аптори: д. адилҗан әруйғур

муһәррири: д. абдуреһим дөләт

биз һәммимиз бир нәрсиләрдин шикайәт қилимиз. әлвәттә, аллаһтин шикайәт қилиш һаша мумкин әмәс. әмма һәр нәрсидә болғинидәк, шикайәттиму орнини вә миқдарини билиш керәк. җәмийитимиздә шикайәт шунчилик омумлашқанки, у күндилик бир адәт, бир әнәнигә айланған. һәтта биз шикайәт қилмайдиғанларни ғәлитә һес қилимиз. дәрдләрдин, қийинчилиқлардин вә мәсилиләрдин еғиз ечиш  башқа бир иш болса,  шикайәт қилиш башқа бир нәрсә. шикайәт, бәндигә бекитиветилгән бир һаләт йаки характер әмәс, фиқһи китаблиридиму «бунчилик шикайәт қилиниду» дәйдиған бир өлчәм йоқ. шикайәт асанчилиққа қачидиған бир қилмиш йаки хаһиштур. шикайәт қилғанда: «мәсилә мәндә әмәс, сиртта. һәммә адәм әйиблик, мән әмәс. мәсилиләр маңа тәсир қиливатиду, әмма башқа бирси келип һәл қилсун», дегәндәк пассип позитсийә мәвҗут.

шикайәт, бир иҗтимаий адәткә айланди. шәхсләр аилидин хизмәт һайатиғичә, қатнаштин сийасәткичә һәр саһәдин шикайәт қилиду. түркийәдә йашаватқан бир қисим уйғурлардин түркләр, түрк җәмийити, түрк маарип системиси, түрк сәһийә системиси вә башқа системилардин шикайәт қилидиғанларни учритимиз, һәтта түркләрниң дини чүшәнчиси вә ибадәт шәкиллиридин шикайәт қилидиғанларму аз әмәс. һәммидин ғәлитә йери шуки, дәва қилидиған тәшкилат вә шәхсләрдин шикайәт қилидиған иш омумлашқан. әлвәттә тәшкилат вә тәшкилат әзалиридики мәсилиләр вә кәмчиликләр һәммимизгә айан. қизиқ йери, биздә тәшкилатлардин вә шәхсләрдин шикайәт қилиш өзимизни булардин пүтүнләй сақит қилип  «башқиларни әйибләш» тәриқисидә оттуриға чиқиду. шикайәт қилмайдиғанлар болса, гуруппа нормилириға маслашмиғанлиқи үчүн ғәлитә һес қилиниду. писхологийәлик нуқтидин, шикайәт, шәхсниң мәлум ишқа болған контроллуқни йоқатқанлиқини һес қилғанда мураҗиәт қилидиған бир мудапиә механизмидур.

дәрдлирини сөзләш, һәл қилиш асасидики бир ортақлишиш вә һесдашлиқ издәштур, шикайәт болса мәсилиләрни башқиларға йүкләп шәхсни пассиплаштуриду. мәсилән: маарип системисиниң йетәрсизликидин шикайәт қилиш орниға, бир ата-аниниң «баламға өйдә тарих йаки математика өгитәләймән» дейиши дәрдини сөзләштур. уйғур тәшкилатлиридин вә тәшкилат әзалиридин шикайәт қилишниң орниға, «мәнму шу уйғур җәмийитиниң бир әзаси, қолумдин келидиғини бу, мәнму бир ишларни қилишим керәк» дейиш дәл дәрдләрни сөзләш вә көңүл бөлүшниң ипадиси болуп һесаблиниду.

шикайәт, «мәсилә мәндә әмәс, сиртта» дегән ой билән шәхсни мәсулийәттин йирақлаштуриду. писхологийәлик җәһәттин мәсилидин вә мәсулийәттин қечиш қилмиши шәхсниң өзини күчлүк һес қилишини аҗизлаштуриду. диний нуқтидин, исламда «инсанниң өз тиришчанлиқи» тәкитлиниду, шикайәт болса дәл бу тиришчанлиқни суслаштуриду.

