һазирлиғучи: уйғур тәтқиқат институти
муһәррир: д. абдуреһим дөләт
2025-йили 10-май
бәшшар әсәд һакимийитиниң 2024-йили декабирда йимирилиши вә униңдин кейин һәйәти тәһрирушшам (шамни азат қилиш һәйити)башчилиқидики вақитлиқ һөкүмәтниң қурулуши, сүрийәниң геополитикилиқ мәнзирисини түптин өзгәртти вә йәршариви күчләр үчүн истратегийәлик мәнпәәтлирини илгири сүрүш йолида һәрикәтчан бир мәйдан йаратти. әсәдниң узун йиллиқ қоллиғучиси болған хитай, йеңи сүрийә рәһбәрлики билән тезликтә мунасивәт орнитип, «бир бәлбағ, бир йол» тәшәббусини кеңәйтишни вә оттура шәрқтики тәсирини ашурушни нишан қилмақта. әмма, хитайниң шәрқий түркистандики уйғур мусулман аһалисигә қаратқан сийасәтлири — кәң көләмлик тутқун қилиш, мәҗбурий әмгәккә селиш вә мәдәнийәт җәһәттики бастуруш дәп кәң түрдә әйибләнгән һәрикәтләр — мусулманлар көп санлиқни игиләйдиған сүрийәдики дипломатик һәрикәтлири үчүн муһим бир тосалғу шәкилләндүрмәктә. бу мақалә, хитай-сүрийә мунасивәтлириниң тәрәққийатини, болупму шәрқий түркистандики уйғур киризисиниң икки тәрәплик мунасивәтләр, районлуқ динамикилар вә сүрийә, хитай вә ғәрб дөләтлириниң зит мәйданлирини шәкилләндүрүштики һалқилиқ ролини тәһлил қилиду.
хитай-сүрийә мунасивәтлириниң тарихий арқа көрүнүши
хитайниң 2024-йилидин илгирики сүрийә билән болған мунасивити, арилишивалмаслиқ сийасити вә талланма иқтисадий алақә асасиға қурулғаниди. бирләшкән дөләтләр тәшкилати хәвпсизлик кеңишиниң даимий әзаси болуш сүпити билән хитай, әсәд һакимийитини нишан қилған қарарларни изчил рәт қилип, русийә билән бирликтә ғәрб башчилиқидики ембарголар йаки һәрбий мудахилә урунушлириға қарши дөләт игилик һоқуқини қоғдиди (South China Morning Post [SCMP], 3 Mayıs 2025). бу мәйдан, хитайниң дөләт игилик һоқуқиға һөрмәт қилиш пиринсипиға асасланған техиму кәң ташқи сийасәт тәлиматиға тайинатти, һәмдә бу пиринсип узунға созулған ички уруш җәрйанида әсәд һөкүмитигә аваз қошатти. иқтисадий җәһәттин, хитайниң сүрийәдики мәвҗутлуқи, тоқунушниң кәскинлики сәвәбидин чәклик иди, әмма енергийә, ул әслиһә вә сода саһәлиридә кичик көләмлик мәбләғ салди, булар адәттә «бир бәлбағ, бир йол» тәшәббуси рамкисида оттуриға қойулди (Lebanon24, Ocak 2025). нефит қедирип тәкшүрүш вә порт тәрәққийати қатарлиқ түрләр, хәвпсизлик әндишилири сәвәбидин чәкләнди, әмма булар хитайниң сүрийәниң истратегийәлик орниға болған узун муддәтлик қизиқишини көрситип берәтти.
уйғур мәсилисигә кәлсәк, әсәд һакимийити, хитайниң дипломатик вә иқтисадий йардимигә болған беқиндилиқи сәвәбидин диққәтни тартидиған дәриҗидә сүкүт қилди. 1884-йили хитай тәрипидин мустәмликә қилинған вә 1949-йили өктәбирдә хитай коммунистик партийәсиниң толуқ контроллуқи астиға киргән шәрқий түркистан, бейҗиңниң уйғур аһалисигә қаратқан сийасәтлири сәвәбидин хәлқаралиқ муназирә мәркизигә айланди (BBC Arabic, Ocak 2025). әсәд һөкүмити, хитайниң б д т дики рәт қилиш һоқуқиға беқинди болғачқа, униң шәрқий түркистандики бастуруш һәрикәтлирини террорлуққа қарши туруш тәдбирләр дәп бурмилайдиған бейҗиңниң байанлирини қоллиди вә икки тәрәплик мунасивәтни хәтәргә учритидиған һәрқандақ тәнқидтин өзини қачурди (Al-Istiqlal, Ocak 2025). бу тарихий маслишиш, хитайниң һазирқи истратегийәси үчүн бир асас йаритип бәрмәктә; бу истратегийә, өтмүштики йахши мунасивәттин пайдилинишни вә тәһрирушшам һакимийитиниң идеологийәлик вә иҗтимаий-мәдәнийәт мурәккәпликлирини башқурушни мәқсәт қилиду.
