шөһрәт һошур 2015-йили америка дөләт мәҗлиси хитай ишлири иҗраийә комитетида өткүзүлгән бир испат аңлаш йиғинида. 

түркистан таймис, 28-май, истанбул

хитайниң шәрқий түркистандики зулум сийасәтлири, кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлири қатарлиқ барлиқ қанунсиз қилмишлирини ашкарилаш билән тонулған әркин асийа радийосиниң журналисти шөһрәт һошурниң достлири вә аилә-тавабиатлирини зәрбә обйекти қилғанлиқи ашкариланди.

хәлқаралиқ тәкшүргүчи журналистлар бирләшмиси (ICIJ) ниң мухбири шундақла асийа вә йавропа кординатори силла алечи 2025-йили 27-май бирләшминиң тор бетидә әң йеңи тәкшүрүш доклатини елан қилип, хитай һөкүмитиниң әркин асийа радийоси (RFA) да ишләйдиған уйғур журналист шөһрәт һошурниң достлири вә аилә әзалирини нишан обекти қилип, улар арқилиқ журналистни җимиқтурушқа урунғанлиқини паш қилди. бу тәкшүрүш доклати, хитайниң әркин асийа радийосиниң хәвәрлирини чәкләш үчүн узун йиллар бойичә давамлаштурған бастуруш һәрикәтлириниң бир қисмини көрситип бериду.

хитайниң нишан қилған журналист вә йеқинлири

шөһрәт һошур 60 йашлиқ уйғур журналист болуп, илгири шәрқий түркистан (шинҗаң)дики бир йәрлик радийо истансисида ишлигән. у 1994-йили хитайниң уйғурларға қаратқан зулуми һәққидә йазған икки мақалиси һөкүмәтниң тәшвиқат идариси тәрипидин «бузғунчилиқ» дәп бәлгә қилинип, даириләр тәрипидин издәлгәндин кейин хитайдин қечип чиққан. у сахта паспорт билән алди билән пакистанға, андин түркийәгә, кейинчә америкаға қечип кетип, у йәрдә америка пуқралиқиға еришкән. һошур 2007-йилдин буйан әркин асийа радийосида журналист болуп ишлигән. у хитай һөкүмитиниң шәрқий түркистандики уйғурларға қаратқан бастуруш сийасәтлирини, җүмлидин кәң көләмдә тутқун қилишни ашкарилаш билән даңлиқ. униң район һәққидики чоңқур мәлумати вә алақә ториниң кәң болуши уни сақчи хадимлири вә башқа мәхпий мәнбәләрдин өзгичә учурларни топлаш имканийитигә игә қилған.

шөһрәт һошур аилисидикиләр билән, 1988-йили. 

шөһрәт һошур 2015-йили америка дөләт мәҗлиси-иҗраийә комитетида сөз қилғанда мундақ дегән иди: «әркин асийа радийосида хәвәрлиримни аңлиған уйғурлар үчүн хитай һөкүмити аиләмгә вә маңа бир күни мениң журналистлиқ паалийәтлиримниң бәдилини төлитидиғанлиқини ениқ ейтти». хитай һөкүмитиниң байанатчиси шу вақитта бу әйибләшләрни «пүтүнләй асассиз» дәп рәт қилғаниди.

хәлқаралиқ тәкшүргүчи журналистлар бирләшмисиниң бу қетимқи йеңи доклатида көрситилишичә, хитайшунас адрийан зенз тәрипидин қолға чүшүрүлүп, хәлқаралиқ тәкшүргүчи журналистлар бирләшмиси (ICIJ) билән ортақлишилған шәрқий түркистанниң ғәрбигә җайлашқан текәс наһийәси җамаәт хәвпсизлик идарисидин сиртиға чиқип кәткән мәхпий һөҗҗәтләр хитайниң һошурниң йеқинлирини зәрбә обйекти қилғанлиқини испатлайду. бу һөҗҗәтләргә қариғанда, 2014-йили «шинҗаң» (шәрқий түркистан) хәвпсизлик органлири һошурниң 42 нәпәр тонуши вә йеқинлириниң исим-фамилиси, адреси, кәспи, телефон номури қатарлиқ шәхсий учурлирини өз ичигә алған бир тизимлик түзигән. бу тизимликтики кишиләр «сәзгүр вә алаһидә» дәп тәсвирләнгән болуп, хитай һакимийити уларни һошур билән «йеқин алақидә» дәп қарап, «йеқиндин диққәт қилиш» йаки «диққәт билән көзитиш» керәкликини тәкитлигән. һошурниң билдүрүшичә, бу тизимликтики кишиләрниң бәзилири он нәччә йил илгирики алий мәктәп достлири икән, уларниң көпинчиси «сийасий ишларға интайин еһтийатчанлиқ билән муамилә қилидиған җимиғур кишиләр» болуп, һәтта бәзилири хитай коммунистик партийәсигә очуқчә садиқ болған болсиму йәнила зәрбә обйекти қилинған. тизимликтики бир йазғучиниң «сийасий гуман билән җамаәт хәвпсизлик органлири тәрипидин бир тәрәп қилинғанлиқи» қәйт қилинған.