пәлсәпиви җәһәттин инсан, һәрикәт вә паалийәт билән мәвҗут болуп туридиған мәхлуқтур, у пассип вә һәрикәтсиз туралмайду. пәлсәпиви антропологийә нуқтисидин инсан, давамлиқ еқим ичидә болуп, һайатниң кәлтүрүп чиқарған әһваллириға вә һадисиләргә қарита бир позитсийә билдүрүшкә вә инкас қайтурушқа мәҗбурдур. шикайәт қилиш инсанда бәзидә һәл қилиш чариси издәштин бәкрәк әһвални қобул қилиш йаки мәсулийәттин қечиш шәклидә оттуриға чиқиши мумкин. шикайәт қилиш пассип инсанға хас хусусийәт болуп, актип позитсийә тутуштин қачидиған, мәсилиләр вә қийинчилиқлар билән йүзлишиштин йирақ туридиған, васитилик йоллар билән наразилиқ көрситидиған кишидур. шуңлашқа, шикайәт қилишни бәзидә пассиплиқниң бир аламити дейишкә болиду, чүнки киши актип һәл қилиш чариси издәшниң орниға әһвални сиртқа ипадиләш йолини таллайду.

психологийәлик җәһәттин давамлиқ шикайәт қилиш һәрикити адәттә мәсулийәттин қечиш вә чарисизлик туйғуси билән мунасивәтликтур. шикайәт қилғучи киши, өз һайатидики сәлбий әһвалларни өзгәртиш орниға, ташқи амилларни әйибләп пассип позитсийә көрситиши мумкин. пассип кишиләр болса, биваситә йүзлишиштин қачиду, ғәзәп вә наразилиқлирини васитилик йоллар билән ипадиләйду (пассип-җедәлхор шәхсийәт). бу кишиләр өзлирини қәдрсиз һес қилиши мумкин, давамлиқ өзиниң хийал дунйасида йашайду вә һәмкарлишиштин қачиду. бу әһвал, шикайәт қилиш һәрикитиниң пассип қаршилиқ шәкли  тәриқисидә оттуриға чиқишиға сәвәб болиду.

диний нуқтидин ейтқанда, дәртлиниш (шикайәт қилиш), тоғра вә орунлуқ қилинғанда инсанниң аллаһқа тәвәккүл вә бойсунушниң бир қисми болуши мумкин. әмма давамлиқ вә биһудә шикайәт қилиш, сәвр вә тәвәккүлниң зити болуп қарилиду. ислам чүшәнчисидә, шикайәт пәқәт аллаһқила қилиниши керәк, мәхлуқатқа қилинған шикайәт болса сәвргә хилап вә пассиплиқ болуп қарилиду. шикайәт қилиш, әгәр һәл қилиш чариси издәштин бәкрәк әһвални қобул қилиш вә мәсулийәттин қечиш шәклидә болса, бу пассиплиқ һалити болуп қарилиду. пәйғәмбәрләрниң һайатидиму шикайәт қилғандиму әдәп вә сәвр бардур, бу шикайәтниң актип сәвр вә тәвәккүл һалити билән қилиниши керәкликини көрситиду.

сотсийологийәлик нуқтидин ейтқанда, шикайәт қилиш, инсанниң җәмийәт ичидики орни вә мунасивәтлиригә тәсир көрситидиған бир һәрикәттур. давамлиқ шикайәт қилидиған шәхс, иҗтимаий муһитида пассип бир рол елиши мумкин, чүнки шикайәт қилиш, бәзидә иҗтимаий мәсилиләргә қарита актип һәл қилиш чариси издәштин қечиш сүпитидә көрүлиду. шикайәт, бәзидә иҗтимаий адәт, күчлиниш йаки тоқунуш қорали болуши мумкин, лекин узун муддәтлик бу һәрикәт, шәхсниң иҗтимаий мунасивәтлиридә сәлбийликләргә вә йалғузлуққа сәвәб болуши мумкин. пассип шәхсләр, иҗтимаий мәсулийәт елиштин қачиду, мәсилиләрни башқиларға дөңгәйду вә шуниң билән иҗтимаий қурулмида пассиплиқ вә шикайәт арисида айлиниш шәкиллиниду.