хитайниң тәһрирушшам башчилиқидики һөкүмәт билән истратегийәлик алақиси
әсәдниң 2024-йили декабирда ағдурулуши, хитайниң тез вә әмәлийәтчан бир инкасини қозғиди. хитай, ғәрб дөләтлири тәрипидин террорлуқ тәшкилати дәп бекитилишигә қаримай, тәһрирушшам башчилиқидики һөкүмәтни йошурун һәмкарлашқучи дәп етирап қилди. бир нәччә һәптә ичидә, хитай ташқи ишлар министирлики, «омумйүзлүк вә муқим» бир сүрийәни қоллайдиғанлиқини елан қилип, тәһрирушшам билән һәмкарлишишқа тәййар икәнликини билдүрди (SCMP, 18 Aralık 2024). бу тәшәббус, йуқири дәриҗилик дипломатик алақиләр билән нәтиҗиләнди. 2025-йили апрелда сүрийә ташқи ишлар министири әсәд шәйбани, бирләшкән дөләтләр тәшкилатида хитай әмәлдарлири билән учришип, иқтисадий һәмкарлиқни күчәйтиш үчүн «истратегийәлик һәмкарлиқ» тәклипини бәрди (SCMP, 28 Nisan 2025). хитай ташқи ишлар министири ваң йи, кейинки сөһбәтләрдә қайта қуруш вә муқимлиқни тәкитләп, хитайниң сүрийәниң уруштин кейинки әслигә келишигә болған вәдисини қайта тәкитлиди (SCMP, 3 Mayıs 2025). сүрийә таратқулири, тәһрирушшам рәһбири әһмәд шараниң 2025-йили мартта бир хитай вәкилләр өмики билән мәбләғ селиш имканийәтлирини музакирә қилғанлиқини хәвәр қилди вә бу сүрийәниң вәйран болған иқтисадини қайта қуруш үчүн җиддий сәрмайә еһтийаҗини гәвдиләндүрди (Syria TV, Mart 2025).
хитайниң арилишиши көп тәрәплимилик истратегийәлик нишанлар тәрипидин йетәклиниду. бу нишанларниң бири иқтисадий кеңийиш болуп, сүрийәни қайта қуруш тәхминән 250-400 милйард долларлиқ тәннәрх билән «бир бәлбағ, бир йол» тәшәббуси даирисидә хитай ширкәтлири үчүн мол пайдилиқ пурсәтләрни йаритип бериду. ул әслиһә (йол, төмүрйол, портлар), енергийә (нефит вә тәбиий газ) вә телеграф түрлири алдинқи орунға қойулмақта. хитай төмүрйол қурулуш ширкити (China Railway Construction Corporation) қатарлиқ ширкәтләр башламчилиқ қилишқа тәййар (Washington Institute, Ocak 2025; SANA, Nisan 2025). бу пироҗәләр, сүрийәни хитайниң районлуқ сода торлириға қошуш нишаниға мас келиду. йәнә бир нишан геополитикилиқ тәсир болуп, тәһрирушшам билән алақә орнитиш, хитайни оттура шәрқтә битәрәп мурәссәчи күч қилип орунлаштуриду, американиң һөкүмранлиқиға җәң елан қилиду вә хитай-әрәб дөләтлири һәмкарлиқ мунбири қатарлиқ көп тәрәплимилик супилардики ролини күчәйтиду (SCMP, 3 Mayıs 2025). бу һәрикәт тоқунуштин кейинки дөләтләр үчүн, хитайни ғәрбниң йеганә қалдуруш сийасәтлиригә қарши ишәнчлик һәмраһ сүпитидә көрситиду. ахирқи нишан районлуқ муқимлиқ болуп, муқим бир сүрийә, хитайниң ирақ вә түркийә арқилиқ өтидиған вә «бир бәлбағ, бир йол» тәшәббусиниң йавро-асийа улиниши үчүн һалқилиқ әһмийәткә игә сода йоллирини капаләткә игә қилиду (Al-Istiqlal, Ocak 2025). муқимлиқ, шуниң билән бир вақитта, қошна дөләтләрдики хитай мәбләғлиригә йүзләнгән хәтәрләрниму азайтиду. әмма, хитайниң бу нишанлири қанчилик чоң болсун, шәрқий түркистандики уйғур кишилик һоқуқ киризиси, сүрийәниң мусулманлар көп санлиқни игиләйдиған аһалиси, тәһрирушшамниң исламчи йилтизи вә районниң мусулманларниң бастурулушиға болған сәзгүрлүки сәвәбидин, толиму муһим, шундақла толиму мурәккәп бир мәсилә шәкилләндүрмәктә (BBC Arabic, Ocak 2025).
уйғур кишилик һоқуқ киризиси: йәршариви вә районлуқ тоқунуш нуқтиси
хитайниң шәрқий түркистандики сийасәтлири, еғир кишилик һоқуқ дәпсәндичилики сүпитидә кәң көләмдә әйибләнмәктә. хитай ситатистикилириға көрә тәхминән 12 милйонлуқ[1] уйғур мусулман аһалисидин бир милйондин үч милйонғичә кишиниң җаза лагерлирида тутуп турулуши, пахта, тоқумичилиқ вә қуйаш енергийә тахтиси ишләпчиқириш қатарлиқ саһәләрдә мәҗбурий әмгәккә селиниши, һәмдә диний паалийәтләр, уйғур тили вә әнәниви өрп-адәтләргә қойулған чәклимиләр билән системилиқ мәдәнийәт йоқитишқа охшаш қилмишларға дуч кәлди (BBC Arabic, Ocak 2025). бирләшкән дөләтләр тәшкилати, хәлқара кәчүрүм тәшкилати вә кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати (Human Rights Watch) доклатлири, бу һәрикәтләрни йошурун «инсанийәткә қарши җинайәтләр» дәп тәсвирләйду; америка вә йавропа иттипақи болса «ирқий қирғинчилиқ» дәп түргә айрип, хитай әмәлдарлири вә органлириға ембарго йүргүзди (Washington Institute, Ocak 2025).
