түркистан таймис үчүн истанбулдин әһмәд ислам тәййарлиди
2025-йили 12-май
хәлқара меһманхана гуруппилири, җүмлидин дунйаға тонулған «һолидәй инн»ниң ана ширкити болған «хәлқаралиқ меһманханилар гурупписи»ниң (IHG) хитай ишғалийити астидики шәрқий түркистанда тиҗарәтни кеңәйтиш пиланлири, райондики күнсайин әвҗ еливатқан кишилик һоқуқ паҗиәси, җүмлидин уйғур мусулманлириға қаритилған инсанлиққа хилап җинайәтләр, һәтта бәзи дөләтләр вә хәлқара органлар тәрипидин ирқий қирғинчилиқ дәп етирап қилинған зулумлар оттуриға қойулуп, қаттиқ тәнқидләргә учримақта; бу ширкәтләр, инсаний қиммәт қарашлирини нәзәрдин сақит қилип, зулум давам қиливатқан райондин мәнпәәт издәш билән әйибләнмәктә.
«дәйли мәйл» гезитиниң 2025-йили 9-май күнидики кумәйл җафәр имзалиқ мақалисидә қәйт қилинишичә, «хәлқаралиқ меһманханилар гурупписи» нөвәттә шәрқий түркистанда төт меһманханини башқуруватқан болуп, йәнә 16 дин артуқ меһманхана ечишни пиланлиған. әнә шундақ әһвал, хитай һөкүмитиниң уйғурларға қаратқан кәң көләмлик нәзәрбәнд қилиш, мәҗбурий әмгәккә селиш, диний вә мәдәнийәт қирғинчилиқи, вә җаза лагерлириға солаш қатарлиқ системилиқ бесимлириниң давам қиливатқанлиқи ашкариланған, шундақла бу қилмишларниң нурғун дөләтләр вә кишилик һоқуқ органлири тәрипидин «ирқий қирғинчилиқ» дәп етирап қилинған муһим бир пәйттә йүз бәрмәктә.
парламент әзалири вә һоқуқ тәшкилатлириниң инкаси
бу мәсилә, әнглийә парламентида вә хәлқара кишилик һоқуқ тәшкилатлири арисида зор ғулғула қозғиди. әнглийәдин бир гуруппа парламент әзалири, буниң ичидә консерватип партийәниң сабиқ рәһбири сер ийан дункан симис қатарлиқлар, «хәлқаралиқ меһманханилар гурупписи» гә рәсмий мәктуп йезип, униң шәрқий түркистандики тиҗарәт паалийәтлири һәққидә тәпсилий чүшәнчә беришни тәләп қилди. «хитайға қарши парламентларара иттипақи» (IPAC) қоллиған бу хәттә, райондики еғир зулумларни көздә тутуп, «хәлқаралиқ меһманханилар гурупписи» ниң кеңәйтиш пиланлирини дәрһал қайта қарап чиқишқа чақириқ қилинди.
парламент әзалири алаһидә әскәртип, һәшәмәтлик меһманханиларни шәрқий түркистанда башқурушниң, хитай һакимийитиниң кишилик һоқуқ киризисини йошурушқа урунуш тәшвиқатиға йардәм беридиғанлиқини, районниң реаллиқини йошуруп, сахта, сүний бир образ йаритишқа төһпә қошидиғанлиқини ейтти.
«уйғур кишилик һоқуқ лайиһәси»ниң (UHRP) тәтқиқат директори доктор һәнрик сәддийевски, «хәлқаралиқ меһманханилар гурупписи» ға охшаш хәлқара меһманхана зәнҗирлириниң районда йалған нормаллиқ һалитини көрсәтмәкчи болуватқанлиқини қәтий тәкитлигән. у: «йуқири сәвийәлик туралғу вә арам елиш җайлирини тәминләш арқилиқ, хәлқара меһманхана зәнҗирлири районниң пакизланған, реаллиқтин йирақ образиға ортақлашмақта. бу һал бейҗиң һакимийитиниң зулумни йепишқа қаритилған тәшвиқатиға биваситә хизмәт қилиду» дегән.
бу пикир хитайға қарши парламентларара иттипақиниң иҗраийә директори лук де пулфорд тәрипидин қайта тәкитләнди. у шәрқий түркистанда тиҗарәтни кеңәйтиватқан ширкәтләрни қаттиқ тәнқид қилип, райондики кәң тарқалған асасий инсаний һоқуқ дәпсәндичилики сәвәбидин мустәқил вә мәнилик кишилик һоқуқ тәкшүрүши елип беришниң һәргиз мумкин әмәсликини алаһидә қәйт қилди.
хәлқара меһманхана мәвҗутлуқиниң көлими вә әхлақий диләммаси
«дәйли мәйл»ниң мәлуматиға асасланғанда, 2025-йили 4-айғичә шәрқий түркистанда һәр хил хәлқара маркилардин кәм дегәндә 115 меһманхана тиҗарәт қиливатқанлиқи, йәнә 74 меһманханиниң пиланлиниш басқучида икәнлики ашкариланған. хәлқара меһманхана зәнҗирлириниң бу зор санда мәвҗут болуши, уйғур аһалиси җаза лагерлириға қамилиш, мәҗбурий әмгәк вә мәдәнийәт қирғинчилиқиға дуч келиватқан бир районда карханиларниң йүзләнгән еғир әхлақий диләммасини ениқ гәвдиләндүрүп бериду.