өз һекайисини йазидиған инсан: мәвҗудийәтниң актип бәрпа қилиниши

өз һекайиси билән мәвҗут болған инсан , һекайә сөзлигүчи вә һекайиләр билән мәвҗут болған бир мәхлуқтур. герман пәйласопи мартин һайдегерниң “дасейн” (шу-йәрдә-мәвҗутлуқ) уқуми бойичә, инсан өз мәвҗудлуқини мәниләндүрүшкә мәҗбур болған йеганә мәхлуқтур. бу мәниләндүрүш, көп җәһәттин өз һекайимизни бәрпа қилиш, «йезиш» җәрйанидур.  бу йәрдики һекайә йезиш инсанниң бир әсәр оттуриға қойушини көрситиду. франсуз пәйласопи павл рикоерниң «байаний кимлик» уқуми дәл буни ипадиләйду: инсан, өз һекайисини вуҗудқа чиқириш  арқилиқ өзини тонуйду вә тәбирләйду. башқиларниң йәни өзгиләрниң тәбирлишигә йол қоймайду. хитай дәл бизни тәбирләш вә кимликимизни қайта шәкилләндүрүш арқилиқ бизниң һекайимизни қайта йезиватиду. биз болсақ хитайниң бизниң ким икәнликимизни тәбирләп һекайә йезишиға қарши чиқип өз һекайимизни өзимиз йезип чиқишқа тиришип келиватимиз. әслидә хитай билән бизниң оттуримизда күрәш дәл мушу йәрдә өз ипадисини тапиду. йәни һекайимизни хитай әмәс биз өзимиз йазимиз.

һекайә вуҗудқа чиқириш йаки бәрпа қилиш, пассип бир көзәткүчи болушниң орниға өз һайатиниң йазғучиси болушни таллаштур. алберт камуниң “сисифос һекайиси”дә көрсәткинидәк, мәнисиз бир дунйадиму инсан өз һекайисини бәрпа қилиш арқилиқ мәнә шәкилләндүрәләйду вә «өз тешини хушаллиқ билән домилиталайду».

италийилик пәйласоп гиамбаттиста викоға көрә, инсанниң өзини чүшиниши вә тарихини идрак қилиши бир һекайә бәрпа қилиш шәклидур. викониң 18-әсирдә вуҗудқа чиқарған “верум фактум” (һәқиқәт инша қилиштур) пиринсипи, инсанниң пәқәт өзи вуҗудқа чиқарған нәрсини һәқиқий биләләйдиғанлиқини ипадиләйду. бу нуқтидин, тарихимизни вә кимликимизни шәкилләндүридиған һекайилиримиз, бизни әң чоңқур ениқлайдиған вә тәбирләйдиған амиллардур.

рус әдәбийат нәзәрийәчиси михаил бахтинниң «дийалоглуқ» қариши, һекайә  вуҗудқа чиқиришни бир тәрәплимә алақә әмәс, бәлки өз-ара сөһбәт сүпитидә көриду. һәр бир һекайә, өтмүштики һекайиләргә бир җаваб вә келәчәктики һекайиләргә бир чақириқтур. шу сәвәбтин, өз һекайимизни бәрпа қилиш йалғуз шәхсий иш әмәс, бәлки иҗтимаий бир һәрикәттур.

уйғур кимлики вә коллектип һекайә бәрпа қилиш

уйғур җәмийити үчүн һекайә бәрпа қилиш, пәқәт шәхсий ипадиләш шәкли болупла қалмастин, бәлки коллектип мәвҗутлуқ вә кимликни давамлаштурушниң асасий тешидур. бу нуқтидин, һекайиләр бир җәмийәтни бирләштүрүп туридиған мәнә торини шәкилләндүриду вә әвладтин әвладқа йәткүзүлидиған қаршилиқ көрситиш механизми сүпитидә хизмәт қилиду. хитайниң системилиқ ассимилйатсийә сийасәтлири вә уйғур кимликини йоқитиш урунушлири алдида, уйғурларниң өз һекайилирини йезиши вә сөзлиши, пәқәт өтмүшни хатириләшла әмәс, бәлки кәлгүсини қуруш дегәнликтур. бу җәрйан, шәхсий вә коллектип дәриҗидә бир мәвҗутлуқ күриши болуп, сотсийологийәлик, антропологийәлик вә пәлсәпәви уқумлар билән техиму чоңқур чүшинишкә болиду.