мусулманлар көп санлиқни игиләйдиған дөләтләрдә, уйғур киризисигә болған инкаслар иқтисадий вә геополитикилиқ амилларға қарап охшимайду. сәуди әрәбистан, пакистан вә бирләшмә әрәб әмирликлири қатарлиқ хитай мәблиғигә зор дәриҗидә беқинидиған дөләтләр, йа сүкүт қилди йаки бейҗиңниң шәрқий түркистандики сийасәтлирини террорлуққа қарши туруш дәп бурмилайдиған байанлирини қоллиди (Al-Istiqlal, Ocak 2025). әмма бу дөләтләрдә җамаәт пикри адәттә башқичә бир мәнзирә сизип бериду, асасий қатлам һәрикәтлири вә иҗтимаий таратқу паалийәтчилири уйғурлар билән һәмдәрт икәнликини ипадиләйду. сүрийәдә, уйғур мәсилиси төвәндики амиллар сәвәбидин алаһидә әкс сада қозғайду: тәһрирушшамниң әмәлийәтчан һесаблири шуки, тәһрирушшам рәһбири әһмәд шара, иқтисадий қайта қурушни идеологийәлик ихтилаплардин әла билип, шәрқий түркистан һәққидә байан бериштин өзини қачурди (Syria News, Nisan 2025). бу, тәһрирушшамниң сүкүтини әкс әттүриду, әмма бу сүкүт әйни вақитта уйғур дәвасиға һесдашлиқ қилидиған йәрлик тәбиқиләрни йирақлаштуруш хәвпиниму елип келиду (SCMP, 28 Nisan 2025). җамаәт пикриниң сәзгүрлүкигә кәлсәк, әсәд һакимийитидә зулумға учриған сүрийәниң сүнний көп санлиқ аһалиси, уйғур киризисини мусулманлар һәмдәртлики нуқтисидин көриду. идлибтики иҗтимаий таратқу паалийәтлири вә намайишлар, уйғурларниң күриши билән сүрийәниң күришидики охшашлиқларни селиштуруп, уйғурлар билән һәмдәрт болушқа чақирди (BBC Arabic, Ocak 2025). бу асасий қатлам һәрикәтлири, тәһрирушшамни мәсилини һәл қилишқа, һеч болмиғанда символлуқ дәриҗидә болсиму, мәҗбурлиши мумкин. районлуқ тәсирләргә кәлсәк, тәһрирушшамниң муһим қоллиғучиси болған түркийә хитайниң уйғур сийасәтлирини тәнқид қилди, муһим бир бөлүк уйғур диаспорасиға саһибханлиқ қилди вә ислам һәмкарлиқ тәшкилати қатарлиқ хәлқаралиқ мунбәрләрдә бу мәсилини оттуриға қойди (Al-Istiqlal, Ocak 2025). түркийәниң сүрийәдики, болупму тәһрирушшам контроллуқидики шималий районлардики тәсири, вақитлиқ һөкүмәтни техиму тәнқидий бир мәйданни таллишиға иттириши мумкин (Washington Institute, Ocak 2025). тарихий мисалларға кәлсәк, уйғур мәсилиси, ички уруш мәзгилидә исйанчи гуруппиларниң шәрқий түркистан мусулманлири билән қериндашлиқ ипадилиши билән сүрийәниң җамаәт пикридә арилап-арилап оттуриға чиқти. бу тарихий тонуш, мәсилиниң тәһрирушшам һакимийити астида муһимлиқини ашуриду (BBC Arabic, Ocak 2025).
Lebanon24 (Ocak 2025) сүрийәниң хитайниң шәрқий түркистан сийасәтлирини тәнқид қилишиниң районлуқ зәнҗирсиман инкасни қозғиши мумкинликини вә ирақ, иорданийә вә пакистан қатарлиқ дөләтләрдә «бир бәлбағ, бир йол» түрлирини хәтәргә учритиши мумкинликини агаһландурди. буниңға қарита, сана агентлиқи (Nisan 2025), хитайниң террорлуққа қарши туруш байанлирини тәһрирушшамниң даишқа қарши мәйдани билән маслаштуруш тиришчанлиқлирини тәкитлиди вә уйғур мәсилисини йошурун тәнқидләрни бикар қилиш үчүн ортақ бир хәвпсизлик әндишиси сүпитидә тәсвирлиди (SANA, Nisan 2025).
сүрийәниң мәйдани: иқтисадий мәҗбурийәтләр вә идеологийәлик бесимлар
тәһрирушшам башчилиқидики һөкүмәт, ул әслиһәләр вәйран болған, иқтисад тәрәққийат тохтиған вә 15 милйон кишиниң инсанпәрвәрлик йардимигә моһтаҗ болуватқан мушундақ еғир бир иқтисадий киризис шараитида паалийәт елип бармақта (Washington Institute, Ocak 2025). хитайниң шәртсиз арилишиш вәдиси, дәсләптә 10-20 милйард долларлиқ қайта қуруш түрлири билән бейҗиңни һалқилиқ бир һәмраһқа айландуриду (Washington Institute, Ocak 2025). сана агентлиқи вә Syria News қатарлиқ сүрийә таратқу органлири, төмүрйол, енергийә тори вә порт йеңилаш түрлиридә хитайниң қатнишишиниң йошурун күчини тәкитләп, бейҗиңни сүрийәниң уруштин кейинки әслигә келишидә ишәнчлик бир иттипақдаш сүпитидә тәсвирләйду (SANA, Nisan 2025; Syria News, Nisan 2025). 2025-йили мартта тәһрирушшам рәһбири әһмәд шара билән хитай вәкилләр өмәклири оттурисидики сөһбәтләр, алаһидә иқтисадий районлар вә ортақ карханилар үчүн қойған тәклипләр билән сүрийәниң бу мәбләғләргә еришиш истикини ашкарилиди (Syria TV, Mart 2025).
