түркистан вақти гезити / истанбул – 2025-йили 5-май – дунйа уйғур қурултийи (WUC)ниң йеқинда елан қилған доклати вә мунасивәтлик хәлқаралиқ тәкшүрүшләр, хитай һакимийитиниң уйғурларға қаратқан зулуминиң пәқәт шәрқий түркистан биләнла чәклинип қалмай, пүтүн йәр шари миқйасида системилиқ һалда кеңийиватқанлиқини ашкарилиди. бу доклатлар хитайниң чәт әлләрдики уйғур паалийәтчилирини, тәшкилатлирини вә һәққанийәт авазлирини боғуш үчүн қоллиниватқан көп хил рәзил васитилирини, болупму хәлқара сәһниләрдики суйиқәстлири вә тор һуҗумлирини тәпсилий паш қилди.
қорчақ тәшкилатлар арқилиқ хәлқара сорунларни булғаш вә һәққаний садаларни боғуш
доклатларда көрситилишичә, хитай һакимийити өзи қуруп, малийә җәһәттин қоллайдиған «һөкүмәт қурған аммиви тәшкилат» (GONGOs) дәп аталған қорчақ гуруппиларни бирләшкән дөләтләр тәшкилати (б д т) ға охшаш хәлқаралиқ мунбәрләргә системилиқ сиңдүрмәктә. бу сахта тәшкилатларниң асаслиқ вәзиписи – б д т ниң кишилик һоқуқ механизмлирини, җүмлидин кишилик һоқуқ кеңиши (HRC), алаһидә тәртипләр вә омумйүзлүк қәрәллик көзитиш (UPR) қатарлиқ сорунларни ичидин контрол қилиш, һәқиқий давақиливатқан тәшкилатларниң, болупму дунйа уйғур қурултийи (WUC) қатарлиқларниң паалийәтлиригә тосқунлуқ қилиш, уларниң вәкиллирини ашкара-йошурун көзитип, қорқутуш вә тәһдит селиш, һәмдә хитайниң уйғурларға қаратқан ирқий қирғинчилиқ вә инсанийәткә қарши җинайәтлирини ақлаш, хәлқара җәмийәтниң һәқиқий әһвални билишигә тосалғу болуштин ибарәт.
WUC муавин рәиси зумрәтай әркин вә иҗраийә комитети рәиси әркин зунун қатарлиқ паалийәтчиләрниң гуваһлиқ беришичә, хитай вәкиллири вә уларниң қорчақлири б д т йиғинлири җәрйанида WUC әзалирини биваситә көзитип, сүрәткә тартип, улар билән учришидиған дипломатларға бесим ишлитип, һәтта рәсмий «дипломатик нота» әвәтиш арқилиқ учришишларни бикар қилишқа урунған. хәлқаралиқ инсан һоқуқлири хизмити (ISHR) ниң доклатиму бу әһвалларни дәлилләп, хитайниң 2018-йилдин бери мустәқил авазларни хәлқара сорунлардин системилиқ чәткә қеқиватқанлиқини вә буниң хәлқаралиқ кишилик һоқуқ системисиниң үнүми вә ишәнчликликигә еғир зийан салидиғанлиқини көрсәткән. бу хил қорқутуш вә өч елиш һәрикәтлири WUC ниң сабиқ рәиси долқун әйсаға охшаш нурғун паалийәтчиләргә қарита изчил давамлашмақта.
системилиқ тор һуҗумлири арқилиқ паалийәтчиләрни нишанлаш вә паракәндә қилиш
хитайниң йәр шари характерлик бастурушиниң йәнә бир муһим шәкли – уйғур паалийәтчилири вә тәшкилатлириға қарши елип бериливатқан кәң көләмлик вә интайин мурәккәп тор һуҗумлиридур. доклатта, хитай һөкүмити билән биваситә бағланғанлиқи ениқланған тор җасуслуқ гуруппилириниң WUC ниң йуқири дәриҗилик рәһбәрлирини нишанлиғанлиқи оттуриға қойулған. бу һуҗумларниң бир типик мисали сүпитидә, 2024-йили майдин башлап, уйғурлар арисида кәң қоллинилидиған «UyghurEditPP» намлиқ һәқсиз йумшақ деталиниң сахта йеңиланмисиға җасуслуқ пирограммилири йошуруп тарқитилған. бу зийандаш пирограмма һәмкарлашқучи тәшкилатларниң намини суйиистемал қилған елхәтләр арқилиқ әвәтилгән болуп, қачиланғандин кейин қурбанларниң үскүнилирини (компйутер, телефон) йирақтин туруп контрол қилиш, учурлирини оғрилаш имканийитигә игә қилған.