фирансийәлик сотсийолог морис халбваксниң «коллектип хатирә» уқуми, бир җәмийәтниң кимликиниң, ортақ әслимиләр вә байанлар арқилиқ қандақ қурулидиғанлиқи вә давамлаштурулидиғанлиқини чүшәндүриду. халбваксқа көрә, шәхсләрниң хатирисиму иҗтимаий контексттин мустәқил әмәс. шәхсләр, тәвә болған җамаәтниң коллектип хатириси ичидә мәнә тапиду. уйғур җәмийити үчүн коллектип хатирә, тарихий дастанлар, хәлқ һекайилири, музика, түрлүк әдәбийат жанирлириға тәвә әсәрләр вә еғизчә әнәниләр арқилиқ шәкиллиниду. әмма хитайниң уйғурларға қаритилған сийасәтлири—мәдәнийәт символлирини чәкләш, тилни чәкләш, йиғивелиш лагерлири,  мәҗбурий ассимилйатсийә вә башқилар—бу коллектип хатирини нишанға алиду. мәсилән: әнәниви уйғур музикиси муқамларниң иҗра қилинишиниң чәклиниши йаки уйғурчә оқутушниң чәклиниши, коллектип хатириниң тошуғучилирини йоқ қилишни мәқсәт қилиду.

буниңға қарши, биз тарихта вуҗудқа чиқарған барлиқ әсәрлири, һазир хитай йоқатмақчи болған барлиқ әсәрләрни сақлап қелиш вә бизни күчләндүридиған вә тәрәққий қилдуриған әсәрләрни вуҗудқа чиқириш арқилиқ бу йоқитиш урунушлириға қаршилиқ көрситишкә тиришишимиз керәк. коллектип хатирә, пәқәт арзу қилинидиған бир өтмүш тәсәввури әмәс, бәлки қаршилиқ көрситиш вә үмидниң бир васитисидур. мәсилән: абдуреһим өткүрниң “из” романи, уйғур тарихини вә күрәш роһини дастаний бир байан билән җанландурған һалда, коллектип хатирини қайта қуриду. өткүрниң әсәрлири, шәхсий һекайиләрдин зийадә, җәмийәтни бирләштүридиған ортақ бир байанниң бир қисмидур. шуниңға охшаш, абдухалиқ уйғурниң шеирлири, 20-әсирниң башлирида уйғур заманивилишиши вә миллий аңни күчләндүридиған бир байан  тәқдим қилиду. бүгүнки күндә болса таһир һамут изгилниң сүргүндики йазмилири, хитайниң бастуруш сийасәтлирини хатириләшла болмастин, бәлки диаспора уйғурлириниң коллектип кимликини қайта бәлгиләш тиришчанлиқини әкс әттүриду. изгилниң “уйғур шеирлири” намлиқ антологийәси, һәм шәхсий азабларни һәм җамаәтниң чидамлиқлиқини шеирий тил билән йәткүзүп, коллектип хатирини җанлиқ сақлайду.

иранлиқ антрополог һамид нафисиниң «аксентлиқ кино» (accented cinema) уқуми, сүргүндә йаки диаспорада йашаватқан җамаәтләрниң өз һекайилирини вуҗуқа чиқириш вә  сөзләш җәрйанида йетилдүргән естетик вә байан қилиш шәкиллирини тәсвирләйду. нафисиға көрә, бу әсәрләр, асасий еқим кинониң бир хиллашқан байанлиридин пәрқлиқ һалда, «аксентлиқ» бир тил ишлитиду, йәни, сүргүнниң, йуртидин айрилишниң вә мәдәнийәт арилашмисиниң излирини әкс әттүриду. бу әсәрләр, һәм келип чиқиш мәдәнийитигә бағлинип туриду һәм йеңи муһитларда қайта шәкиллиниду. уйғур җамаити үчүн аксентлиқ кино, пәқәт кино биләнла чәкләнмәйду, әдәбийат, музика, көрүнмә сәнәтләр вә рәқәмлик медийа қатарлиқ саһәләрдиму өзини намайан қилиду.