буниң билән бир вақитта, тәһрирушшам, хитай билән маслишишини мурәккәпләштүридиған муһим идеологийәлик вә иҗтимаий-сийасий бесимларға дуч кәлмәктә. буларниң бири йәрлик аһалиниң күткәнлири болуп, узун йил тоқунуш вә бастурушни баштин кәчүргән сүрийәниң сүнний көп санлиқ аһалиси, йәршариви мусулман дәвалири билән күчлүк бағлиниш һес қилиду. шәрқий түркистандики уйғур киризиси чоңқур әкс сада қозғайду, тәһрирушшам контроллуқидики районларда, болупму идлибтә, намайишлар вә иҗтимаий таратқу паалийәтлири тәһрирушшамниң һәрикәткә өтүшини тәләп қилмақта (BBC Arabic, Ocak 2025). бу асасий қатлам һәрикәтлири, тәһрирушшамниң иқтисадий бағлинишни әхлақий һәмдәртликтин әла билсә, йәрлик қануний орнини хәвпкә иттириду. йәнә бири исламчи кимлик болуп, тәһрирушшамниң әлқаидә билән болған тарихий бағлиниши вә һазирқи мөтидил һакимийәт йүргүзүшни мәркәз қилған образ йаритиш тиришчанлиқлири назук бир тәңпуңлуқни шәкилләндүриду. уйғур мәсилисини оттуриға қойуш, қоллиғучилири арисида ишәнчликликини ашуруши мумкин, әмма һалқилиқ бир иқтисадий һәмраһ болған хитайни йирақлаштуруш хәвпини елип келиду (BBC Arabic, Ocak 2025). тәһрирушшамниң адаләт вә исламий қиммәт қарашларни тәкитләйдиған сөзлири, асасий қатлимини тинчландуруш үчүн символлуқ ишарәтләрни қоллинишқа мәҗбурлиши мумкин. униңдин башқа районлуқ динамикилар мәвҗут болуп, тәһрирушшамниң асаслиқ қоллиғучиси түркийә, мусулман дунйасида әхлақий нопуз тикләш үчүн уйғур мәсилисини қолланди, муһим бир бөлүк уйғур диаспорасиға саһибханлиқ қилди вә бу мәсилини хәлқаралиқ супиларда оттуриға қойди (Al-Istiqlal, Ocak 2025). түркийәниң шималий сүрийәдики тәсири, һәйәти тәһрирушшамни әнқәрәниң мәйданиға мас һалда шәрқий түркистан һәққидә байанат беришкә илһамландуруши мумкин. буниңға қарита, сәуди әрәбистан вә қатар қатарлиқ хитай мәблиғи сәвәбидин шәрқий түркистан мәсилисидә сүкүт қилған әрәб дөләтлири, районлуқ инақлиқни сақлаш үчүн тәһрирушшамни битәрәпликкә тартиши мумкин (Lebanon24, Ocak 2025). сүрийә җамаитиниң уйғур киризисидин хәвәрдарлиқи, йәршариви таратқулар вә болупму түркийә вә йавропадики диаспора торлири тәрипидин барғансери ашурулмақта.
Syria News (Nisan 2025), һәйәти тәһрирушшамниң икки хил истратегийә қоллиниши мумкинликини оттуриға қойиду: хитай билән күчлүк иқтисадий бағлинишни сақлап қелиш билән биргә, йәрлик вә районлуқ аммини тинчландуруш үчүн шәрқий түркистан һәққидә еһтийатчанлиқ билән тәййарланған байанатларни бериш. һиндонезийә қатарлиқ башқа мусулманлар көп санлиқни игиләйдиған дөләтләрдә көрүлгән бу усул, җиддийликни пәсәйтиши мумкин, әмма җамаәтниң күткәнлирини толуқ қандуралмаслиқи мумкин (Syria News, Nisan 2025).
хитайниң мәйдани: иқтисадий дипломатийә вә кишилик һоқуқни қачуруш
хитайниң сүрийә сийасити, арилишивалмаслиқ тәлимати вә иқтисадий дипломатийәгә тайиниду һәмдә истратегийәлик әвзәлликләрни қолға кәлтүрүш үчүн малийә күчини ишлитиду. бейҗиң, шәрқий түркистандики сийасәтлирини террорлуққа қарши туруш тәдбирлири дәп байан қилиду. бу, тәһрирушшамниң өзиниң даишқа қарши сөзлири вә хәвпсизлик алдинқи шәртлири билән мас келидиған бир байан (SANA, Nisan 2025). иқтисадий җәһәттин, хитайниң дәсләптә 10-20 милйард долларлиқ қайта қуруш мәблиғи селиш вәдиси, тәһрирушшамниң алдинқи шәртлирини шәкилләндүрүштә муһим бир пишаң билән тәминләйду (Washington Institute, Ocak 2025). хитай дөләт таратқулири, сүрийәни «бир бәлбағ, бир йол» тәшәббусиниң мувәппәқийәт һекайиси сүпитидә тәсвирләйду вә шәртсиз йардимини ғәрб дөләтлириниң шәртлик вә чәклик ембарголири билән селиштуриду (SCMP, 18 Aralık 2024). бу байан, сүрийәниң қайта қуруш үчүн җиддий еһтийаҗлириға җаваб берип, хитайниң шәртсиз арилишиш тәминләйдиған бир һәмраһ сүпитидики ролини тәкитләйду.
