вә униң вәкилләр өмики қәшқәрдә хитай җамаәт хәвпсизлик министирлики мәсуллириниң 40 уйғурға көңүл бөлүш тоғрисидики доклатни аңлиған, 2025-йили 19-март, (тайланд дөләт мудапиә министирлики).
тайланд әмәлдарлири вә таратқулиридин тәркиб тапқан бир вәкилләр өмики чаршәнбә күни шәрқий түркистанға йетип келип, алдинқи айда тайландтин қайтурулған 40 уйғурниң ақивити һәққидики хәлқаралиқ әндишиләрни пәсәйтишкә урунди. тайланд әмәлдарлири зийарәттин бурун вә зийарәт җәрйанида хитайни ақлиған болсиму, өмәк тәркибидики мухбирлар чәклимигә учриғанлиқини ашкарилиди. тайланд һөкүмитиниң бу һәрикити кишлик һоқуқ тәшкилатлири тәрипидин хитайниң «шинҗаң сийасити»гә маслишип бериш дәп әйибләнди.
тайланд һөкүмити алдинқи айда кишилик һоқуқ тәшкилатлири вә бир қисим ғәрб дөләтлириниң күчлүк әйиблишигә қаримастин мәхпий һалда 11 йилдин буйан тутуп турулуватқан уйғурларни хитайға қайтуруп бәрди. 27-феврал кечидә, 40 нәпәр уйғур мәхсус айропилан билән баңкоктин бивастә қәшқәргә елип кетилди. тайланд һөкүмити 2015-йилиму 109 нәпәр уйғурни хитайға тапшурған болуп, уларниң ақивити һелиһәм мәҗһул, бу әһвал уйғурларниң қайтурулғандин кейин қийин-қистақ вә һайати тәһдиткә учраш әндишисини техиму күчәйтти. алдинқи һәптә, америка һөкүмити уйғурларни қайтуруп беришкә четишлиқ тайланд әмәлдарлириға виза чәклмиси қойидиғанлиқини елан қилди.
уйғурларни мәҗбурий қайтуруп кетип хәлқаралиқ аһанәткә қалған хитай даирилири «тайландтин қайтуруп келингән уйғурларниң һал-әһвалниң йахши» икәнликини тәшвиқ қилиш үчүн тайланд муавин баш министири вә мудапийә министири фумтам вечайачай вә бир қисим тайландлиқ мухбирларни қәшқәргә 3 күнлүк зийарәткә тәклип қилған иди.
игилинишичә, фумтам вечайачай үч күн давам қилидиған бу сәпири һарписида мухбирларға қилған сөзидә «өзлириниң бу зийаритидә қайтурулған 40 нәпәр уйғурниң 5 нәпири билән көрүшидиғанлиқини, қалғанлар өз йуртлириға кетип болған болғачқа улар билән телефон арқилиқ көрүшидиғанлиқини» билдүргән.
«баңкок почтиси» гезитиниң хәвәр қилинишичә, үч күнлүк зийаритиниң ахирқи күнидә сөз қилған пумтам вечайачай көрүшкән аилиләрниң өз ихтийарлиқиға асасән талланғанлиқини тәкитлигән вә бу қетимлиқ зийаритидә хитайни ақлашта чиң туруп, хәлқара җәмийәтниң қайтурулған 40 уйғур мәсилисидә хитайниң ойун ойнап, көз бойамчилиқ қилидиғанлиқи һәққидики агаһландурушлирини рәт қилған.
пумтам зийарәт қилиш җәрйанидики уйғурларниң һессийатлириниң сахта икәнлики тоғрисидики сөзләрни рәт қилип: «улар буйруқ билән йиғлайдиған һолливод артислири әмәс. биз кәлгәндә уларниң көзлири йашқа толди. улардин хушал икәнлики соралғанда, уларниң һессийатлири тәбиий иди» дәп
игилинишичә, тайланд вәкилләр өмики тәркибидә шәрқий түркистанда зийарәттә болған тайланд мухбирлири хитай даирилириниң қаттиқ контроллуқиға учриған. буларниң арисидики бир мухбирниң ейтишичә, хитай бихәтәрлик хадимлири уларни башлапла йүргән вә улар тартқа рәсимләрни көрүшни, уларниң тәстиқисиз һәр қандақ рәсимни тайландқа йоллашқа болмайдиғанлиқини тәләп қилған. мәзкур зийарәт өмикигә қатнашқан тайланд мухбири пранот вилапасуван фейисбукқа йоллиған бу һәқтики бир учурида хитайниң тәқиблишигә учриғанлиқини билдүргән.
у мундақ йазған: «тайланд мухбирлириға бихәтәрлик хадимлири һәмраһ болди вә рәсимләрни тайландқа йоллаштин бурун тәкшүрүп тәкшүрүшни тәләп қилди». у йәнә, хитай хадимлириниң рәсимгә тартилған уйғурларниң чирайини ғувалаштурушни һәмдә хитай әмәлдарлирини рәсимгә тартмаслиқни тәләп қилғанлиқини билдүргән.
кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати 18-март күни тайланд һөкүмитигә қарита мәхсус байанат елан қилип, уларни уйғур елигә қаритидиған бу зийаритидә тайландтин қайтурулған 40 нәпәр уйғурниң ақивити һәққидики һәқиқий учурларға еришишкә тиришишқа чақирған. кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилатиниң асийа директори елиин персон мундақ дегән:
«шинҗаңни зийарәт қилидиған тайланд вәкилләр өмики хитай һөкүмити алдин орунлаштурған вә сәһниләштүрүлгән зийарәтлиридә рәсимгә чүшүп қайтип кәлмәслики керәк. әксичә, улар бу уйғурларниң һәқиқий әһвалини доклат қилиши керәк. тайланд һөкүмити 40 нәпәр уйғур әрниң әһвалини зийарәт қилиш вә ашкара хәвәр қилиш арқилиқ өзиниң бу кишиләрни мәҗбурий қайтуруш сәвәблик төкүлгән инавитини әслигә кәлтүрүшкә тиришиши керәк» дегән.
2025-йили 21-март