уйғур сәнәткарлири, аксентлиқ байанлар арқилиқ һәм зулумни хатирилимәктә һәм мәдәнийәт давамлишишини капаләтләндүрмәктә. мәсилән: муқәддәс миҗитниң йетәкчиликидә ишләнгән һөҗҗәтлик филимлар, уйғур муқам музикисиниң бесим астидики һалитини вә бу музикиниң мәдәнийәт қаршилиқ көрситиштики ролини көрситип бериду. миҗитниң әсәрлири, пәқәт бир сәнәт шәклинила әмәс, бәлки бир җамаәтниң роһини қоғдаш тиришчанлиқини әкс әттүриду. шуниңға охшаш, рәқәмлик супиларда уйғур диаспорасиниң ишләп чиқарған қисқа филимлири, музика видийолири вә көрүнмә сәнәт әсәрлири, хитайниң байанлириға қарши бир қаршибайан шәкилләндүриду. бу әсәрләр, нафисиниң “аксентлиқ” уқумиға мувапиқ һалда, һәм уйғур кимликиниң әсли елементлирини сақлайду һәм дунйави көрүрмәнләр аммисиға хитаб қилидиған шәкилдә заманиви естетиклар билән арилаштурулиду.

уйғур музикисида, долан муқами йаки сәнәм уссуллири, пәқәт естетик ипадиләшләрла әмәс, бәлки коллектип хатириниң тошуғучилиридур. бирақ бу сәнәт шәкиллириниң хитай тәрипидин «хәтәрлик» дәп қарилиши, уйғур сәнәткарлирини сүргүндә йеңи ипадиләш шәкиллирини йетилдүрүшкә мәҗбурлиған. мәсилән: йавропада йашаватқан уйғур сәнәткар рәһимә мәһмутниң нахшилири, һәм әнәниви мелодийәләрни ишлитиду һәм сүргүн тәҗрибисиниң қайғусини әкс әттүриду. бу, аксентлиқ кино уқуминиң музика саһәсидики бир ипадисидур: йилтиз билән бағлинишини сақлайдиған, бирақ йеңи бир контекстта қайта мәниләндүрүлидиған бир һекайә.

германийәлик пәйласоп мартин һайдегерниң “дасейн” (мәвҗулуқ ичидә өзини ипадиләш) уқуми, уйғур һекайә вуҗудқа чиқиришниң мәвҗутлуқ өлчимини чүшиниш үчүн күчлүк бир нуқтиийнәзәр суниду. һайдегерға көрә, инсан, өз мәвҗутлуқини мәниләндүрүш үчүн өз һекайисини актип һалда қуридиған бир мәвҗудаттур. уйғурлар үчүн, хитайниң бастурғучи сийасәтлири астида дасейн, пассип бир нәрсә болушни рәт қилиш вә өз мәвҗутлуқлириниң аптори болушни таллаш дегәнликтур. һекайә сөзләш, бу нуқтидин, пәқәт бир мәдәнийәт тәҗрибисила әмәс, бәлки мәвҗутлуқ муҗадилисидур.

мәсилән: таһир һамут изгилниң шеирлири, шәхсий бир шаирниң сиртида, бир җамаәтниң дасейнини тәмсил қилиду. изгилниң “кечидә қолға елинишни күтүш” намлиқ әслимә китабида байан қилғинидәк, уйғурлар, һәр вақит тутқун қилиниш қорқунчи билән йашиғандиму, шеир, музика вә һекайә арқилиқ өзлириниң мәнилирини йаритишни давамлаштуриду. бу, алберт камуниң бимәнә бир дунйада мәнә йаритиш җасарити идийәсигә охшайду: уйғурлар, ирқий қирғинчилиқтәк бир бала-қазаға дуч кәлгәндиму, һекайә вуҗудқа чиқириш арқилиқ өз мәвҗутлуқлирини қайта қуриду.