уйғур мәсилисини тәсирсиз қалдуруш үчүн хитай, көп тәрәплимилик бир истратегийә қоллиниду. буларниң бири иқтисадий риғбәтләндүрүш болуп, сүрийәниң маслишишини капаләтләндүрүш үчүн қәрзни кечиктүрүш, етибарлиқ сода келишимлири вә ул әслиһә мәблиғи тәминләйду (Lebanon24, Ocak 2025). мәсилән: хитай, сүрийәниң дипломатик һәмкарлиқиға беқинип, шам-һәләб төмүрйоли үчүн мәбләғ тәклип қилди (Syria TV, Mart 2025). йәнә бири байанни контрол қилиш болуп, тәнқидләрни қачуруш үчүн ортақ террорлуққа қарши туруш нишанлирини тәкитләйду. хитай әмәлдарлири, тәһрирушшамниң даишқа қарши күриши билән шәрқий түркистандики сийасәтләр арисида охшашлиқларни тепип, һәр иккилисини ашқунлуққа қарши туруш тиришчанлиқи дәп тәшвиқ қилди (SANA, Nisan 2025). униңдин башқа районлуқ мисалларни қоллиниду: пакистан вә сәуди әрәбистан қатарлиқ мусулманлар көп санлиқни игиләйдиған дөләтләр билән болған мувәппәқийәтлик маслишишлиридин пайдилинип, бу дөләтләрниң шәрқий түркистандики кишилик һоқуқ әндишилири орниға иқтисадий һәмкарлиқни алдинқи орунға қойғанлиқини мисал қилиду (Al-Istiqlal, Ocak 2025). хитайниң бу дөләтләр билән болған тәҗрибиси, сүрийәниңму охшаш бир йолни тутидиғанлиқиға болған ишәнчисини учур билән тәминләйду. ахирида дипломатик алақини күчәйтиду, тәнқидләрниң алдини елиш үчүн икки тәрәплик сөһбәтләрни қойуқлаштуриду, мәдәнийәт алмаштуруш вә сүрийәлик оқуғучилар үчүн хитайда оқуш мукапат пули бериш қатарлиқ тәшәббусларни өз ичигә алиду (SCMP, 3 Mayıs 2025).
буниң билән бир вақитта, хитай, уйғур мәсилисиниң оттура шәрқтики чоң пиланлирини бузуш йошурун күчидин толиму хәвәрдар. Lebanon24 (Ocak 2025) бейҗиңниң сүрийәниң сүкүтини капаләтләндүрүш үчүн дипломатик тиришчанлиқлирини ашуруши, бәлким қошумчә иқтисадий етибар бериш йаки әрәб бирләшмиси қатарлиқ районлуқ мунбәрләрдә тәсирини ишлитиш арқилиқ һазирқи һаләтни сақлап қелиши мумкинликини билдүриду. хитайниң тәшәббускарлиқ билән арилишиши, хәтәрләрни азайтиш билән бир вақитта сүрийәниң иқтисадий аҗизлиқлиридин пайдилинишни мәқсәт қилған һесабланған бир истратегийәни әкс әттүриду.
ғәрб дөләтлириниң мәйдани: кишилик һоқуқни қоғдаш вә истратегийәлик чәклимиләр
америка вә йавропа иттипақи башчилиқидики ғәрб дөләтлири, тәһрирушшамни әлқаидә билән болған тарихий бағлиниши сәвәбидин террорлуқ тәшкилати дәп бекиткәнлики вә хәвпсизлик әндишилири түпәйлидин сүрийәниң тәһрирушшам башчилиқидики һөкүмитигә еһтийатчан муамилә қилмақта. вашингтон институти (йанвар 2025), американиң һәрқандақ арилишишини тәһрирушшамниң кәң көләмлик өзгиришләрни көрситиши, аз санлиқларниң һоқуқини қоғдиши вә террорлуққа қарши актип күрәш қилишиға бағлайдиғанлиқини оттуриға қойиду. униңдин башқа, һазирқи сүрийәгә қаритилған иқтисадий җазаларниң асаслиқ бир сийасәт қорали сүпитидә давамлишиватқанлиқини тәкитләйду. (Washington Institute, Ocak 2025). шәрқий түркистандики уйғур кишилик һоқуқ киризиси, ғәрбниң хитай билән елип бериватқан сөһбәтлириниң асаслиқ темилиридин биридур. америка вә йавропа иттипақи мунасивәтлик хитай әмәлдарлири вә органлириға ембарго йүргүзди вә мусулманлар көп санлиқни игиләйдиған дөләтләрни бейҗиңниң қилмишлирини тәнқид қилишқа чақирди (BBC Arabic, Ocak 2025).
