америка хәлқара диний әркинлик комитети (USCIRF) ниң 2025-йиллиқ доклати хитайниң диний әркинликкә дәхли-тәруз қилишини дунйадики әң начар дөләтләр қатариға киргүзди. доклатта болупму уйғур мусулманлирини нишан қилған бастуруш вә «хитайлаштуруш» (sinicization of religion) сийаситиниң қаттиқ иҗра қилиниватқанлиқи байан қилинған. доклатқа қариғанда, хитай һөкүмити бу бастуруш сийасәтлирини 2024-йилиму давамлаштуруп, хәлқара кишилик һоқуқ мизаниға әмәл қилишни рәт қилған.
доклатта мундақ дейилди: хитай дөлити хитай коммунистик партийисиниң рәһбири ши җинпиңниң «динни хитайлаштуруш» сийаситини давамлиқ йолға қойуп, барлиқ диний гуруппиларниң җ к п сийасий идийиси вә сийаситигә толуқ садиқ болушини тәләп қилиду. бу сийасәт уйғур мусулманлириға алаһидә еғир тәсир көрситиду. 2-айда уйғур аптоном райониниң диний ишлар тоғрисидики бәлгилимисигә өзгәртиш киргүзүлүши бу залим сийасәтниң бир қисмидур. 3-айда, җ к п уйғур аптоном райониниң секритари ма шиңрүй исламни хитайлаштурушниң муқәррәр йүзлиниш икәнликини оттуриға қойди.
доклатта, хитай һөкүмитиниң диний гуруппиларға қаратқан зулум сийаситини давамлаштуруватқанлиқи вә бу гуруппиларниң җ к п ниң идийиви тәлипини орундашқа мәҗбурланғанлиқи байан қилинған. бу әһвалниң болупму уйғур мусулманлири, туңган мусулманлири вә тибәт буддистлириға қарши кишилик һоқуқниң еғир дәхли-тәрузға учришиға сәвәб болғанлиқи көрситилгән. һөкүмәтниң нурғун туңган мәсчитлириниң бинакарлиқ қурулмисини өзгәртип, бу дуа-тилавәт сорунлирини хитайчә пасон билән алмаштурғанлиқи тәкитләнгән.
доклатта дейилишичә, хитай диний әркинликни чәкләш үчүн мәсчит вә башқа дуа-тилавәт сорунлири әтрапида йуқири техникилиқ көзитиш системисини давамлиқ ишлитиду.
доклатта мундақ дейилди: хитай һөкүмити уйғур мусулманлирини диний паалийәтлири үчүн давамлиқ түрмигә ташлайду. хәйр-сахавәт ианә қилиш йаки диний тәлим-тәрбийә бериш қатарлиқ җинайәтләр билән түрмигә ташланған уйғурларниң сани күнсери көпәймәктә. мәсилән, 96 йашлиқ имам абидин дамоллам 2-айда 9 йил түрмидә йатқан мәзгилдә түрмидә қаза қилған. абидин дамоллам «диний ашқунлуқни тәрғиб қилиш» билән әйиблинип түрмигә ташланған.
дөләт һалқиған бесим
доклатта көрситилишичә, чәтәлгә қечип кәткән уйғур вә тибәт диаспоралириға қаритилған бесим вә тәһдидләр давамлишиватқан болуп, чегра сиртидики бу җәмийәтләр давамлиқ бесимға учримақта. хитай һөкүмити муһаҗирәттики киишиләрни җимиқтуруш үчүн аилиләргә қаритилған тәһдид, қара чаплаш вә көзитиш тактикисини қоллиниду. буниңдин башқа, шәрқий түркистанға қилинған зийарәтләр арқилиқ, хитай бу районда садир қилинған кишилик һоқуқ дәпсәндичиликини йошурушқа вә хәлқара тәнқидни чәткә қақмақчи болуватиду.
доклатта, ши җинпиңниң 2023-йили сан фирансискода зийарәттә болғанда уйғур, тибәт вә хоңкоң паалийәтчилириниң намайишиға қарши зораванлиқ ишлитилгәнлики байан қилинған. доклатта көрситилишичә, хитай қоллиған диаспора гуруппилириниң бу бастуруш һәрикәтлири хитайниң чәтәлләрдики уйғур вә тибәт җәмийәтлирини истратегийилик җимиқтуруш үчүн пиланлиған паалийити дәп қаралған.
хәлқаралиқ инкас вә тәвсийәләр
доклатта йәнә америка һөкүмитигә бәзи тәвсийәләр оттуриға қойулған. болупму, хитайниң диний әркинликкә дәхли-тәруз қилишини асанлаштуридиған техникиларни ишлитишни чәкләш үчүн йеңи қанунларни чиқириш керәклики тәкитләнди. бу арқа көрүнүштә, 2018-йиллиқ уйғур мәҗбурий әмгәк қануни вә експортни контрол қилиш қанунида чиқирилидиған бәлгилиминиң муһимлиқи байан қилинди.
2025-йили 29-март