психолог виктор франкл, «логос терапийәси»дә инсан бәхтиниң әң асасий мәнбәсиниң мәнә издәш икәнликини көрситиду. франкл, натсист йиғивелиш лагерлирида йашиған тәҗрибилиригә асаслинип, әң қийин шараитлардиму инсанниң өз һекайисини йазалайдиғанлиқини вә мәнә қуралайдиғанлиқини көрсәткән. уйғурларниң йашиған  паҗиәлик тәҗрибилири алдида, өз һекайилирини вуҗудқа чиқириши, психологийәлик бир қаршилиқ вә давалаш механизмидур.

психоаналист җакуес лаканниң «символлуқ тәртип» уқуми, инсанниң тил вә символлар билән реаллиқни қуридиғанлиқини оттуриға қойиду. уйғурларниң өз символлуқ тәртиплирини қоғдаш вә раваҗландуруш тиришчанлиқи, пәқәт күлтүрәлла әмәс, психологийәлик бир мәвҗутлуқ күришидур. «дутар» челиш әнәниси, “мәшрәп» мәдәнийәт йиғилишлири вә «муқам» музика системиси қатарлиқ мәдәнийәт тәҗрибилири, пәқәт сәнәт ипадилирила әмәс, бәлки коллектип роһниң давамлишишини капаләтләндүридиған амиллардур.

һекайә вуҗудқа чиқириш вә актип инсан арисидики мунасивәт

уйғур җәмийити үчүн һекайә вуҗудқа чиқириш, пәқәт бир қаршилиқ шәклила әмәс, бәлки мәвҗутлуқни қуруш җәрйанидур. бу җәрйан, германийәлик пәйласоп фриедрих нечшиниң «күч ирадиси» (will to power) уқуми вә фирансийәлик мәвҗудийәтчилик пәйласопи жан пол сартрениң «һәрикәт ичидә маһийәт шәкиллиниду» пикри арқилиқ техиму чоңқур тәһлил қилиналайду. һәр икки уқум, уйғурларниң хитайниң ассимилйатсийә сийасәтлиригә қарши өз һекайилирини вуҗудқа чиқириш җәрйанида көрсәткән иҗадий вә актип ролини йорутиду. һекайә вуҗудқа чиқириш, уйғурларниң пассип һалда таңған кимликләрни рәт қилишини вә өз мәвҗутлуқини мәнилик бир шәкилдә қурушини капаләтләндүриду.

ничшениң күч ирадиси уқуми, инсанниң пәқәт һайат қелишқа тиришишла билән қанаәтләнмәйдиғанлиқини, бәлки өз барлиқини вә дунйани актип һалда шәкилләндүрүш арзусини көтүридиғанлиқини ипадиләйду. күч ирадиси, физикилиқ йаки бастурғучи бир күч издәштин көрә, иҗадий вә өзгәрткүчи бир енергийәдур, шәхс вә җамаәтниң өз мәнисини йаритиш тиришчанлиқидур. ничшеға көрә, бу ирадиниң әң йуқири шәкли, инсанниң өз һекайисини вуҗудқа чиқиришидур. чүнки һекайә вуҗудқа чиқириш, қалаймиқан вә мәнисиз бир дунйада шәхсниң өз мәвҗутлуқини мәниләндүрүшини капаләтләндүриду. бу, пассип бир қобул қилғучи болуштин чиқип, һайатниң актип бир иҗадкари вә аптори болушни тәләп қилиду.