WUC иҗраийә комитети рәиси әркин зунун өзиниң шәхсий вә хизмәт һесабатлириға қарита «тиройан ети» (Trojan horse) типидики зийанлиқ улинишлар арқилиқ қилинған көп қетимлиқ, системилиқ тор һуҗумлириға учриғанлиқини билдүргән. бу һуҗумларниң мәқсити пәқәт техникилиқ зийан селипла қалмай, бәлки паалийәтчиләрниң роһийитигә еғир зәрбә бериш, уларда даимлиқ бихәтәрлик әндишиси пәйда қилиш вә паалийәтлирини ақситишни нишанлайду. уйғур мәдәнийитигә хизмәт қилидиған қоралларниң әксичә, өз хәлқигә қарши җасуслуқ вә зийанкәшлик қоралиға айландурулуши, хитай һакимийитиниң рәзиллики вә әхлақсизлиқиниң йәнә бир йарқин ипадисидур.
хәлқаралиқ тәкшүрүшләр бастурушниң йәр шаривикөлимини оттуриға қойди
хәлқаралиқ тәкшүрүш мухбирлири бирләшмиси(ICIJ) башчилиқида, көплигән дөләтләрдики (германийә, ирландийә, америка, фирансийә қатарлиқ) нопузлуқ таратқулар һәмкарлишип елип барған «хитайниң бастуруш механизмлири» намлиқ чоңқур тәкшүрүш доклати, хитайниң бу қилмишлириниң йәккә һадисә әмәс, бәлки пүтүн йәр шарини қаплиған, дөләт тәрипидин системилиқ уйуштурулған бир һәрикәт икәнликини испатлиди. 23 дөләттики 100 дин артуқ зийанкәшликкә учриғучиниң гуваһлиқи вә қолға чүшкән һөкүмәт һөҗҗәтлиригә асасланған бу тәкшүрүш, хитайниң бастуруш ториниң җәнвәдики б д т бинасидин тартип, йавропаниң һәрқайси шәһәрлиригичә йейилғанлиқини, муһаҗирәттики уйғур, тибәт, хоңкоң вә хитай пуқралиридин болған өктичиләргә қарши тор һуҗуми, из қоғлаш, қорқутуш, тәһдит селиш, вәтәндики уруқ-туғқанлири арқилиқ бесим ишлитиш қатарлиқ түрлүк рәзил васитиләрни қоллиниватқанлиқини көрситип бәрди. бу тәкшүрүшләр хитайниң «чегра һалқиған бастуруш»иниң нәқәдәр кәң көләмлик вә рәһимсиз икәнликини йәнә бир қетим җаһанға җакарлиди.
хуласилигәндә, дунйа уйғур қурултийиниң доклати вә мунасивәтлик хәлқаралиқ тәкшүрүшләр, хитай һакимийитиниң йәр шари миқйасида уйғурларни вә уларниң һәқлиқ авазлирини бастуруш үчүн қорчақ тәшкилатлар, тор һуҗумлири вә башқа түрлүк чегра һалқиған бесим васитилирини системилиқ вә рәһимсизләрчә қоллиниватқанлиқини инкар қилғусиз пакитлар билән оттуриға қойди. бу қилмишлар хәлқаралиқ кишилик һоқуқ механизмлириниң үнүми вә ишәнчликликигә еғир тәһдит болупла қалмай, дунйаниң һәрқайси җайлирида йашаватқан уйғурларниң бихәтәрлики вә әркинликигә биваситә хәвп йәткүзмәктә. хәлқара җәмийәтниң бу ашкариланған җинайәтләргә қарита күчлүк инкас қайтуруши, хитайни җавабкарлиққа тартиши вә чәт әлләрдики уйғур паалийәтчилирини қоғдаш үчүн конкрет вә әмәлий тәдбирләрни қоллиниши һазирқи вәзийәттә интайин муһим вә зөрүрдур.