бу меһманханиларниң кеңийиши пәқәтла иқтисадий пайда кәлтүрүпла қалмастин, йәнә йалған иқтисадий гүллиниш вә сахта муқимлиқ образини йаритиш арқилиқ хитай һакимийитиниң зулум һәрикәтлирини қанунлаштуруш хәвпиниму елип келиду. бу, райондики реаллиқни йошуруш вә хәлқара тәнқидләрни суслаштуруш мәқситидә, кишилик һоқуқ дәпсәндичилики давам қиливатқан бир муһитта «нормал турмуш» ниң көрүнүшини йаритишқа йардәм бериду.
кархана җавабкарлиқи вә истемалчиларниң орни
«уйғур ирқий қирғинчилиқини тохтитиш» қатарлиқ һоқуқ тәшкилатлири илгири тез модачилиқ магнатлиридин «шейин» қатарлиқ ширкәтләрни мәҗбурий уйғур әмгикидин пайдиланғанлиқи үчүн әйиблигән иди. «дәйли мәйл» доклатида, лук де пулфордниң истемалчиларни мәнпәәтни кишилик һоқуқтин үстүн қойидиған ширкәтләрни байқут қилиш арқилиқ «путлири арқилиқ беләт ташлаш» қа үндигәнликини қәйт қилған. бу, кархана һәрикитигә тәсир көрситиштә аммиви бесимниң қанчилик муһимлиқини тәкитләп бериду.
мақалидә йәнә, хитай һөкүмитиниң қаттиқ контроллуқи вә мустәқил тәкшүрүшләрни чәкләши сәвәбидин шәрқий түркистанда кишилик һоқуқ тәкшүрүш елип беришниң қийинлиқи әскәртилгән. бу шәффафсизлиқ, ширкәтләрниң өз паалийәтлириниң уйғурларға қарши зулумға төһпә қошмайдиғанлиқи йаки униңдин пайдиланмайдиғанлиқини капаләтләндүрүш үчүн көрсәткән тиришчанлиқлирини мурәккәпләштүргән.
хәлқара бесим вә кәлгүси тәрәққийатлар
карханиларниң шәрқий түркистандики паалийәтлиригә алий дәриҗилик парламент әзалири вә уйғур кишилик һоқуқ лайиһәси, IPAC қатарлиқ тәшкилатларниң көңүл бөлүши, хәлқара тәкшүрүшниң күчәйгәнликини көрситип бериду вә «хәлқаралиқ меһманханилар гурупписи» қатарлиқ ширкәтләрни бу райондики мәвҗутлуқини қайта баһалашқа бесим қилиши мумкин.
бу системилиқ характергә игә мәсилә үчүн, дунйадики һәр бир аңлиқ истемалчиниң актип орун елиши, еңи билән истемал қилиш таллашлири арқилиқ шәрқий түркистандики кишилик һоқуқ киризисигә дуч кәлгән уйғурларға һәмдәмдә болуши, һәмдә хәлқара җәмийәтниң бесимини күчәйтиш үчүн өз вәкиллири билән алақә қилип, бесим ишлиши интайин муһим.
пайдиму йаки инсаний қәдир- қиммәтму?
«хәлқаралиқ меһманханилар гурупписи» ниң шәрқий түркистандики тиҗарәт мәнпәәтлириниң уйғурлар дуч кәлгән кишилик һоқуқ паҗиәси билән қандақ гирәлишип кәткәнликини ашкарилиған бу әһвал, ширкәтниң уйғур зулуми давам қиливатқан райондин пайда елиши сәвәбидин қаттиқ тәнқидкә учриди. әнглийә парламент әзалири вә һоқуқ тәшкилатлириниң тәләплири техиму чоң ширкәт һесабат беришчанлиқи вә очуқ-ашкарилиққа болған җиддий еһтийаҗни гәвдиләндүрди.
дунйа уйғур киризиси һәққидики тонушиниң ешишиға әгишип, ширкәтләр өзлириниң һәрикәтлирини әхлақ өлчәмлири билән маслаштурушқа, болмиса инсаний һоқуқ дәпсәндичиликигә шерик болуш хәвпигә йолуқмаслиқ үчүн күчлүк бесимға дуч келиватиду. бу әһвал, қаршилиқ көрситиш вә зулум астидики районларда хәлқара тиҗарәт қилишниң еғир әхлақий мәсулийитини әскәртип туриду.
шуңа, дунйа җамаәтчилики, һөкүмәтләр вә кишилик һоқуқ тәшкилатлири бирликтә һәрикәт қилип, «хәлқаралиқ меһманханилар гурупписи» ға охшаш ширкәтләрниң шәрқий түркистандики инсанийәткә қарши җинайәтләрдин пайда көрүшигә хатимә беришни тәләп қилиши керәк. пәқәт шундақ бирләшмә күч биләнла, ширкәтләрни әхлақий тиҗарәт қилишқа мәҗбурлиғили һәмдә уйғур хәлқиниң зулумини ахирлаштурушқа түрткә болғили болиду.