уйғур җәмийити үчүн күч ирадиси, хитайниң системилиқ ассимилйатсийә сийасәтлиригә—тил чәклимилири, мәдәнийәт символлириниң бастурулуши, йиғивелиш лагерлири, мәдәнийәт вә ирқий қирғинчилиқлири—қарши бир қаршилиқ сүпитидә өзини көрситиду. хитайниң сийасәтлири, уйғурларни пассип бир орунға чүшүрүшни вә уларниң өз һекайилирини вуҗуқа чиқириш қабилийәтлирини йоқитишни нишан қилиду. уйғурларни өз һекайилириниң, сенарийәлириниң вә һайатиниң аптори вә иҗадкари болуш һоқуқини қолидин тамамән тартивелип, өзлири уйғурларниң һекайилириниң, сенарийәлириниң вә һайатиниң аптори вә иҗадкарлири болуш үчүн системилиқ сийасәтләрни изчил йолға қойуп кәлмәктә.  әмма биз уйғурлар, һекайә  вуҗудқа чиқириш арқилиқ бу таңған һаләтни рәт қилишқа вә күч ирадимизни намайан қилишқа қурбимизниң йетишичә тиришип келиватимиз.

ничшениң көз қаришидин қариғанда, уйғурларниң һекайә вуҗудқа чиқириши, пәқәт бир мудапиә механизмила әмәс, бәлки бир үстүнлүк (Übermensch) издинишидур. ничшениң «үстүн инсан»и, өз қиммәтлирини йаритидиған вә қалаймиқанчилиққа қаримай мәнә қуридиған шәхстур. уйғурлар, ассимилйатсийәниң вәйран қилидиған вә йоқитидиған тәсирлиригә қарши, һекайилири билән өз қиммәтлирини вә кимликини йаритиду. бу, күч ирадисиниң әң йуқири шәклидур, йәни, өз мәвҗутлуқини бир һекайә сүпитидә вуҗудқа чиқириш вә бу һекайини келәчәк әвладларға йәткүзүштур.

сартрениң мәвҗутлуқ пәлсәписи, инсанниң маһийитиниң алдин бәлгиләнмигәнликини, әксичә һәрикәтлири билән өзини қуридиғанлиқини оттуриға қойиду. сартреға көрә, «мәвҗутлуқ маһийәттин бурун келиду», йәни инсан, туғулуштин бир кимликкә игә әмәс, кимликини вә мәнисини һәрикәтлири арқилиқ йаритиду. бу җәрйан, әркинлик вә мәсулийәт тәләп қилиду, чүнки инсан, өз маһийитини қуруш җәһәттә пүтүнләй әркин, лекин бу әркинликниң нәтиҗилиридин мәсулдур. сартрениң «һәрикәт ичидә маһийәт шәкиллиниду» пикри, уйғур җәмийити үчүн, пәқәт зулумға учриған пассип қурбанлар сүпитидә әмәс, актип һәрикәтчиләр сүпитидә өз һекайилирини вуҗудқа чиқириш зөрүрийитини тәкитләйду.

хитайниң уйғурларға қаритилған сийасәтлири, уйғурларни мәлум бир маһийәт билән—итаәтчан, кимликсиз вә пассип милләт—қайта қурушқа қаритилған. әмма уйғурлар, сартрениң пәлсәписигә уйғун һалда, бу таңған маһийәтни рәт қилип, күрәшлири билән өз кимликлирини қурушқа тиришип кәлмәктә.

диний вә мәниви өлчәм

ислам пикридә “хәлипә” уқуми, инсанниң йәр йүзидә иҗадкар вә мәсулийәт игиси бир мәвҗудат икәнликини ипадиләйду. инсан, пәқәт дунйада йашайдиғанла әмәс, дунйани қуридиған вә гүзәлләштүридиған бир мәвҗудаттур. мәшһур ислам пәйласопи ибн хәлдунниң «умран» уқуми, мәдәнийәт қурушниң инсан паалийитиниң әң йуқири шәкиллиридин бири икәнликини көрситиду.

сопизмдики «инсаний камил» (камил инсан) уқуми, инсанниң пәқәт ибадәт қилидиған әмәс, бәлки дунйада гүзәллик вә адаләт қуридиған бир мәвҗудат икәнликини тәкитләйду. әһмәд йәсәви, йүсүп хас һаҗип қатарлиқ пәйласопларниң әсәрлири, инсанниң актип һекайә вуҗудқа чиқириш мәсулийитини мәниви бир өлчәм сүпитидә бекитиду.