ғәрб истратегийәлири муһим тосалғуларға дуч кәлмәктә. буларниң бири чәклик пишаң болуп, хитайниң әксичә, ғәрб дөләтлири сүрийәгә әң төвән дәриҗидә қайта қуруш йардими бәрди, бу тәһрирушшамниң хитайниң шәртлири алдидики күчини аҗизлаштурди (Washington Institute, Ocak 2025). америка, чәклик инсанпәрвәрлик йардими аҗратти, әмма хәвпсизлик хәвпини баһанә қилип, чоң көләмлик ул әслиһә түрлиригә вәдә бериштин өзини қачурди (SCMP, 3 Mayıs 2025). йәнә бири ембарго мәсилиси болуп, қәйсәр қануниниму өз ичигә алған ембарголар, 15 милйон кишиниң инсанпәрвәрлик йардимигә моһтаҗ болған сүрийә киризисини техиму еғирлаштурмақта (Washington Institute, Ocak 2025). бу, ғәрб пайтәхтлиридә инсанпәрвәрлик кәчүрүмлири һәққидә муназириләргә йол ачти. тәнқидчиләр, ембарголарниң хитайниң орнини күчәйтип, ғәрбниң арилишишини чәкләйдиғанлиқини илгири сүрмәктә (SCMP, 3 Mayıs 2025). униңдин башқа уйғур һоқуқини қоғдаш мәсилиси бар, америка, тәһрирушшамни хитай билән болған сөһбәтлиридә уйғур мәсилисини оттуриға қойушқа илһамландурди вә буни тәһрирушшамниң кишилик һоқуқ вә йәршариви мусулманлар һәмдәртликигә болған садақитиниң бир синиқи сүпитидә байан қилди (BBC Arabic, Ocak 2025). әмма, сүрийәниң хитайға болған иқтисадий беқиндилиқи, бу қоғдашниң үнүмини бузиду. тәһрирушшам, әхлақий мәйдан орниға қайта қурушни алдинқи орунға қойиду (Washington Institute, Ocak 2025). ахирида, ғәрб дөләтлири, сүрийә билән қандақ алақә орнитиш мәсилисидә ихтилап ичидә. америка қаттиқ мәйдан тутуватиду, фирансийә вә германийә қатарлиқ бәзи йавропа дөләтлири болса хитай вә русийәниң тәсирини чәклигүдәк мудахилә қилип туруп, сүрийә һөкүмити билән мунасивәт қурушни тәшәббус қилмақта (SCMP, 3 Mayıs 2025).
вашингтон институти (Ocak 2025), американиң хитайниң тәсирини тормузлаш үчүн икки хил истратегийә қоллинишини тәклип қилиду: һакимийәт ислаһатиға бағланған нишанлиқ қайта қуруш йардими бериш вә инсанпәрвәрлик йардимини асанлаштуруш үчүн ембарголарни йениклитиш. әмма, ички сийасий чәклимиләр вә хәвпсизлик әндишилири, бу усулниң әмәлийлишишини чәкләйду вә ғәрб дөләтлирини хитайниң тәшәббускар арилишишиға селиштурғанда пайдисиз бир орунға чүшүрүп қойиду (Washington Institute, Ocak 2025). BBC Arabic (Ocak 2025), ғәрбниң уйғур һоқуқлирини қоғдиши, болупму ғәрбниң чәклик иқтисадий йардими сәвәбидин икки йүзлимичилик дәп қаралса, тәһрирушшамни йирақлаштуруш хәвпини елип келидиғанлиқини билдүриду.
геополитикилиқ инкаслар
хитайниң сүрийә билән арилишиши, шәрқий түркистандики уйғур кишилик һоқуқ киризиси вә ғәрб сийасәтлириниң өзара тәсири, оттура шәрқтики тәсир күч күришини әкс әттүридиған техиму кәң бир риқабәтни оттуриға қойиду. биринчидин, хитайниң күчийиватқан тәсири: тәһрирушшам билән мувәппәқийәтлик һәмкарлиқ, хитайниң арилишивалмаслиқ моделини ирақ вә йәмән қатарлиқ башқа тоқунуштин кейинки дөләтләргә хитаб қилидиған әмәлийлишишчан бир таллаш сүпитидә мустәһкәмлиши мумкин (SCMP, 3 Mayıs 2025). сүрийәниң «бир бәлбағ, бир йол» тәшәббусиға бирләштүрүлүши, хитайниң районлуқ сода торлирини күчәйтип, иқтисадий һөкүмранлиқини ашуруши мумкин. әмма, уйғур мәсилисини һәл қилишта мәғлуп болуш, болупму сүрийәдә җамаәт пикриниң инкаси мәсилини чоңайтса, бейҗиңниң мусулман дунйасидики ишәнчликликини аҗизлаштуруши мумкин (Lebanon24, Ocak 2025). иккинчидин, уйғур хәвпи: сүрийәниң шәрқий түркистандики хитай сийасәтлирини тәнқид қилиши, башқа мусулманлар көп санлиқни игиләйдиған дөләтләрни бейҗиңға җәң елан қилишқа илһамландуруп, домино үнүмини йаритиши мумкин. бу, пакистан, иорданийә вә мисир қатарлиқ дөләтләрдә, йәни җамаәт пикри шәрқий түркистан мәсилисидә қайнаватқан җайларда «бир бәлбағ, бир йол» түрлирини хәтәргә учритиши мумкин (Lebanon24, Ocak 2025). бундақ бир сенарийә, болупму түркийәдики уйғур диаспора торлирини һоқуқ қоғдаш тиришчанлиқлирини техиму ашурушқа илһамландуруши мумкин (Al-Istiqlal, Ocak 2025). үчинчидин, ғәрбниң чекиниши: ғәрбниң еһтийатчан позитсийәси, сүрийәни хитай вә русийәгә тарттуруп қойуш хәвпини елип келиду вә америка билән йавропа иттипақиниң оттура шәрқтики тәсирини аҗизлаштуриду (Washington Institute, Ocak 2025). уйғур һоқуқлирини қоғдаш, әхлақий җәһәттин мәҗбурлиғучи болсиму, тәһрирушшамға тәсир көрситиш үчүн муһим иқтисадий риғбәтләндүрүшләр болмиса үнүмлүк болмайду. ғәрбниң ембарголири сүрийәни техиму йирақлаштуруп, бейҗиңға йеқинлаштуриду (SCMP, 3 Mayıs 2025). төтинчидин, түркийәниң муһим роли: тәһрирушшамниң асаслиқ қоллиғучиси вә уйғур һоқуқлириниң авазлиқ қоғдиғучиси болуш сүпити билән түркийә, өзгичә бир орунға игә. шималий сүрийәдики тәсири, болупму тәһрирушшам әнқәрәниң районлуқ бүйүк пиланлири билән маслишишқа тиришса, уйғур мәсилисини чоңайтиши мумкин (Al-Istiqlal, Ocak 2025). әмма, түркийәниң «бир бәлбағ, бир йол» түрлириниму өз ичигә алған хитай билән болған иқтисадий бағлинишлири, униң һоқуқ қоғдаш һәрикитини йумшитиши вә мурәккәп бир һәрикәтчанлиқ йаритиши мумкин (Syria TV, Mart 2025).