шөһрәт һошурниң ейтишичә, униң төт нәпәр ака-ука-сиңиллири (җүмлидин бири гирим буйумлири дукининиң хоҗайини, бири қассапхана ачқан содигәр, йәнә бири деһқан болған үч акиси вә бир сиңлиси) вә уларниң айаллири сәккиз йилдин буйан тутқунда болуп, из-дерики болмиған. уларниң асассиз әйибләшләр билән 15 йилдин артуқ қамақ җазасиға һөкүм қилинған болуши мумкин. һошур буниң сәвәбини өзиниң журналистлиқ паалийити дәп қарайду. униң ейтишичә, даириләр йошурун көзитилгән телефонлар арқилиқ униң туғқанлириға бесим қилип, «мени ишимдин тохтитиңлар, болмиса ақивитигә дучар болисиләр» дәп қайта-қайта агаһландурған. 2014-йили сақчи хадимлири һошурниң үч акисини униң бир акисиниң җазаси тоғрисида телефонда сөзләшкәндин кейин «дөләт хәвпсизлик қанунлирини бузуш» вә гуманлиқ һалда «дөләт сирини ашкарилаш» билән әйибләп қамаққа ташлиған. һошур бу әйибләшләрни йалған дәп рәт қилған. икки акиси қисмән америка һөкүмитиниң арилишиши билән 18 айдин кейин қойуп берилгән. лекин бу акилар 2018-йили һошурниң башқа туғқанлири вә аниси билән бирликтә қайта тутқун қилинған. униң аниси кейинрәк қойуп берилгән болсиму, һошурниң ейтишичә, униң әң аз дегәндә 10 йеқин туғқини һазирму түрмидә болуп, уларниң җаза муддити намәлум икән.

хитайниң әркин асийа радийосиға қарши һәрикәтлири

хитай һөкүмити әркин асийа радийосиниң шәрқий түркистандики сәзгүр вәқәләр һәққидики хәвәрлирини «җасуслуқ» вә «ойдурма учур тарқитиш» дәп әйиблигән. ашкарилинип кәткән сақчи һөҗҗәтлири вә ички хәвпсизлик көрсәтмилиридә көрситилишичә, хитай даирилири әркин асийа радийосини хитай коммунистик партийәсиниң һакимийитигә тәһдит дәп қарайду. 2014-йили түзүлгән бир пиланға асасән, хитай даирилири әркин асийа радийосиниң дөләт ичидики тәшкилатлар билән тил бириктүрүшиниң алдини елиш, контрол қилиш вә униңға қарши күрәш қилишни нишан қилған. бу пилан бойичә, «әркин асийа радийоси билән һәмкарлашқан йәрлик кишиләрниң санини тәкшүрүш, уларниң һәқиқий кимликини, тарихий һәмкарлиқ паалийәтлирини вә һазирқи ипадисини бир-бирләп ениқлап чиқиш, һәмдә уларни мувапиқ һалда муһим шәхсләр йаки алаһидә гуруппилар қатариға киргүзүп, контрол қилиш тәдбирлирини йолға қойуш» үчүн бир һөкүмәт оргини қурулған.

2018 -йили, әркин асийа радийоси вә америка авази радийоси уйғурларни кәң көләмдә тутқун қилиш вә дөләт тәрипидин йүргүзүлгән башқа зулумларни хәвәр қилғанда, райондики сақчи хадимлири бу хәвәр тор бекәтлирини даим көзитип, «бузғунчилиқ» дәп қаралған мақалиләрни тизимлап чиққан. бир хадимниң доклатида, 2018-йили 6-айниң 16-күни елан қилинған әркин асийа радийосиниң «шинҗаңдики әһвал әндишә қилишқа әрзийду» мавзулуқ хәвириниң «дөләт сиртидики дүшмән күчләрниң һуҗуми» дәп бекитилгәнлики қәйт қилинған. адрийан зензниң сөзигә қариғанда, даириләр «шинҗаңға мунасивәтлик дөләт сийасәтлирини тәнқид қилидиған йаки зулумниң тәрәплирини ашкарилайдиған әркин асийа радийоси хәвәрлирини интайин тәпсилий хатирилигән», бу «әркин асийа радийоси хәвәрлириниң муһимлиқини» көрситип бериду.

хитай даирилири әркин асийа радийосиниң уйғур хәвәр мулазимитидә ишләйдиған 22 журналистниң йәттисиниң 70 тин артуқ аилә әзалирини уларниң ишлигән хәвәрлири сәвәбидин қамаққа ташлиған йаки бесим астиға алған. бу һәрикәтләр хитайниң шәрқий түркистандики уйғурларға қарши йүргүзгән бастуруш сийасәтлирини ашкарилайдиған әркин асийа радийосини җимиқтурушқа қаритилған.