хуласә: һекайә вуҗуқа чиқириш, инсанниң өз мәвҗудлуқини намайән қилишидур

һекайә бәрпа қилиш, пассип бир қобул қилиш орниға актип бир мәвҗутлуқ таллишидур. пәйласоплар, писхологлар, сотсийологлар вә дин пәйласоплири һәрхил уқумлар билән ипадилисиму, инсанниң өзини реаллаштурушниң, йәни намайән қилишиниң әң асасий шәкиллиридин бири, өз һекайисиниң йазғучиси вә аптори болушидур.

һекайисини вуҗудқа чиқарған инсан, барлиқини вә мәвҗудлуқини пассип бир қобул қилиш ичидә истемал қилиш орниға, актип бир иҗадкарлиқ билән бейитиду. бу мәнидә, һекайә вуҗудқа чиқириш һәрикити, инсанниң бу дунйадики әң есил вәзипилиридин биридур.

инсанниң өз һекайисини йезиши, мәвҗутлуқиниң маһийитигә садиқ қелип йашишидур. бу, йаритилиш мәқситини байқаш вә шу йөнилиштә қәтий меңиштур. әқиллиқ бир инсан болуш, әқли вә қәлбини бир компастәк ишлитип өзини вә әтрапини чүшинишкә урунуштур. билимгә тәшна бир зеһин билән өгиниш вә тәрәққий қилишниң кәйнидин бериштур.

өз һекайисини йазидиған инсан, башқиларниң сайисидә йоқилишни рәт қилиду. әркинликигә игә чиқиду, пәқәт һәқиқәткә вә өз виҗданиға бойсуниду. башқа инсанлар таңған йолларға бойун егиш орниға, өз қиммәт қарашлири билән шәкилләнгән бир сәпәр қуриду. бу сәпәрдә, инсан болуп бир әсәр йаратмақ, мәңгүлүк бир из қалдуруш дегәнликтур. бу әсәр, бир сәнәт әсири, бир пикир, бир йахшилиқ йаки инсанийәткә тәсир қилидиған һәрқандақ бир төһпә болуши мумкин.

өз һекайисини йезиш, пәқәт шәхсий бир тиришчанлиқ әмәс, шундақла өзи тәвә болған җәмийәткә вә пүтүн инсанийәткә пайда йәткүзүш мәсулийитини үстигә алиду. инсан, өзини әмәлгә ашурғанда әтрапиға нур чачиду, башқиларға илһам болиду. бу, шәхсийәтчиликтин йирақ, ортақлашқучи бир йашаш шәклидур. инсанийәтниң ортақ йахшилиқиға төһпә қошуш, муһәббәт, адаләт вә рәһимдиллик қатарлиқ универсал қиммәт қарашларни улуғлаштур.

кәлгүсидә гүзәл, йахши вә тоғра әслимиләр билән әслиниш, инсанниң өз һекайисини мәнилик қилидиған ахирқи нишандур. бу, пәқәт мувәппәқийәтләр биләнла әмәс, шундақла сәмимийлик, дуруслуқ вә чин дилдин йашалған бир һайат билән мумкиндур. өз һекайисини йазған инсан, кәйнидә қалдурған әслимилири билән, башқиларниң қәлбидә вә еңида йашашни давамлаштуриду. бу, инсанниң өлмәсликкә атқан әң мәнилик қәдимидур. уйғурлар үчүн бу, пәқәт мәдәнийәт ипадиләш шәклила әмәс, мәвҗутлуқ зөрүрийитидур. зулумға қарши туруш муһим, әмма пәқәт инкасий һәрикәт қилиш орниға, тәшәббускарлиқ билән өз қоллиримиз билән гүзәл әсәрләр оттуриға қойуш, өз һекайимизни актип бир шәкилдә вуҗудқа чиқириштур. бу, пәқәт шәхсийла әмәс, коллектип бир мәсулийәттур вә келәчәк әвладларға қалдуридиған әң қиммәтлик мирастур.

мәнбә: уйғур тәтқиқат институти