хитай-сүрийә мунасивити йәршариви күч риқабитиниң кичиклитилгән бир әйники сүпитидә хизмәт қилиду вә уйғур киризиси һалқилиқ бир айрилиш сизиқи сүпитидә алаһидә гәвдилиниду. нәтиҗә, тәһрирушшамниң йәрлик вә районлуқ бесимларни башқуруш иқтидариға, хитайниң дипломатик чаққанлиқиға вә ғәрбниң истратегийәсини маслаштуруш ирадисигә бағлиқ болиду.
кәлгүсидики мумкинчиликләр
хитай-сүрийә мунасивәтлири вә уйғур мәсилисиниң йөнилишини шәкилләндүрүши мумкин болған бир қанчә мумкинчилик төвәндикиләрдин ибарәт: биринчи, әмәлийәтчан маслишиш: тәһрирушшам, қайта қуруш мәблиғини капаләткә игә қилиш үчүн шәрқий түркистан мәсилисидә сүкүт қилип, хитай мәблиғини алдинқи орунға қойиду. бу мумкинчилик, хитайниң районлуқ тәсирини күчәйтиду, әмма уйғурларға һесдашлиқ қилидиған сүрийәликләр арисида йәрлик хатирҗәмсизлик хәвпини елип келиду вә йошурун һалда тәһрирушшамниң қануний орнини зедиләйду (Syria News, Nisan 2025). иккинчи, символлуқ тәнқид: тәһрирушшам, йәрлик вә районлуқ аммини тинчландуруш үчүн шәрқий түркистан һәққидә йеник, еһтийатчанлиқ билән тәййарланған байанатларни бериду вә хитай билән иқтисадий бағлинишни сақлап қалиду. һиндонезийә вә малайсийа қатарлиқ дөләтләрдә көрүлгән бу усул, җиддийликни пәсәйтиши мумкин, әмма җамаәт тәләплирини толуқ қандуралмаслиқи мумкин (Al-Istiqlal, Ocak 2025). үчинчи, ғәрбниң арилишиши: күчийиватқан ғәрб йардими вә ембарголарниң йениклитилиши, тәһрирушшамни уйғур мәсилисини оттуриға қойушқа илһамландуруп, хитай-сүрийә мунасивәтлирини җиддийләштүриду. һазирқи ғәрбниң еһтийатчанлиқи вә чәклик малийә вәдилири сәвәбидин бу мумкинчилик еһтималлиқи төвән (Washington Institute, Ocak 2025). төтинчи, районлуқ кәскинлишиш: түркийәниң уйғурларға башқа мусулман әлләргә қариғанда бәкрәк һесдашлиқ қилиши, түркийә билән мунасивити йеқин тәһрирушшамни бир мәйдан тутушқа мәҗбурлап, хитайниң сүрийә вә униң сиртидики «бир бәлбағ, бир йол» пиланлирини бузуши мумкин. башқа мусулманлар көп санлиқни игиләйдиған дөләтләрму бу йолни тутса, бу мумкинчилик күчийиши мумкин (Lebanon24, Ocak 2025). бәшинчи, асасий қатлам қозғилиңи: иҗтимаий таратқулар вә диаспора торлири тәрипидин қутритилған сүрийәдики күчийиватқан җамаәт наразилиқи, тәһрирушшамни хитай билән болған иқтисадий бағлинишлири бәдилигә болсиму, шәрқий түркистан мәсилисидә техиму күчлүк бир мәйданни тутушқа мәҗбурлайду. бу мумкинчилик еһтималлиқи төвән болсиму, намайишлар күчәйсә, районлуқ динамикиларни қайтидин шәкилләндүрүши мумкин (BBC Arabic, Ocak 2025).
сийасәт тәклиплири
хитай-сүрийә мунасивәтлири вә уйғур мәсилисиниң мурәккәп өзара тәсирини башқуруш үчүн, алақидар тәрәпләр төвәндики тәклипләрни ойлишиши керәк:
сүрийә (һәйәти тәһрирушшам) үчүн:
хитай мәблиғини капаләткә игә қилиш билән биргә, йәрлик вә районлуқ ишәнчликликни сақлап қелиш үчүн шәрқий түркистан һәққидә мөтидил байанатлар берип, тәңпуң бир усулни қоллиниш керәк. түркийәни мурәссәчи сүпитидә арилишишқа тәклип қилиш хитайни йирақлаштурмай турупму, хитай билән болған мунасивитини башқурушқа йардәм берәләйду (Al-Istiqlal, Ocak 2025).