хәлқаралиқ тәкшүргүчи журналистлар бирләшмисиниң «хитай нишанлири» (China Targets) намлиқ тәкшүрүш доклатида, хитай һөкүмитиниң хәлқаралиқ органларни, җүмлидин хәлқара сақчи тәшкилати - интерпол вә бирләшкән дөләтләр тәшкилатини ишлитип, хитай режимини тәнқид қилғучиларни нишан қилип, уларни хәлқара сәвийәдә бастурушқа урунғанлиқи ашкариланди. бу тәкшүрүш доклати 42 хәвәр оргинидики 104 журналистниң 10 ай давамлашқан һәмкарлиқи асасида, 23 дөләттики 105 зәрбигә учриғучиниң гуваһлиқлириға асасланған.

американиң әркин асийа радийосини мәбләғ билән тәминләшни тохтитиши

әркин асийа радийоси 1996-йили хитай қатарлиқ һакиммутләқ һакимийәтләр тоғрисидики ашкариланмиған учурларни хәвәрләштүрүп тарқитиш мәқситидә қурулған болуп, шәрқий түркистандики кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлирини ашкарилаштики муһим ролиға қаримай, америка һөкүмити йеқинқи вақитларда радийониң ана ширкити болған америка йәр шари таратқулар агентлиқи (USAGM) ниң мәблиғини тохтатти. бу қарар 2025-йили мартта америка пирезиденти доналд трампниң иҗраийә буйруқиға асасән әмәлгә ашурулған болуп, агентлиққа берилидиған 60 милйон долларлиқ йардәм ахирлаштурулған. буниң нәтиҗисидә йүзләрчә мухбир иштин бошитилип, радийониң тибәт вә уйғур тилидики хәвәр мулазимәтлири вә башқа пирограммилири тақалған. бу қарар әркин асийа радийосиниң паалийәтлирини зор дәриҗидә чәклигән вә бу хәвәр оргинини әмәлдин қалдуруш билән баравәр болған. америка йәр шари таратқулар агентлиқи(USAGM) ниң йуқири дәриҗилик мәслиһәтчиси кари ләйк байанат елан қилип, гуманлиқ башқуруш вә малийә қаидисизликлири сәвәбидин мәбләғни азайтишниң пиланланғанлиқини ейтқан.

америкадики бәзи қанун чиқарғучилар вә кишилик һоқуқ қоғдиғучилири бу қарарни тәнқид қилип, әркин асийа радийосиниң йоқилишиниң хитай һөкүмитигә пайда елип келидиғанлиқини билдүрди. әркин асийа радийосиниң баш иҗраийә әмәлдари бай фаң «нйу-йорк вақит гезити» дә йазған мақалисидә мундақ дегән: «әркин асийа радийосиниң пүтүнләй тохтап қелиши американиң учур бошлуқини хитайға ташлап бериши болуп, бу хитай пирезиденти ши җинпиңға пайдилиқ». у йәнә, «әгәр әркин асийа радийоси җимиқтурулса, рәсмий учурлар тәкшүрүлмәй вә рәт қилинмай қелиши мумкин» дәп көрсәткән. хитайниң дөләт таратқуси «гилобал таймис» әркин асийа радийоси вә америка авази радийосиға берилидиған мәбләғ кесиш қарарини махтап, бу органларниң «асаслиқ вәзиписи американиң идеологийәлик тәләплиригә асасән башқа дөләтләргә һуҗум қилиш еһтийаҗини қандуруш» икәнликини тәкитлигән. әркин асийа радийоси бу йилниң башлирида америка һөкүмити вә USAGM ға қарши әрз сунуп, мәблиғини әслигә кәлтүрүшни тәләп қилған.

шөһрәт һошурниң сөзигә қариғанда, чәт әлдики вә вәтинидики уйғурлар үчүн әркин асийа радийоси уйғурчә хәвәр мулазимитиниң тақилиши уларниң «өзара алақә қилиштики бирдинбир көврүки» ни йоқитиштин дерәк бериду. уйғур активистлар буниң билән хитайниң диктатор һакимийитигә қарши күришидики муһим қоралини йоқатқан болиду.

хуласә

хитай һакимийитиниң шәрқий түркистандики зулумлирини ашкарилаш билән шуғулланған әркин асийа радийоси журналисти шөһрәт һошурниң достлири вә аилисини зәрбә обйекти қилиши, хитайниң хәлқаралиқ сәвийәдә әркин сөз вә кишилик һоқуқни бастурушқа урунуватқанлиқиниң йәнә бир испати болуп қалди. хәлқаралиқ тәкшүргүчи журналистлар бирләшмиси (ICIJ) ниң ашкарилинип кәткән һөҗҗәтләргә асасланған бу тәкшүрүш доклати, хитайниң тәнқидчиләрни җимиқтуруш вә чәт әлдики уйғур диаспорасини контрол қилиш үчүн елип барған системилиқ тиришчанлиқлирини рошән көрситип бәрди. әркин асийа радийосиниң америка тәрипидин мәбләғ йардиминиң тохтитилиши болса, хитай режимигә пурсәт йаритип бериш еһтималлиқини техиму ашурған. бу әһваллар хәлқара җәмийәтниң хитайниң чегра һалқиған бастурушлириға қарита техиму һошйар болушиниң зөрүрлүкини көрсәтти.