ғәрб дөләтлири үчүн:
һакимийәт ислаһатиға бағланған нишанлиқ қайта қуруш йардими бериш вә инсанпәрвәрлик йардимини асанлаштуруш үчүн ембарголарни йениклитиш арқилиқ хитайниң тәсиригә қарши туруши керәк. уйғур һоқуқлирини қоғдашни б д т қатарлиқ көп тәрәплимилик мунбәрләр арқилиқ күчәй вә һәйәти тәһрирушшамға тәсир көрситиш үчүн түркийәниң тәсиридин пайдилиниши керәк (Washington Institute, Ocak 2025).
түркийә үчүн:
тәһрирушшам үстидики тәсирини уйғур һоқуқлирини қоғдаш үчүн ишлитиш билән биргә, хитай билән болған иқтисадий бағлинишни тәңпуңлаштуруши лазим. ғәрбтики иттипақдашлири билән маслашқанда, бейҗиң билән болған мунасивитини йаманлаштурувәтмәй турупму, райондики тәсирини ашуралайду (Syria TV, Mart 2025).
хуласә
хитайниң сүрийәниң тәһрирушшам башчилиқидики һөкүмити билән арилишиши, қайта қуруш келишимлирини капаләткә игә қилиш вә ғәрб һөкүмранлиқиға қарши туруш үчүн иқтисадий дипломатийәни ишлитип, оттура шәрқтики тәсирини кеңәйтиш йөнилишидики истратегийәлик бир һәрикәттур. әмма, 1884-йили хитай тәрипидин мустәмликә қилинған вә 1949-йили коммунист һакимийити астида толуқ бирләштүрүлгән шәрқий түркистандики уйғур кишилик һоқуқ киризиси, хитайниң бу йолиға нисбәтән бир тосалғу шәкилләндүрмәктә. сүрийәниң иқтисадий чарисизлики уни хитай билән маслишишқа қистайду , әмма җамаәт пикриниң сәзгүрлүки, тәһрирушшамниң исламчи йилтизи вә түркийәниң уйғурлар үчүн һоқуқ қоғдиши, бу мәсилини бир талаш-тартиш нуқтиси сүпитидә йуқири көтүрүши мумкин. уйғур һоқуқлирини қоғдайдиған ғәрб дөләтлири, ембарголарғила беқинип қелиши вә чәклик арилишишлири сәвәбидин хитайниң пишаң күчигә қарши турушта қийналмақта. хитай-сүрийә мунасивити, шуниң билән техиму кәң бир геополитикилиқ күрәшниң қисқичә мәзмунини суниду вә уйғур киризиси, әхлақий вә истратегийәлик алдинқи шәртләрниң һалқилиқ бир синиқи сүпитидә алаһидә гәвдилиниду. сүрийә, әсәдтин кейинки кәлгүсини пиланлаватқанда, уйғур мәсилисигә бәргән җаваби, пәқәт хитай билән болған бағлинишинила әмәс, бәлки мусулман дунйасидики орнини вә йәршариви тәртипниму шәкилләндүриду. бу динамикиларниң һәл қилиниши, оттура шәрқ геополитикиси, «бир бәлбағ, бир йол» тәшәббусиниң әмәлийлишишчанлиқи вә йәршариви кишилик һоқуқ күнтәртипи үчүн кәң даирилик тәсирләргә игә болиду.
мәнбәләр
South China Morning Post. (2024, 18 Aralık). “Çin, Suriye’nin Yeni Yöneticilerine Destek Sinyali Veriyor, Batı Tereddütlü Kalıyor.”
• South China Morning Post. (2025, 28 Nisan). “Suriye Dışişleri Bakanı Çin ile ‘İlişkileri Güçlendirmek’ İstiyor.”
• South China Morning Post. (2025, 3 Mayıs). “Suriye’deki Zorluklar Çin’in Ortadoğu Hırslarının Önüne Engel mi Olacak?”
• BBC Arabic. (2024, 20 Aralık). “Suriye: Esad’ın Düşüşünden Sonra Gelecek Ne Getirecek?”
• BBC Arabic. (2025, Ocak). “Podcast: Suriye’nin Yeni Bölümü.”
• Al-Istiqlal. (2025, Ocak). “HTŞ’nin Pragmatizmi Çin-Suriye Bağlarını Güçlendirecek mi?”
Lebanon24. (2025, Ocak). “Suriye’nin Zorlukları Çin’in Ortadoğu Hırslarını Engelleyecek mi?”
• Washington Institute for Near East Policy. (2025, Ocak). “Yeni Suriye Hükümetinde Çin’in Etkisini Kısıtlama.”
• Syria TV. (2025, Mart). “HTŞ Lideri Çin Heyetiyle Yatırım Olanaklarını Tartışıyor.”
• SANA. (2025, Nisan). “Suriye, Yeniden Yapılanma için Çin Desteğini Memnuniyetle Karşılıyor.”
• Syria News. (2025, Nisan). “Suriye’nin Yeni Hükümeti Çin ile Ekonomik Bağlar Arıyor.”
[1] диаспорадики уйғур паалийәтчиләр вә тәшкилатлири уйғурларниң нопусиниң, хитайларниң дегинидәк 12 милйон әмәс, бәлки 25-30 милйон әтрапида икәнликини тәхмин қилиду. (муһәррирдин)
